रामायण 4.39 (श्लोक 1) - Project अर्थ (Artha)

Project Home / Contents

रामायण

←किष्किन्धा काण्ड→

←अध्याय 39→

[rm-4-39] • 63 श्लोकाः

अथ राजा समृद्धार्थः सुग्रीवः प्लवगेश्वरः। उवाच नरशार्दूलं रामं परबलार्दनम्।

atha rājā samṛddhārthaḥ sugrīvaḥ plavageśvaraḥ. uvāca naraśārdūlaṃ rāmaṃ parabalārdanam.

आगता विनिविष्टाश् च बलिनः कामरूपिणः। वानरेन्द्रा महेन्द्राभा ये मद्विषयवासिनः।

āgatā viniviṣṭāś ca balinaḥ kāmarūpiṇaḥ. vānarendrā mahendrābhā ye madviṣayavāsinaḥ.

त इमे बहुसाहस्रैर् हरिभिर् भीमविक्रमैः। आगता वानरा घोरा दैत्यदानवसंनिभाः।

ta ime bahusāhasrair haribhir bhīmavikramaiḥ. āgatā vānarā ghorā daityadānavasaṃnibhāḥ.

ख्यातकर्मापदानाश् च बलवन्तो जितक्लमाः। पराक्रमेषु विख्याता व्यवसायेषु चोत्तमाः।

khyātakarmāpadānāś ca balavanto jitaklamāḥ. parākrameṣu vikhyātā vyavasāyeṣu cottamāḥ.

पृथिव्यम्बुचरा राम नानानगनिवासिनः। कोट्यग्रश इमे प्राप्ता वानरास् तव किंकराः।

pṛthivyambucarā rāma nānānaganivāsinaḥ. koṭyagraśa ime prāptā vānarās tava kiṃkarāḥ.

निदेशवर्तिनः सर्वे सर्वे गुरुहिते रताः। अभिप्रेतम् अनुष्ठातुं तव शक्ष्यन्त्य् अरिंदम।

nideśavartinaḥ sarve sarve guruhite ratāḥ. abhipretam anuṣṭhātuṃ tava śakṣyanty ariṃdama.

यन् मन्यसे नरव्याघ्र प्राप्तकालं तद् उच्यताम्। तत् सैन्यं त्वद्वशे युक्तम् आज्ञापयितुम् अर्हसि।

yan manyase naravyāghra prāptakālaṃ tad ucyatām. tat sainyaṃ tvadvaśe yuktam ājñāpayitum arhasi.

कामम् एषाम् इदं कार्यं विदितं मम तत्त्वतः। तथापि तु यथा तत्त्वम् आज्ञापयितुम् अर्हसि।

kāmam eṣām idaṃ kāryaṃ viditaṃ mama tattvataḥ. tathāpi tu yathā tattvam ājñāpayitum arhasi.

तथा ब्रुवाणं सुग्रीवं रामो दशरथात्मजः। बाहुभ्यां संपरिष्वज्य इदं वचनम् अब्रवीत्।

tathā bruvāṇaṃ sugrīvaṃ rāmo daśarathātmajaḥ. bāhubhyāṃ saṃpariṣvajya idaṃ vacanam abravīt.

ज्ञायतां सौम्य वैदेही यदि जीवति वा न वा। स च देशो महाप्राज्ञ यस्मिन् वसति रावणः।

jñāyatāṃ saumya vaidehī yadi jīvati vā na vā. sa ca deśo mahāprājña yasmin vasati rāvaṇaḥ.

अधिगम्य च वैदेहीं निलयं रावणस्य च। प्राप्तकालं विधास्यामि तस्मिन् काले सह त्वया।

adhigamya ca vaidehīṃ nilayaṃ rāvaṇasya ca. prāptakālaṃ vidhāsyāmi tasmin kāle saha tvayā.

नाहम् अस्मिन् प्रभुः कार्ये वानरेश न लक्ष्मणः। त्वम् अस्य हेतुः कार्यस्य प्रभुश् च प्लवगेश्वर।

nāham asmin prabhuḥ kārye vānareśa na lakṣmaṇaḥ. tvam asya hetuḥ kāryasya prabhuś ca plavageśvara.

त्वम् एवाज्ञापय विभो मम कार्यविनिश्चयम्। त्वं हि जानासि यत् कार्यं मम वीर न संशयः।

tvam evājñāpaya vibho mama kāryaviniścayam. tvaṃ hi jānāsi yat kāryaṃ mama vīra na saṃśayaḥ.

