रामायण 4.30 (श्लोक 1) - Project अर्थ (Artha)

रामायण

←किष्किन्धा काण्ड→

←अध्याय 30→

[rm-4-30] • 43 श्लोकाः

स कामिनं दीनम् अदीनसत्त्वः शोकाभिपन्नं समुदीर्णकोपम्। नरेन्द्रसूनुर् नरदेवपुत्रं रामानुजः पूर्वजम् इत्य् उवाच।

sa kāminaṃ dīnam adīnasattvaḥ śokābhipannaṃ samudīrṇakopam. narendrasūnur naradevaputraṃ rāmānujaḥ pūrvajam ity uvāca.

न वानरः स्थास्यति साधुवृत्ते न मंस्यते कार्यफलानुषङ्गान्। न भक्ष्यते वानरराज्यलक्ष्मीं तथा हि नाभिक्रमते ऽस्य बुद्धिः।

na vānaraḥ sthāsyati sādhuvṛtte na maṃsyate kāryaphalānuṣaṅgān. na bhakṣyate vānararājyalakṣmīṃ tathā hi nābhikramate 'sya buddhiḥ.

मतिक्षयाद् ग्राम्यसुखेषु सक्तस् तव प्रसादाप्रतिकारबुद्धिः। हतो ऽग्रजं पश्यतु वालिनं स न राज्यम् एवं विगुणस्य देयम्।

matikṣayād grāmyasukheṣu saktas tava prasādāpratikārabuddhiḥ. hato 'grajaṃ paśyatu vālinaṃ sa na rājyam evaṃ viguṇasya deyam.

न धारये कोपम् उदीर्णवेगं निहन्मि सुग्रीवम् असत्यम् अद्य। हरिप्रवीरैः सह वालिपुत्रो नरेन्द्रपत्न्या विचयं करोतु।

na dhāraye kopam udīrṇavegaṃ nihanmi sugrīvam asatyam adya. haripravīraiḥ saha vāliputro narendrapatnyā vicayaṃ karotu.

तम् आत्तबाणासनम् उत्पतन्तं निवेदितार्थं रणचण्डकोपम्। उवच रामः परवीरहन्ता स्ववेक्षितं सानुनयं च वाक्यम्।

tam āttabāṇāsanam utpatantaṃ niveditārthaṃ raṇacaṇḍakopam. uvaca rāmaḥ paravīrahantā svavekṣitaṃ sānunayaṃ ca vākyam.

न हि वै त्वद्विधो लोके पापम् एवं समाचरेत्। पापम् आर्येण यो हन्ति स वीरः पुरुषोत्तमः।

na hi vai tvadvidho loke pāpam evaṃ samācaret. pāpam āryeṇa yo hanti sa vīraḥ puruṣottamaḥ.

नेदम् अद्य त्वया ग्राह्यं साधुवृत्तेन लक्ष्मण। तां प्रीतिम् अनुवर्तस्व पूर्ववृत्तं च संगतम्।

nedam adya tvayā grāhyaṃ sādhuvṛttena lakṣmaṇa. tāṃ prītim anuvartasva pūrvavṛttaṃ ca saṃgatam.

सामोपहितया वाचा रूक्षाणि परिवर्जयन्। वक्तुम् अर्हसि सुग्रीवं व्यतीतं कालपर्यये।

sāmopahitayā vācā rūkṣāṇi parivarjayan. vaktum arhasi sugrīvaṃ vyatītaṃ kālaparyaye.

सोऽ ग्रजेनानुशिष्टार्थो यथावत् पुरुषर्षभः। प्रविवेश पुरीं वीरो लक्ष्मणः परवीरहा।

so' grajenānuśiṣṭārtho yathāvat puruṣarṣabhaḥ. praviveśa purīṃ vīro lakṣmaṇaḥ paravīrahā.

ततः शुभमतिः प्राज्ञो भ्रातुः प्रियहिते रतः। लक्ष्मणः प्रतिसंरब्धो जगाम भवनं कपेः।

tataḥ śubhamatiḥ prājño bhrātuḥ priyahite rataḥ. lakṣmaṇaḥ pratisaṃrabdho jagāma bhavanaṃ kapeḥ.

