रामायण 4.29 (श्लोक 1) - Project अर्थ (Artha)

Project Home / Contents

रामायण

←किष्किन्धा काण्ड→

←अध्याय 29→

[rm-4-29] • 52 श्लोकाः

गुहां प्रविष्टे सुग्रीवे विमुक्ते गगने घनैः। वर्षरात्रोषितो रामः कामशोकाभिपीडितः।

guhāṃ praviṣṭe sugrīve vimukte gagane ghanaiḥ. varṣarātroṣito rāmaḥ kāmaśokābhipīḍitaḥ.

पाण्डुरं गगनं दृष्ट्वा विमलं चन्द्रमण्डलम्। शारदीं रजनीं चैव दृष्ट्वा ज्योत्स्नानुलेपनाम्।

pāṇḍuraṃ gaganaṃ dṛṣṭvā vimalaṃ candramaṇḍalam. śāradīṃ rajanīṃ caiva dṛṣṭvā jyotsnānulepanām.

कामवृत्तं च सुग्रीवं नष्टां च जनकात्मजाम्। बुद्ध्वा कालम् अतीतं च मुमोह परमातुरः।

kāmavṛttaṃ ca sugrīvaṃ naṣṭāṃ ca janakātmajām. buddhvā kālam atītaṃ ca mumoha paramāturaḥ.

स तु संज्ञाम् उपागम्य मुहूर्तान् मतिमान् पुनः। मनःस्थाम् अपि वैदेहीं चिन्तयाम् आस राघवः।

sa tu saṃjñām upāgamya muhūrtān matimān punaḥ. manaḥsthām api vaidehīṃ cintayām āsa rāghavaḥ.

आसीनः पर्वतस्याग्रे हेमधातुविभूषिते। शारदं गगनं दृष्ट्व जगाम मनसा प्रियाम्।

āsīnaḥ parvatasyāgre hemadhātuvibhūṣite. śāradaṃ gaganaṃ dṛṣṭva jagāma manasā priyām.

दृष्ट्वा च विमलं व्योम गतविद्युद्बलाहकम्। सारसारवसंघुष्टं विललापार्तया गिरा।

dṛṣṭvā ca vimalaṃ vyoma gatavidyudbalāhakam. sārasāravasaṃghuṣṭaṃ vilalāpārtayā girā.

सारसारवसंनादैः सारसारवनादिनी। याश्रमे रमते बाला साद्य मे रमते कथम्।

sārasāravasaṃnādaiḥ sārasāravanādinī. yāśrame ramate bālā sādya me ramate katham.

पुष्पितांश् चासनान् दृष्ट्वा काञ्चनान् इव निर्मलान्। कथं स रमते बाला पश्यन्ती माम् अपश्यती।

puṣpitāṃś cāsanān dṛṣṭvā kāñcanān iva nirmalān. kathaṃ sa ramate bālā paśyantī mām apaśyatī.

या पुरा कलहंसानां स्वरेण कलभाषिणी। बुध्यते चारुसर्वाङ्गी साद्य मे बुध्यते कथम्।

yā purā kalahaṃsānāṃ svareṇa kalabhāṣiṇī. budhyate cārusarvāṅgī sādya me budhyate katham.

निःस्वनं चक्रवाकानां निशम्य सहचारिणाम्। पुण्डरीकविशालाक्षी कथम् एषा भविष्यति।

niḥsvanaṃ cakravākānāṃ niśamya sahacāriṇām. puṇḍarīkaviśālākṣī katham eṣā bhaviṣyati.

सरांसि सरितो वापीः काननानि वनानि च। तां विना मृगशावाक्षीं चरन् नाद्य सुखं लभे।

sarāṃsi sarito vāpīḥ kānanāni vanāni ca. tāṃ vinā mṛgaśāvākṣīṃ caran nādya sukhaṃ labhe.

अपि तां मद्वियोगाच् च सौकुमार्याच् च भामिनीम्। न दूरं पीडयेत् कामः शरद्गुणनिरन्तरः।

api tāṃ madviyogāc ca saukumāryāc ca bhāminīm. na dūraṃ pīḍayet kāmaḥ śaradguṇanirantaraḥ.

एवमादि नरश्रेष्ठो विललाप नृपात्मजः। विहंग इव सारङ्गः सलिलं त्रिदशेश्वरात्।

evamādi naraśreṣṭho vilalāpa nṛpātmajaḥ. vihaṃga iva sāraṅgaḥ salilaṃ tridaśeśvarāt.

