रामायण 4.41 (श्लोक 1) - Project अर्थ (Artha)

Project Home / Contents

रामायण

←किष्किन्धा काण्ड→

←अध्याय 41→

[rm-4-41] • 52 श्लोकाः

ततः प्रस्थाप्य सुग्रीवस् तान् हरीन् दक्षिणां दिशम्। बुद्धिविक्रमसंपन्नान् वायुवेगसमाञ्जवे।

tataḥ prasthāpya sugrīvas tān harīn dakṣiṇāṃ diśam. buddhivikramasaṃpannān vāyuvegasamāñjave.

अथाहूय महातेजाः सुषेणं नाम यूथपम्। तारायाः पितरं राजा श्वशुरभीमविक्रमम्।

athāhūya mahātejāḥ suṣeṇaṃ nāma yūthapam. tārāyāḥ pitaraṃ rājā śvaśurabhīmavikramam.

अब्रवीत् प्राञ्जलिर् वाक्यम् अभिगम्य प्रणम्य च। साहाय्यं कुरु रामस्य कृत्ये ऽस्मिन् समुपस्थिते।

abravīt prāñjalir vākyam abhigamya praṇamya ca. sāhāyyaṃ kuru rāmasya kṛtye 'smin samupasthite.

वृतः शतसहस्रेण वानराणां तरस्विनाम्। अभिगच्छ दिशं सौम्य पश्चिमां वारुणीं प्रभो।

vṛtaḥ śatasahasreṇa vānarāṇāṃ tarasvinām. abhigaccha diśaṃ saumya paścimāṃ vāruṇīṃ prabho.

सुराष्ट्रान् सह बाह्लीकाञ् शूराभीरांस् तथैव च। स्फीताञ्जनपदान् रम्यान् विपुलानि पुराणि च।

surāṣṭrān saha bāhlīkāñ śūrābhīrāṃs tathaiva ca. sphītāñjanapadān ramyān vipulāni purāṇi ca.

पुंनागगहनं कुक्षिं बहुलोद्दालकाकुलम्। तथा केतकषण्डांश् च मार्गध्वं हरियूथपाः।

puṃnāgagahanaṃ kukṣiṃ bahuloddālakākulam. tathā ketakaṣaṇḍāṃś ca mārgadhvaṃ hariyūthapāḥ.

प्रत्यक् स्रोतोगमाश् चैव नद्यः शीतजलाः शिवाः। तापसानाम् अरण्यानि कान्तारा गिरयश् च ये।

pratyak srotogamāś caiva nadyaḥ śītajalāḥ śivāḥ. tāpasānām araṇyāni kāntārā girayaś ca ye.

गिरिजालावृतां दुर्गां मार्गित्वा पश्चिमां दिशम्। ततः पश्चिमम् आसाद्य समुद्रं द्रष्टुम् अर्हथ। तिमि नक्रायुत जलम् अक्षोभ्यम् अथ वानरः।

girijālāvṛtāṃ durgāṃ mārgitvā paścimāṃ diśam. tataḥ paścimam āsādya samudraṃ draṣṭum arhatha. timi nakrāyuta jalam akṣobhyam atha vānaraḥ.

ततः केतकषण्डेषु तमालगहनेषु च। कपयो विहरिष्यन्ति नारिकेलवनेषु च।

tataḥ ketakaṣaṇḍeṣu tamālagahaneṣu ca. kapayo vihariṣyanti nārikelavaneṣu ca.

तत्र सीतां च मार्गध्वं निलयं रावणस्य च। मरीचिपत्तनं चैव रम्यं चैव जटीपुरम्।

tatra sītāṃ ca mārgadhvaṃ nilayaṃ rāvaṇasya ca. marīcipattanaṃ caiva ramyaṃ caiva jaṭīpuram.

अवन्तीम् अङ्गलोपां च तथा चालक्षितं वनम्। राष्ट्राणि च विशालानि पत्तनानि ततस् ततः।

avantīm aṅgalopāṃ ca tathā cālakṣitaṃ vanam. rāṣṭrāṇi ca viśālāni pattanāni tatas tataḥ.

सिन्धुसागरयोश् चैव संगमे तत्र पर्वतः। महान् हेमगिरिर् नाम शतशृङ्गो महाद्रुमः।

sindhusāgarayoś caiva saṃgame tatra parvataḥ. mahān hemagirir nāma śataśṛṅgo mahādrumaḥ.