सुहृद्द्वितीयो विक्रान्तः प्राज्ञः कालविशेषवित्। भवान् अस्मद्धिते युक्तः सुकृतार्थो ऽर्थवित्तमः।

suhṛddvitīyo vikrāntaḥ prājñaḥ kālaviśeṣavit. bhavān asmaddhite yuktaḥ sukṛtārtho 'rthavittamaḥ.

एवम् उक्तस् तु सुग्रीवो विनतं नाम यूथपम्। अब्रवीद् राम साम्निध्ये लक्ष्मणस्य च धीमतः। शैलाभं मेघनिर्घोषम् ऊर्जितं प्लवगेश्वरम्।

evam uktas tu sugrīvo vinataṃ nāma yūthapam. abravīd rāma sāmnidhye lakṣmaṇasya ca dhīmataḥ. śailābhaṃ meghanirghoṣam ūrjitaṃ plavageśvaram.

सोमसूर्यात्मजैः सार्धं वानरैर् वानरोत्तम। देशकालनयैर् युक्तः कार्याकार्यविनिश्चये।

somasūryātmajaiḥ sārdhaṃ vānarair vānarottama. deśakālanayair yuktaḥ kāryākāryaviniścaye.

वृतः शतसहस्रेण वानराणां तरस्विनाम्। अधिगच्छ दिशं पूर्वां सशैलवनकाननाम्।

vṛtaḥ śatasahasreṇa vānarāṇāṃ tarasvinām. adhigaccha diśaṃ pūrvāṃ saśailavanakānanām.

तत्र सीतां च वैदेहीं निलयं रावणस्य च। मार्गध्वं गिरिदुर्गेषु वनेषु च नदीषु च।

tatra sītāṃ ca vaidehīṃ nilayaṃ rāvaṇasya ca. mārgadhvaṃ giridurgeṣu vaneṣu ca nadīṣu ca.

नदीं भागीरथीं रम्यां सरयूं कौशिकीं तथा। कालिन्दीं यमुनां रम्यां यामुनं च महागिरिम्।

nadīṃ bhāgīrathīṃ ramyāṃ sarayūṃ kauśikīṃ tathā. kālindīṃ yamunāṃ ramyāṃ yāmunaṃ ca mahāgirim.

सरस्वतीं च सिन्धुं च शोणं मणिनिभोदकम्। महीं कालमहीं चैव शैलकाननशोभिताम्।

sarasvatīṃ ca sindhuṃ ca śoṇaṃ maṇinibhodakam. mahīṃ kālamahīṃ caiva śailakānanaśobhitām.

ब्रह्ममालान् विदेहांश् च मालवान् काशिकोसलान्। मागधांश् च महाग्रामान् पुण्ड्रान् वङ्गांस् तथैव च।

brahmamālān videhāṃś ca mālavān kāśikosalān. māgadhāṃś ca mahāgrāmān puṇḍrān vaṅgāṃs tathaiva ca.

पत्तनं कोशकाराणां भूमिं च रजताकराम्। सर्वम् एतद् विचेतव्यं मृगयद्भिर् ततस् ततः।

pattanaṃ kośakārāṇāṃ bhūmiṃ ca rajatākarām. sarvam etad vicetavyaṃ mṛgayadbhir tatas tataḥ.

रामस्य दयितां भार्यां सीतां दशरतः स्नुषाम्। समुद्रम् अवगाढांश् च पर्वतान् पत्तनानि च।

rāmasya dayitāṃ bhāryāṃ sītāṃ daśarataḥ snuṣām. samudram avagāḍhāṃś ca parvatān pattanāni ca.

मन्दरस्य च ये कोटिं संश्रिताः के चिद् आयताम्। कर्णप्रावरणाश् चैव तथा चाप्य् ओष्ठकर्णकाः।

mandarasya ca ye koṭiṃ saṃśritāḥ ke cid āyatām. karṇaprāvaraṇāś caiva tathā cāpy oṣṭhakarṇakāḥ.

घोरा लोहमुखाश् चैव जवनाश् चैकपादकाः। अक्षया बलवन्तश् च पुरुषाः पुरुषादकाः।

ghorā lohamukhāś caiva javanāś caikapādakāḥ. akṣayā balavantaś ca puruṣāḥ puruṣādakāḥ.