ततश् चञ्चूर्य रम्येषु फलार्थी गिरिसानुषु। ददर्श पर्युपावृत्तो लक्ष्मीवांल् लक्ष्मणो ऽग्रजम्।

tataś cañcūrya ramyeṣu phalārthī girisānuṣu. dadarśa paryupāvṛtto lakṣmīvāṃl lakṣmaṇo 'grajam.

तं चिन्तया दुःसहया परीतं विसंज्ञम् एकं विजने मनस्वी। भ्रातुर् विषादात् परितापदीनः समीक्ष्य सौमित्रिर् उवाच रामम्।

taṃ cintayā duḥsahayā parītaṃ visaṃjñam ekaṃ vijane manasvī. bhrātur viṣādāt paritāpadīnaḥ samīkṣya saumitrir uvāca rāmam.

किम् आर्य कामस्य वशंगतेन किम् आत्मपौरुष्यपराभवेन। अयं सदा संहृइयते समाधिः किम् अत्र योगेन निवर्तितेन।

kim ārya kāmasya vaśaṃgatena kim ātmapauruṣyaparābhavena. ayaṃ sadā saṃhṛiyate samādhiḥ kim atra yogena nivartitena.

क्रियाभियोगं मनसः प्रसादं समाधियोगानुगतं च कालम्। सहायसामर्थ्यम् अदीनसत्त्व स्वकर्महेतुं च कुरुष्व हेतुम्।

kriyābhiyogaṃ manasaḥ prasādaṃ samādhiyogānugataṃ ca kālam. sahāyasāmarthyam adīnasattva svakarmahetuṃ ca kuruṣva hetum.

न जानकी मानववंशनाथ त्वया सनाथा सुलभा परेण। न चाग्निचूडां ज्वलिताम् उपेत्य न दह्यते वीरवरार्ह कश् चित्।

na jānakī mānavavaṃśanātha tvayā sanāthā sulabhā pareṇa. na cāgnicūḍāṃ jvalitām upetya na dahyate vīravarārha kaś cit.

सलक्ष्मणं लक्ष्मणम् अप्रधृष्यं स्वभावजं वाक्यम् उवाच रामः। हितं च पथ्यं च नयप्रसक्तं ससामधर्मार्थसमाहितं च।

salakṣmaṇaṃ lakṣmaṇam apradhṛṣyaṃ svabhāvajaṃ vākyam uvāca rāmaḥ. hitaṃ ca pathyaṃ ca nayaprasaktaṃ sasāmadharmārthasamāhitaṃ ca.

निःसंशयं कार्यम् अवेक्षितव्यं क्रियाविशेषो ह्य् अनुवर्तितव्यः। ननु प्रवृत्तस्य दुरासदस्य कुमारकार्यस्य फलं न चिन्त्यम्।

niḥsaṃśayaṃ kāryam avekṣitavyaṃ kriyāviśeṣo hy anuvartitavyaḥ. nanu pravṛttasya durāsadasya kumārakāryasya phalaṃ na cintyam.

अथ पद्मपलाशाक्षीं मैथिलीम् अनुचिन्तयन्। उवाच लक्ष्मणं रामो मुखेन परिशुष्यता।

atha padmapalāśākṣīṃ maithilīm anucintayan. uvāca lakṣmaṇaṃ rāmo mukhena pariśuṣyatā.

तर्पयित्वा सहस्राक्षः सलिलेन वसुंधराम्। निर्वर्तयित्वा सस्यानि कृतकर्मा व्यवस्थितः।

tarpayitvā sahasrākṣaḥ salilena vasuṃdharām. nirvartayitvā sasyāni kṛtakarmā vyavasthitaḥ.

स्निग्धगम्भीरनिर्घोषाः शैलद्रुमपुरोगमाः। विसृज्य सलिलं मेघाः परिश्रान्ता नृपात्मज।

snigdhagambhīranirghoṣāḥ śailadrumapurogamāḥ. visṛjya salilaṃ meghāḥ pariśrāntā nṛpātmaja.

नीलोत्पलदलश्यामः श्यामीकृत्वा दिशो दश। विमदा इव मातङ्गाः शान्तवेगाः पयोधराः।

nīlotpaladalaśyāmaḥ śyāmīkṛtvā diśo daśa. vimadā iva mātaṅgāḥ śāntavegāḥ payodharāḥ.

जलगर्भा महावेगाः कुटजार्जुनगन्धिनः। चरित्वा विरताः सौम्य वृष्टिवाताः समुद्यताः।

jalagarbhā mahāvegāḥ kuṭajārjunagandhinaḥ. caritvā viratāḥ saumya vṛṣṭivātāḥ samudyatāḥ.