तस्य प्रस्थेषु रम्येषु सिंहाः पक्षगमाः स्थिताः। तिमिमत्स्यगजांश् चैव नीडान्य् आरोपयन्ति ते।

tasya prastheṣu ramyeṣu siṃhāḥ pakṣagamāḥ sthitāḥ. timimatsyagajāṃś caiva nīḍāny āropayanti te.

तानि नीडानि सिंहानां गिरिशृङ्गगताश् च ये। दृप्तास् तृप्ताश् च मातङ्गास् तोयदस्वननिःस्वनाः। विचरन्ति विशाले ऽस्मिंस् तोयपूर्णे समन्ततः।

tāni nīḍāni siṃhānāṃ giriśṛṅgagatāś ca ye. dṛptās tṛptāś ca mātaṅgās toyadasvananiḥsvanāḥ. vicaranti viśāle 'smiṃs toyapūrṇe samantataḥ.

तस्य शृङ्गं दिवस्पर्शं काञ्चनं चित्रपादपम्। सर्वम् आशु विचेतव्यं कपिभिः कामरूपिभिः।

tasya śṛṅgaṃ divasparśaṃ kāñcanaṃ citrapādapam. sarvam āśu vicetavyaṃ kapibhiḥ kāmarūpibhiḥ.

कोटिं तत्र समुद्रे तु काञ्चनीं शतयोजनम्। दुर्दर्शां परियात्रस्य गता द्रक्ष्यथ वानराः।

koṭiṃ tatra samudre tu kāñcanīṃ śatayojanam. durdarśāṃ pariyātrasya gatā drakṣyatha vānarāḥ.

कोट्यस् तत्र चतुर्विंशद् गन्धर्वाणां तरस्विनाम्। वसन्त्य् अग्निनिकाशानां घोराणां कामरूपिणाम्।

koṭyas tatra caturviṃśad gandharvāṇāṃ tarasvinām. vasanty agninikāśānāṃ ghorāṇāṃ kāmarūpiṇām.

नात्यासादयितव्यास् ते वानरैर् भीमविक्रमैः। नादेयं च फलं तस्माद् देशात् किं चित् प्लवंगमैः।

nātyāsādayitavyās te vānarair bhīmavikramaiḥ. nādeyaṃ ca phalaṃ tasmād deśāt kiṃ cit plavaṃgamaiḥ.

दुरासदा हि ते वीराः सत्त्ववन्तो महाबलाः। फलमूलानि ते तत्र रक्षन्ते भीमविक्रमाः।

durāsadā hi te vīrāḥ sattvavanto mahābalāḥ. phalamūlāni te tatra rakṣante bhīmavikramāḥ.

तत्र यत्नश् च कर्तव्यो मार्गितव्या च जानकी। न हि तेभ्यो भयं किं चित् कपित्वम् अनुवर्तताम्।

tatra yatnaś ca kartavyo mārgitavyā ca jānakī. na hi tebhyo bhayaṃ kiṃ cit kapitvam anuvartatām.

चतुर्भागे समुद्रस्य चक्रवान् नाम पर्वतः। तत्र चक्रं सहस्रारं निर्मितं विश्वकर्मणा।

caturbhāge samudrasya cakravān nāma parvataḥ. tatra cakraṃ sahasrāraṃ nirmitaṃ viśvakarmaṇā.

तत्र पञ्चजनं हत्वा हयग्रीवं च दानवम्। आजहार ततश् चक्रं शङ्खं च पुरुषोत्तमः।

tatra pañcajanaṃ hatvā hayagrīvaṃ ca dānavam. ājahāra tataś cakraṃ śaṅkhaṃ ca puruṣottamaḥ.

तस्य सानुषु चित्रेषु विशालासु गुहासु च। रावणः सह वैदेह्या मार्गितव्यस् ततस् ततः।

tasya sānuṣu citreṣu viśālāsu guhāsu ca. rāvaṇaḥ saha vaidehyā mārgitavyas tatas tataḥ.

योजनानि चतुःषष्टिर् वराहो नाम पर्वतः। सुवर्णशृङ्गः सुश्रीमान् अगाधे वरुणालये।

yojanāni catuḥṣaṣṭir varāho nāma parvataḥ. suvarṇaśṛṅgaḥ suśrīmān agādhe varuṇālaye.

तत्र प्राग्ज्योतिषं नाम जातरूपमयं पुरम्। यस्मिन् वस्ति दुष्टात्मा नरको नाम गुहासु च।

tatra prāgjyotiṣaṃ nāma jātarūpamayaṃ puram. yasmin vasti duṣṭātmā narako nāma guhāsu ca.

tasya sānuṣu citreṣu viśālāsu guhāsu ca. rāvaṇaḥ saha vaidehyā mārgitavyas tatas tataḥ.