किराताः कर्णचूडाश् च हेमाङ्गाः प्रियदर्शनाः। आममीनाशनास् तत्र किराता द्वीपवासिनः।

kirātāḥ karṇacūḍāś ca hemāṅgāḥ priyadarśanāḥ. āmamīnāśanās tatra kirātā dvīpavāsinaḥ.

अन्तर्जलचरा घोरा नरव्याघ्रा इति श्रुताः। एतेषाम् आलयाः सर्वे विचेयाः काननौकसः।

antarjalacarā ghorā naravyāghrā iti śrutāḥ. eteṣām ālayāḥ sarve viceyāḥ kānanaukasaḥ.

गिरिभिर् ये च गम्यन्ते प्लवनेन प्लवेन च। रत्नवन्तं यवद्वीपं सप्तराज्योपशोभितम्।

giribhir ye ca gamyante plavanena plavena ca. ratnavantaṃ yavadvīpaṃ saptarājyopaśobhitam.

सुवर्णरूप्यकं चैव सुवर्णाकरमण्डितम्। यवद्वीपम् अतिक्रम्य शिशिरो नाम पर्वतः।

suvarṇarūpyakaṃ caiva suvarṇākaramaṇḍitam. yavadvīpam atikramya śiśiro nāma parvataḥ.

दिवं स्पृशति शृङ्गेण देवदानवसेवितः। एतेषां गिरिदुर्गेषु प्रतापेषु वनेषु च।

divaṃ spṛśati śṛṅgeṇa devadānavasevitaḥ. eteṣāṃ giridurgeṣu pratāpeṣu vaneṣu ca.

रावणः सह वैदेह्या मार्गितव्यस् ततस् ततः। ततः समुद्रद्वीपांश् च सुभीमान् द्रष्टुम् अर्हथ।

rāvaṇaḥ saha vaidehyā mārgitavyas tatas tataḥ. tataḥ samudradvīpāṃś ca subhīmān draṣṭum arhatha.

तत्रासुरा महाकायाश् छायां गृह्णन्ति नित्यशः। ब्रह्मणा समनुज्ञाता दीर्घकालं बुभुक्षिताः।

tatrāsurā mahākāyāś chāyāṃ gṛhṇanti nityaśaḥ. brahmaṇā samanujñātā dīrghakālaṃ bubhukṣitāḥ.

तं कालमेघप्रतिमं महोरगनिषेवितम्। अभिगम्य महानादं तीर्थेनैव महोदधिम्।

taṃ kālameghapratimaṃ mahoraganiṣevitam. abhigamya mahānādaṃ tīrthenaiva mahodadhim.

ततो रक्तजलं भीमं लोहितं नाम सागरम्। गता द्रक्ष्यथ तां चैव बृहतीं कूटशाल्मलीम्।

tato raktajalaṃ bhīmaṃ lohitaṃ nāma sāgaram. gatā drakṣyatha tāṃ caiva bṛhatīṃ kūṭaśālmalīm.

गृहं च वैनतेयस्य नानारत्नविभूषितम्। तत्र कैलाससंकाशं विहितं विश्वकर्मणा।

gṛhaṃ ca vainateyasya nānāratnavibhūṣitam. tatra kailāsasaṃkāśaṃ vihitaṃ viśvakarmaṇā.

तत्र शैलनिभा भीमा मन्देहा नाम राक्षसाः। शैलशृङ्गेषु लम्बन्ते नानारूपा भयावहाः।

tatra śailanibhā bhīmā mandehā nāma rākṣasāḥ. śailaśṛṅgeṣu lambante nānārūpā bhayāvahāḥ.

ते पतन्ति जले नित्यं सूर्यस्योदयनं प्रति। अभितप्ताश् च सूर्येण लम्बन्ते स्म पुनः पुनः।

te patanti jale nityaṃ sūryasyodayanaṃ prati. abhitaptāś ca sūryeṇa lambante sma punaḥ punaḥ.

ततः पाण्डुरमेघाभं क्षीरौदं नाम सागरम्। गता द्रक्ष्यथ दुर्धर्षा मुखा हारम् इवोर्मिभिः।

tataḥ pāṇḍurameghābhaṃ kṣīraudaṃ nāma sāgaram. gatā drakṣyatha durdharṣā mukhā hāram ivormibhiḥ.