शक्रबाणासनप्रख्यं धनुः कालान्तकोपमः। प्रगृह्य गिरिशृङ्गाभं मन्दरः सानुमान् इव।

śakrabāṇāsanaprakhyaṃ dhanuḥ kālāntakopamaḥ. pragṛhya giriśṛṅgābhaṃ mandaraḥ sānumān iva.

यथोक्तकारी वचनम् उत्तरं चैव सोत्तरम्। बृहस्पतिसमो बुद्ध्या मत्त्वा रामानुजस् तदा।

yathoktakārī vacanam uttaraṃ caiva sottaram. bṛhaspatisamo buddhyā mattvā rāmānujas tadā.

कामक्रोधसमुत्थेन भ्रातुः कोपाग्निना वृतः। प्रभञ्जन इवाप्रीतः प्रययौ लक्ष्मणस् तदा।

kāmakrodhasamutthena bhrātuḥ kopāgninā vṛtaḥ. prabhañjana ivāprītaḥ prayayau lakṣmaṇas tadā.

सालतालाश्वकर्णांश् च तरसा पातयन् बहून्। पर्यस्यन् गिरिकूटानि द्रुमान् अन्यांश् च वेगतः।

sālatālāśvakarṇāṃś ca tarasā pātayan bahūn. paryasyan girikūṭāni drumān anyāṃś ca vegataḥ.

शिलाश् च शकलीकुर्वन् पद्भ्यां गज इवाशुगः। दूरम् एकपदं त्यक्त्वा ययौ कार्यवशाद् द्रुतम्।

śilāś ca śakalīkurvan padbhyāṃ gaja ivāśugaḥ. dūram ekapadaṃ tyaktvā yayau kāryavaśād drutam.

ताम् अपश्यद् बलाकीर्णां हरिराजमहापुरीम्। दुर्गाम् इक्ष्वाकुशार्दूलः किष्किन्धां गिरिसंकटे।

tām apaśyad balākīrṇāṃ harirājamahāpurīm. durgām ikṣvākuśārdūlaḥ kiṣkindhāṃ girisaṃkaṭe.

रोषात् प्रस्फुरमाणौष्ठः सुग्रीवं प्रति कल्ष्मणः। ददर्श वानरान् भीमान् किष्किन्धाया बहिश्चरान्।

roṣāt prasphuramāṇauṣṭhaḥ sugrīvaṃ prati kalṣmaṇaḥ. dadarśa vānarān bhīmān kiṣkindhāyā bahiścarān.

शैलशृङ्गाणि शतशः प्रवृद्धांश् च महीरुहान्। जगृहुः कुञ्जरप्रख्या वानराः पर्वतान्तरे।

śailaśṛṅgāṇi śataśaḥ pravṛddhāṃś ca mahīruhān. jagṛhuḥ kuñjaraprakhyā vānarāḥ parvatāntare.

तान् गृहीतप्रहरणान् हरीन् दृष्ट्वा तु लक्ष्मणः। बभूव द्विगुणं क्रुद्धो बह्विन्धन इवानलः।

tān gṛhītapraharaṇān harīn dṛṣṭvā tu lakṣmaṇaḥ. babhūva dviguṇaṃ kruddho bahvindhana ivānalaḥ.

तं ते भयपरीताङ्गाः क्रुद्धं दृष्ट्वा प्लवंगमाः। कालमृत्युयुगान्ताभं शतशो विद्रुता दिशः।

taṃ te bhayaparītāṅgāḥ kruddhaṃ dṛṣṭvā plavaṃgamāḥ. kālamṛtyuyugāntābhaṃ śataśo vidrutā diśaḥ.

ततः सुग्रीवभवनं प्रविश्य हरिपुंगवाः। क्रोधम् आगमनं चैव लक्ष्मणस्य न्यवेदयन्।

tataḥ sugrīvabhavanaṃ praviśya haripuṃgavāḥ. krodham āgamanaṃ caiva lakṣmaṇasya nyavedayan.