तम् अतिक्रम्य शैलेन्द्रं काञ्चनान्तरनिर्दरः। पर्वतः सर्वसौवर्णो धारा प्रस्रवणायुतः।

tam atikramya śailendraṃ kāñcanāntaranirdaraḥ. parvataḥ sarvasauvarṇo dhārā prasravaṇāyutaḥ.

तं गजाश् च वराहाश् च सिंहा व्याघ्राश् च सर्वतः। अभिगर्जन्ति सततं तेन शब्देन दर्पिताः।

taṃ gajāś ca varāhāś ca siṃhā vyāghrāś ca sarvataḥ. abhigarjanti satataṃ tena śabdena darpitāḥ.

तस्मिन् हरिहयः श्रीमान् महेन्द्रः पाकशासनः। अभिषिक्तः सुरै राजा मेघवान् नाम पर्वतः।

tasmin harihayaḥ śrīmān mahendraḥ pākaśāsanaḥ. abhiṣiktaḥ surai rājā meghavān nāma parvataḥ.

तम् अतिक्रम्य शैलेन्द्रं महेन्द्रपरिपालितम्। षष्टिं गिरिसहस्राणि काञ्चनानि गमिष्यथ।

tam atikramya śailendraṃ mahendraparipālitam. ṣaṣṭiṃ girisahasrāṇi kāñcanāni gamiṣyatha.

तरुणादित्यवर्णानि भ्राजमानानि सर्वतः। जातरूपमयैर् वृक्षैः शोभितानि सुपुष्पितैः।

taruṇādityavarṇāni bhrājamānāni sarvataḥ. jātarūpamayair vṛkṣaiḥ śobhitāni supuṣpitaiḥ.

तेषां मध्ये स्थितो राजा मेरुर् उत्तमपर्वतः। आदित्येन प्रसन्नेन शैलो दत्तवरः पुरा।

teṣāṃ madhye sthito rājā merur uttamaparvataḥ. ādityena prasannena śailo dattavaraḥ purā.

तेनैवम् उक्तः शैलेन्द्रः सर्व एव त्वदाश्रयाः। मत्प्रसादाद् भविष्यन्ति दिवारात्रौ च काञ्चनाः।

tenaivam uktaḥ śailendraḥ sarva eva tvadāśrayāḥ. matprasādād bhaviṣyanti divārātrau ca kāñcanāḥ.

त्वयि ये चापि वत्स्यन्ति देवगन्धर्वदानवाः। ते भविष्यन्ति रक्ताश् च प्रभया काञ्चनप्रभाः।

tvayi ye cāpi vatsyanti devagandharvadānavāḥ. te bhaviṣyanti raktāś ca prabhayā kāñcanaprabhāḥ.

आदित्या वसवो रुद्रा मरुतश् च दिवौकसः। आगम्य पश्चिमां संध्यां मेरुम् उत्तमपर्वतम्।

ādityā vasavo rudrā marutaś ca divaukasaḥ. āgamya paścimāṃ saṃdhyāṃ merum uttamaparvatam.

आदित्यम् उपतिष्ठन्ति तैश् च सूर्यो ऽभिपूजितः। अदृश्यः सर्वभूतानाम् अस्तं गच्छति पर्वतम्।

ādityam upatiṣṭhanti taiś ca sūryo 'bhipūjitaḥ. adṛśyaḥ sarvabhūtānām astaṃ gacchati parvatam.

योजनानां सहस्राणि दशतानि दिवाकरः। मुहूर्तार्धेन तं शीघ्रम् अभियाति शिलोच्चयम्।

yojanānāṃ sahasrāṇi daśatāni divākaraḥ. muhūrtārdhena taṃ śīghram abhiyāti śiloccayam.

शृङ्गे तस्य महद् दिव्यं भवनं सूर्यसंनिभम्। प्रासादगुणसंबाधं विहितं विश्वकर्मणा।

śṛṅge tasya mahad divyaṃ bhavanaṃ sūryasaṃnibham. prāsādaguṇasaṃbādhaṃ vihitaṃ viśvakarmaṇā.

शोभितं तरुभिश् चित्रैर् नानापक्षिसमाकुलैः। निकेतं पाशहस्तस्य वरुणस्य महात्मनः।

śobhitaṃ tarubhiś citrair nānāpakṣisamākulaiḥ. niketaṃ pāśahastasya varuṇasya mahātmanaḥ.

अन्तरा मेरुम् अस्तं च तालो दशशिरा महान्। जातरूपमयः श्रीमान् भ्राजते चित्रवेदिकः।

antarā merum astaṃ ca tālo daśaśirā mahān. jātarūpamayaḥ śrīmān bhrājate citravedikaḥ.