तस्य मध्ये महाश्वेत ऋषभो नाम पर्वतः। दिव्यगन्धैः कुसुमितै रजतैश् च नगैर् वृतः।

tasya madhye mahāśveta ṛṣabho nāma parvataḥ. divyagandhaiḥ kusumitai rajataiś ca nagair vṛtaḥ.

सरश् च राजतैः पद्मैर् ज्वलितैर् हेमकेसरैः। नाम्ना सुदर्शनं नाम राजहंसैः समाकुलम्।

saraś ca rājataiḥ padmair jvalitair hemakesaraiḥ. nāmnā sudarśanaṃ nāma rājahaṃsaiḥ samākulam.

विबुधाश् चारणा यक्षाः किंनराः साप्सरोगणाः। हृष्टाः समभिगच्छन्ति नलिनीं तां रिरंसवः।

vibudhāś cāraṇā yakṣāḥ kiṃnarāḥ sāpsarogaṇāḥ. hṛṣṭāḥ samabhigacchanti nalinīṃ tāṃ riraṃsavaḥ.

क्षीरोदं समतिक्रम्य ततो द्रक्ष्यथ वानराः। जलोदं सागरश्रेष्ठं सर्वभूतभयावहम्।

kṣīrodaṃ samatikramya tato drakṣyatha vānarāḥ. jalodaṃ sāgaraśreṣṭhaṃ sarvabhūtabhayāvaham.

तत्र तत् कोपजं तेजः कृतं हयमुखं महत्। अस्याहुस् तन् महावेगम् ओदनं सचराचरम्।

tatra tat kopajaṃ tejaḥ kṛtaṃ hayamukhaṃ mahat. asyāhus tan mahāvegam odanaṃ sacarācaram.

तत्र विक्रोशतां नादो भूतानां सागरौकसाम्। श्रूयते चासमर्थानां दृष्ट्वा तद् वडवामुखम्।

tatra vikrośatāṃ nādo bhūtānāṃ sāgaraukasām. śrūyate cāsamarthānāṃ dṛṣṭvā tad vaḍavāmukham.

स्वादूदस्योत्तरे देशे योजनानि त्रयोदश। जातरूपशिलो नाम महान् कनकपर्वतः।

svādūdasyottare deśe yojanāni trayodaśa. jātarūpaśilo nāma mahān kanakaparvataḥ.

आसीनं पर्वतस्याग्रे सर्वभूतनमस्कृतम्। सहस्रशिरसं देवम् अनन्तं नीलवाससं।

āsīnaṃ parvatasyāgre sarvabhūtanamaskṛtam. sahasraśirasaṃ devam anantaṃ nīlavāsasaṃ.

त्रिशिराः काञ्चनः केतुस् तालस् तस्य महात्मनः। स्थापितः पर्वतस्याग्रे विराजति सवेदिकः।

triśirāḥ kāñcanaḥ ketus tālas tasya mahātmanaḥ. sthāpitaḥ parvatasyāgre virājati savedikaḥ.

पूर्वस्यां दिशि निर्माणं कृतं तत् त्रिदशेश्वरैः। ततः परं हेममयः श्रीमान् उदयपर्वतः।

pūrvasyāṃ diśi nirmāṇaṃ kṛtaṃ tat tridaśeśvaraiḥ. tataḥ paraṃ hemamayaḥ śrīmān udayaparvataḥ.

तस्य कोटिर् दिवं स्पृष्ट्वा शतयोजनम् आयता। जातरूपमयी दिव्या विराजति सवेदिका।

tasya koṭir divaṃ spṛṣṭvā śatayojanam āyatā. jātarūpamayī divyā virājati savedikā.

सालैस् तालैस् तमालैश् च कर्णिकारैश् च पुष्पितैः। जातरूपमयैर् दिव्यैः शोभते सूर्यसंनिभैः।

sālais tālais tamālaiś ca karṇikāraiś ca puṣpitaiḥ. jātarūpamayair divyaiḥ śobhate sūryasaṃnibhaiḥ.

तत्र योजनविस्तारम् उच्छ्रितं दशयोजनम्। शृङ्गं सौमनसं नाम जातरूपमयं ध्रुवम्।

tatra yojanavistāram ucchritaṃ daśayojanam. śṛṅgaṃ saumanasaṃ nāma jātarūpamayaṃ dhruvam.