घनानां वारणानां च मयूराणां च लक्ष्मण। नादः प्रस्रवणानां च प्रशान्तः सहसानघ।

ghanānāṃ vāraṇānāṃ ca mayūrāṇāṃ ca lakṣmaṇa. nādaḥ prasravaṇānāṃ ca praśāntaḥ sahasānagha.

अभिवृष्टा महामेघैर् निर्मलाश् चित्रसानवः। अनुलिप्ता इवाभान्ति गिरयश् चन्द्ररश्मिभिः।

abhivṛṣṭā mahāmeghair nirmalāś citrasānavaḥ. anuliptā ivābhānti girayaś candraraśmibhiḥ.

दर्शयन्ति शरन्नद्यः पुलिनानि शनैः शनैः। नवसंगमसव्रीडा जघनानीव योषितः।

darśayanti śarannadyaḥ pulināni śanaiḥ śanaiḥ. navasaṃgamasavrīḍā jaghanānīva yoṣitaḥ.

प्रसन्नसलिलाः सौम्य कुररीभिर् विनादिताः। चक्रवाकगणाकीर्णा विभान्ति सलिलाशयाः।

prasannasalilāḥ saumya kurarībhir vināditāḥ. cakravākagaṇākīrṇā vibhānti salilāśayāḥ.

अन्योन्यबद्धवैराणां जिगीषूणां नृपात्मज। उद्योगसमयः सौम्य पार्थिवानाम् उपस्थितः।

anyonyabaddhavairāṇāṃ jigīṣūṇāṃ nṛpātmaja. udyogasamayaḥ saumya pārthivānām upasthitaḥ.

इयं सा प्रथमा यात्रा पार्थिवानां नृपात्मज। न च पश्यामि सुग्रीवम् उद्योगं वा तथाविधम्।

iyaṃ sā prathamā yātrā pārthivānāṃ nṛpātmaja. na ca paśyāmi sugrīvam udyogaṃ vā tathāvidham.

चत्वारो वार्षिका मासा गता वर्षशतोपमाः। मम शोकाभितप्तस्य सौम्य सीताम् अपश्यतः।

catvāro vārṣikā māsā gatā varṣaśatopamāḥ. mama śokābhitaptasya saumya sītām apaśyataḥ.

प्रियाविहीने दुःखार्ते हृतराज्ये विवासिते। कृपां न कुरुते राजा सुग्रीवो मयि लक्ष्मण।

priyāvihīne duḥkhārte hṛtarājye vivāsite. kṛpāṃ na kurute rājā sugrīvo mayi lakṣmaṇa.

अनाथो हृतराज्यो ऽयं रावणेन च धर्षितः। दीनो दूरगृहः कामी मां चैव शरणं गतः।

anātho hṛtarājyo 'yaṃ rāvaṇena ca dharṣitaḥ. dīno dūragṛhaḥ kāmī māṃ caiva śaraṇaṃ gataḥ.

इत्य् एतैः कारणैः सौम्य सुग्रीवस्य दुरात्मनः। अहं वानरराजस्य परिभूतः परंतप।

ity etaiḥ kāraṇaiḥ saumya sugrīvasya durātmanaḥ. ahaṃ vānararājasya paribhūtaḥ paraṃtapa.

स कालं परिसंख्याय सीतायाः परिमार्गणे। कृतार्थः समयं कृत्वा दुर्मतिर् नावबुध्यते।

sa kālaṃ parisaṃkhyāya sītāyāḥ parimārgaṇe. kṛtārthaḥ samayaṃ kṛtvā durmatir nāvabudhyate.

त्वं प्रविश्य च किष्किन्धां ब्रूहि वानरपुंगवम्। मूर्खं ग्राम्य सुखे सक्तं सुग्रीवं वचनान् मम।

tvaṃ praviśya ca kiṣkindhāṃ brūhi vānarapuṃgavam. mūrkhaṃ grāmya sukhe saktaṃ sugrīvaṃ vacanān mama.

अर्थिनाम् उपपन्नानां पूर्वं चाप्य् उपकारिणाम्। आशां संश्रुत्य यो हन्ति स लोके पुरुषाधमः।

arthinām upapannānāṃ pūrvaṃ cāpy upakāriṇām. āśāṃ saṃśrutya yo hanti sa loke puruṣādhamaḥ.

शुभं वा यदि वा पापं यो हि वाक्यम् उदीरितम्। सत्येन परिगृह्णाति स वीरः पुरुषोत्तमः।

śubhaṃ vā yadi vā pāpaṃ yo hi vākyam udīritam. satyena parigṛhṇāti sa vīraḥ puruṣottamaḥ.