तारया सहितः कामी सक्तः कपिवृषो रहः। न तेषां कपिवीराणां शुश्राव वचनं तदा।

tārayā sahitaḥ kāmī saktaḥ kapivṛṣo rahaḥ. na teṣāṃ kapivīrāṇāṃ śuśrāva vacanaṃ tadā.

ततः सचिवसंदिष्टा हरयो रोमहर्षणाः। गिरिकुञ्जरमेघाभा नगर्या निर्ययुस् तदा।

tataḥ sacivasaṃdiṣṭā harayo romaharṣaṇāḥ. girikuñjarameghābhā nagaryā niryayus tadā.

नखदंष्ट्रायुधा घोराः सर्वे विकृतदर्शनाः। सर्वे शार्दूलदर्पाश् च सर्वे च विकृताननाः।

nakhadaṃṣṭrāyudhā ghorāḥ sarve vikṛtadarśanāḥ. sarve śārdūladarpāś ca sarve ca vikṛtānanāḥ.

दशनागबलाः के चित् के चिद् दशगुणोत्तराः। के चिन् नागसहस्रस्य बभूवुस् तुल्यविक्रमाः।

daśanāgabalāḥ ke cit ke cid daśaguṇottarāḥ. ke cin nāgasahasrasya babhūvus tulyavikramāḥ.

कृत्स्नां हि कपिभिर् व्याप्तां द्रुमहस्तैर् महाबलैः। अपश्यल् लक्ष्मणः क्रुद्धः किष्किन्धां तां दुरासदम्।

kṛtsnāṃ hi kapibhir vyāptāṃ drumahastair mahābalaiḥ. apaśyal lakṣmaṇaḥ kruddhaḥ kiṣkindhāṃ tāṃ durāsadam.

ततस् ते हरयः सर्वे प्राकारपरिखान्तरात्। निष्क्रम्योदग्रसत्त्वास् तु तस्थुर् आविष्कृतं तदा।

tatas te harayaḥ sarve prākāraparikhāntarāt. niṣkramyodagrasattvās tu tasthur āviṣkṛtaṃ tadā.

सुग्रीवस्य प्रमादं च पूर्वजं चार्तम् आत्मवान्। बुद्ध्वा कोपवशं वीरः पुनर् एव जगाम सः।

sugrīvasya pramādaṃ ca pūrvajaṃ cārtam ātmavān. buddhvā kopavaśaṃ vīraḥ punar eva jagāma saḥ.

स दीर्घोष्णमहोच्छ्वासः कोपसंरक्तलोचनः। बभूव नरशार्दूलसधूम इव पावकः।

sa dīrghoṣṇamahocchvāsaḥ kopasaṃraktalocanaḥ. babhūva naraśārdūlasadhūma iva pāvakaḥ.

बाणशल्यस्फुरज्जिह्वः सायकासनभोगवान्। स्वतेजोविषसंघातः पञ्चास्य इव पन्नगः।

bāṇaśalyasphurajjihvaḥ sāyakāsanabhogavān. svatejoviṣasaṃghātaḥ pañcāsya iva pannagaḥ.

तं दीप्तम् इव कालाग्निं नागेन्द्रम् इव कोपितम्। समासाद्याङ्गदस् त्रासाद् विषादम् अगमद् भृशम्।

taṃ dīptam iva kālāgniṃ nāgendram iva kopitam. samāsādyāṅgadas trāsād viṣādam agamad bhṛśam.

सो ऽङ्गदं रोषताम्राक्षः संदिदेश महायशाः। सुग्रीवः कथ्यतां वत्स ममागमनम् इत्य् उत।

so 'ṅgadaṃ roṣatāmrākṣaḥ saṃdideśa mahāyaśāḥ. sugrīvaḥ kathyatāṃ vatsa mamāgamanam ity uta.