तत्र पूर्वं पदं कृत्वा पुरा विष्णुस् त्रिविक्रमे। द्वितीयं शिखरं मेरोश् चकार पुरुषोत्तमः।

tatra pūrvaṃ padaṃ kṛtvā purā viṣṇus trivikrame. dvitīyaṃ śikharaṃ meroś cakāra puruṣottamaḥ.

उत्तरेण परिक्रम्य जम्बूद्वीपं दिवाकरः। दृश्यो भवति भूयिष्ठं शिखरं तन् महोच्छ्रयम्।

uttareṇa parikramya jambūdvīpaṃ divākaraḥ. dṛśyo bhavati bhūyiṣṭhaṃ śikharaṃ tan mahocchrayam.

तत्र वैखानसा नाम वालखिल्या महर्षयः। प्रकाशमाना दृश्यन्ते सूर्यवर्णास् तपस्विनः।

tatra vaikhānasā nāma vālakhilyā maharṣayaḥ. prakāśamānā dṛśyante sūryavarṇās tapasvinaḥ.

अयं सुदर्शनो द्वीपः पुरो यस्य प्रकाशते। यस्मिंस् तेजश् च चक्षुश् च सर्वप्रानभृताम् अपि।

ayaṃ sudarśano dvīpaḥ puro yasya prakāśate. yasmiṃs tejaś ca cakṣuś ca sarvaprānabhṛtām api.

शैलस्य तस्य कुञ्जेषु कन्दरेषु वनेषु च। रावणः सह वैदेह्या मार्गितव्यस् ततस् ततः।

śailasya tasya kuñjeṣu kandareṣu vaneṣu ca. rāvaṇaḥ saha vaidehyā mārgitavyas tatas tataḥ.

काञ्चनस्य च शैलस्य सूर्यस्य च महात्मनः। आविष्टा तेजसा संध्या पूर्वा रक्ता प्रकाशते।

kāñcanasya ca śailasya sūryasya ca mahātmanaḥ. āviṣṭā tejasā saṃdhyā pūrvā raktā prakāśate.

ततः परमगम्या स्याद् दिक् पूर्वा त्रिदशावृता। रहिता चन्द्रसूर्याभ्याम् अदृश्या तिमिरावृता।

tataḥ paramagamyā syād dik pūrvā tridaśāvṛtā. rahitā candrasūryābhyām adṛśyā timirāvṛtā.

शैलेषु तेषु सर्वेषु कन्दरेषु वनेषु च। य च नोक्ता मया देशा विचेया तेषु जानकी।

śaileṣu teṣu sarveṣu kandareṣu vaneṣu ca. ya ca noktā mayā deśā viceyā teṣu jānakī.

एतावद् वानरैः शक्यं गन्तुं वानरपुंगवाः। अभास्करम् अमर्यादं न जानीमस् ततः परम्।

etāvad vānaraiḥ śakyaṃ gantuṃ vānarapuṃgavāḥ. abhāskaram amaryādaṃ na jānīmas tataḥ param.

अधिगम्य तु वैदेहीं निलयं रावणस्य च। मासे पूर्णे निवर्तध्वम् उदयं प्राप्य पर्वतम्।

adhigamya tu vaidehīṃ nilayaṃ rāvaṇasya ca. māse pūrṇe nivartadhvam udayaṃ prāpya parvatam.

ऊर्ध्वं मासान् न वस्तव्यं वसन् वध्यो भवेन् मम। सिद्धार्थाः संनिवर्तध्वम् अधिगम्य च मैथिलीम्।

ūrdhvaṃ māsān na vastavyaṃ vasan vadhyo bhaven mama. siddhārthāḥ saṃnivartadhvam adhigamya ca maithilīm.

महेन्द्रकान्तां वनषण्ड मण्डितां दिशं चरित्वा निपुणेन वानराः। अवाप्य सीतां रघुवंशजप्रियां ततो निवृत्ताः सुखितो भविष्यथ।

mahendrakāntāṃ vanaṣaṇḍa maṇḍitāṃ diśaṃ caritvā nipuṇena vānarāḥ. avāpya sītāṃ raghuvaṃśajapriyāṃ tato nivṛttāḥ sukhito bhaviṣyatha.

Project अर्थ (Artha): X, yashbonde.com, LinkedIn. See Sources

Loading adhyay...