तेषु सर्वेषु दुर्गेषु सरःसु च सरित्सु च। रावणः सह वैदेह्या मार्गितव्यस् ततस् ततः।

teṣu sarveṣu durgeṣu saraḥsu ca saritsu ca. rāvaṇaḥ saha vaidehyā mārgitavyas tatas tataḥ.

यत्र तिष्ठति धर्मात्मा तपसा स्वेन भावितः। मेरुसावर्णिर् इत्य् एव ख्यातो वै ब्रह्मणा समः।

yatra tiṣṭhati dharmātmā tapasā svena bhāvitaḥ. merusāvarṇir ity eva khyāto vai brahmaṇā samaḥ.

प्रष्टव्यो मेरुसावर्णिर् महर्षिः सूर्यसंनिभः। प्रणम्य शिरसा भूमौ प्रवृत्तिं मैथिलीं प्रति।

praṣṭavyo merusāvarṇir maharṣiḥ sūryasaṃnibhaḥ. praṇamya śirasā bhūmau pravṛttiṃ maithilīṃ prati.

एतावज् जीवलोकस्य भास्करो रजनीक्षये। कृत्वा वितिमिरं सर्वम् अस्तं गच्छति पर्वतम्।

etāvaj jīvalokasya bhāskaro rajanīkṣaye. kṛtvā vitimiraṃ sarvam astaṃ gacchati parvatam.

एतावद् वानरैः शक्यं गन्तुं वानरपुंगवाः। अभास्करम् अमर्यादं न जानीमस् ततः परम्।

etāvad vānaraiḥ śakyaṃ gantuṃ vānarapuṃgavāḥ. abhāskaram amaryādaṃ na jānīmas tataḥ param.

अधिगम्य तु वैदेहीं निलयं रावणस्य च। अस्तं पर्वतम् आसाद्य पूर्णे मासे निवर्तत।

adhigamya tu vaidehīṃ nilayaṃ rāvaṇasya ca. astaṃ parvatam āsādya pūrṇe māse nivartata.

ऊर्ध्वं मासान् न वस्तव्यं वसन् वध्यो भवेन् मम। सहैव शूरो युष्माभिः श्वशुरो मे गमिष्यति।

ūrdhvaṃ māsān na vastavyaṃ vasan vadhyo bhaven mama. sahaiva śūro yuṣmābhiḥ śvaśuro me gamiṣyati.

श्रोतव्यं सर्वम् एतस्य भवद्भिर् दिष्ट कारिभिः। गुरुर् एष महाबाहुः श्वशुरो मे महाबलः।

śrotavyaṃ sarvam etasya bhavadbhir diṣṭa kāribhiḥ. gurur eṣa mahābāhuḥ śvaśuro me mahābalaḥ.

भवन्तश् चापि विक्रान्ताः प्रमाणं सर्वकर्मसु। प्रमाणम् एनं संस्थाप्य पश्यध्वं पश्चिमां दिशम्।

bhavantaś cāpi vikrāntāḥ pramāṇaṃ sarvakarmasu. pramāṇam enaṃ saṃsthāpya paśyadhvaṃ paścimāṃ diśam.

दृष्टायां तु नरेन्द्रस्या पत्न्याम् अमिततेजसः। कृतकृत्या भविष्यामः कृतस्य प्रतिकर्मणा।

dṛṣṭāyāṃ tu narendrasyā patnyām amitatejasaḥ. kṛtakṛtyā bhaviṣyāmaḥ kṛtasya pratikarmaṇā.

अतो ऽन्यद् अपि यत् किं चित् कार्यस्यास्य हितं भवेत्। संप्रधार्य भवद्भिश् च देशकालार्थसंहितम्।

ato 'nyad api yat kiṃ cit kāryasyāsya hitaṃ bhavet. saṃpradhārya bhavadbhiś ca deśakālārthasaṃhitam.

ततः सुषेण प्रमुखाः प्लवंगमाः सुग्रीववाक्यं निपुणं निशम्य। आमन्त्र्य सर्वे प्लवगाधिपं ते जग्मुर् दिशं तां वरुणाभिगुप्ताम्।

tataḥ suṣeṇa pramukhāḥ plavaṃgamāḥ sugrīvavākyaṃ nipuṇaṃ niśamya. āmantrya sarve plavagādhipaṃ te jagmur diśaṃ tāṃ varuṇābhiguptām.

Project अर्थ (Artha): X, yashbonde.com, LinkedIn. See Sources

Loading adhyay...