एष रामानुजः प्राप्तस् त्वत्सकाशम् अरिंदमः। भ्रातुर् व्यसनसंतप्तो द्वारि तिष्ठति लक्ष्मणः।

eṣa rāmānujaḥ prāptas tvatsakāśam ariṃdamaḥ. bhrātur vyasanasaṃtapto dvāri tiṣṭhati lakṣmaṇaḥ.

लक्ष्मणस्य वचः श्रुत्वा शोकाविष्टो ऽङ्गदो ऽब्रवीत्। पितुः समीपम् आगम्य सौमित्रिर् अयम् आगतः।

lakṣmaṇasya vacaḥ śrutvā śokāviṣṭo 'ṅgado 'bravīt. pituḥ samīpam āgamya saumitrir ayam āgataḥ.

ते महौघनिभं दृष्ट्वा वज्राशनिसमस्वनम्। सिंहनादं समं चक्रुर् लक्ष्मणस्य समीपतः।

te mahaughanibhaṃ dṛṣṭvā vajrāśanisamasvanam. siṃhanādaṃ samaṃ cakrur lakṣmaṇasya samīpataḥ.

तेन शब्देन महता प्रत्यबुध्यत वानरः। मदविह्वलताम्राक्षो व्याकुलस्रग्विभूषणः।

tena śabdena mahatā pratyabudhyata vānaraḥ. madavihvalatāmrākṣo vyākulasragvibhūṣaṇaḥ.

अथाङ्गदवचः श्रुत्वा तेनैव च समागतौ। मन्त्रिणो वानरेन्द्रस्य संमतोदारदर्शिनौ।

athāṅgadavacaḥ śrutvā tenaiva ca samāgatau. mantriṇo vānarendrasya saṃmatodāradarśinau.

प्लक्षश् चैव प्रभावश् च मन्त्रिणाव् अर्थधर्मयोः। वक्तुम् उच्चावचं प्राप्तं लक्ष्मणं तौ शशंसतुः।

plakṣaś caiva prabhāvaś ca mantriṇāv arthadharmayoḥ. vaktum uccāvacaṃ prāptaṃ lakṣmaṇaṃ tau śaśaṃsatuḥ.

प्रसादयित्वा सुग्रीवं वचनैः सामनिश्चितैः। आसीनं पर्युपासीनौ यथा शक्रं मरुत्पतिम्।

prasādayitvā sugrīvaṃ vacanaiḥ sāmaniścitaiḥ. āsīnaṃ paryupāsīnau yathā śakraṃ marutpatim.

सत्यसंधौ महाभागौ भ्रातरौ रामलक्ष्मणौ। वयस्य भावं संप्राप्तौ राज्यार्हौ राज्यदायिनौ।

satyasaṃdhau mahābhāgau bhrātarau rāmalakṣmaṇau. vayasya bhāvaṃ saṃprāptau rājyārhau rājyadāyinau.

तयोर् एको धनुष्पाणिर् द्वारि तिष्ठति लक्ष्मणः। यस्य भीताः प्रवेपन्ते नादान् मुञ्चन्ति वानराः।

tayor eko dhanuṣpāṇir dvāri tiṣṭhati lakṣmaṇaḥ. yasya bhītāḥ pravepante nādān muñcanti vānarāḥ.

स एष राघवभ्राता लक्ष्मणो वाक्यसारथिः। व्यवसाय रथः प्राप्तस् तस्य रामस्य शासनात्।

sa eṣa rāghavabhrātā lakṣmaṇo vākyasārathiḥ. vyavasāya rathaḥ prāptas tasya rāmasya śāsanāt.

तस्य मूर्ध्ना प्रणम्य त्वं सपुत्रः सह बन्धुभिः। राजंस् तिष्ठ स्वसमये भव सत्यप्रतिश्रवः।

tasya mūrdhnā praṇamya tvaṃ saputraḥ saha bandhubhiḥ. rājaṃs tiṣṭha svasamaye bhava satyapratiśravaḥ.

Project अर्थ (Artha): X, yashbonde.com, LinkedIn. See Sources

Loading adhyay...

Project Home / Contents