कृतार्था ह्य् अकृतार्थानां मित्राणां न भवन्ति ये। तान् मृतान् अपि क्रव्यादः कृतघ्नान् नोपभुञ्जते।

kṛtārthā hy akṛtārthānāṃ mitrāṇāṃ na bhavanti ye. tān mṛtān api kravyādaḥ kṛtaghnān nopabhuñjate.

नूनं काञ्चनपृष्ठस्य विकृष्टस्य मया रणे। द्रष्टुम् इच्छन्ति चापस्य रूपं विद्युद्गणोपमम्।

nūnaṃ kāñcanapṛṣṭhasya vikṛṣṭasya mayā raṇe. draṣṭum icchanti cāpasya rūpaṃ vidyudgaṇopamam.

घोरं ज्यातलनिर्घोषं क्रुद्धस्य मम संयुगे। निर्घोषम् इव वज्रस्य पुनः संश्रोतुम् इच्छति।

ghoraṃ jyātalanirghoṣaṃ kruddhasya mama saṃyuge. nirghoṣam iva vajrasya punaḥ saṃśrotum icchati.

कामम् एवंगते ऽप्य् अस्य परिज्ञाते पराक्रमे। त्वत्सहायस्य मे वीर न चिन्ता स्यान् नृपात्मज।

kāmam evaṃgate 'py asya parijñāte parākrame. tvatsahāyasya me vīra na cintā syān nṛpātmaja.

यदर्थम् अयम् आरम्भः कृतः परपुरंजय। समयं नाभिजानाति कृतार्थः प्लवगेश्वरः।

yadartham ayam ārambhaḥ kṛtaḥ parapuraṃjaya. samayaṃ nābhijānāti kṛtārthaḥ plavageśvaraḥ.

वर्षासमयकालं तु प्रतिज्ञाय हरीश्वरः। व्यतीतांश् चतुरो मासान् विहरन् नावबुध्यते।

varṣāsamayakālaṃ tu pratijñāya harīśvaraḥ. vyatītāṃś caturo māsān viharan nāvabudhyate.

सामात्यपरिषत् क्रीडन् पानम् एवोपसेवते। शोकदीनेषु नास्मासु सुग्रीवः कुरुते दयाम्।

sāmātyapariṣat krīḍan pānam evopasevate. śokadīneṣu nāsmāsu sugrīvaḥ kurute dayām.

उच्यतां गच्छ सुग्रीवस् त्वया वत्स महाबल। मम रोषस्य यद्रूपं ब्रूयाश् चैनम् इदं वचः।

ucyatāṃ gaccha sugrīvas tvayā vatsa mahābala. mama roṣasya yadrūpaṃ brūyāś cainam idaṃ vacaḥ.

न च संकुचितः पन्था येन वाली हतो गतः। समये तिष्ठ सुग्रीवमा वालिपथम् अन्वगाः।

na ca saṃkucitaḥ panthā yena vālī hato gataḥ. samaye tiṣṭha sugrīvamā vālipatham anvagāḥ.

एक एव रणे वाली शरेण निहतो मया। त्वां तु सत्याद् अतिक्रान्तं हनिष्यामि सबान्धवम्।

eka eva raṇe vālī śareṇa nihato mayā. tvāṃ tu satyād atikrāntaṃ haniṣyāmi sabāndhavam.

तद् एवं विहिते कार्ये यद् धितं पुरुषर्षभ। तत् तद् ब्रूहि नरश्रेष्ठ त्वर कालव्यतिक्रमः।

tad evaṃ vihite kārye yad dhitaṃ puruṣarṣabha. tat tad brūhi naraśreṣṭha tvara kālavyatikramaḥ.

कुरुष्व सत्यं मयि वानरेश्वर प्रतिश्रुतं धर्मम् अवेक्ष्य शाश्वतम्। मा वालिनं प्रेत्य गतो यमक्षयं त्वम् अद्य पश्येर् मम चोदितैः शरैः।

kuruṣva satyaṃ mayi vānareśvara pratiśrutaṃ dharmam avekṣya śāśvatam. mā vālinaṃ pretya gato yamakṣayaṃ tvam adya paśyer mama coditaiḥ śaraiḥ.

स पूर्वजं तीव्रविवृद्धकोपं लालप्यमानं प्रसमीक्ष्य दीनम्। चकार तीव्रां मतिम् उग्रतेजा हरीश्वरमानववंशनाथः।

sa pūrvajaṃ tīvravivṛddhakopaṃ lālapyamānaṃ prasamīkṣya dīnam. cakāra tīvrāṃ matim ugratejā harīśvaramānavavaṃśanāthaḥ.

Project अर्थ (Artha): X, yashbonde.com, LinkedIn. See Sources

Loading adhyay...