रामायण 4.27 (श्लोक 1) - Project अर्थ (Artha)

Project Home / Contents

रामायण

←किष्किन्धा काण्ड→

←अध्याय 27→

[rm-4-27] • 46 श्लोकाः

स तदा वालिनं हत्वा सुग्रीवम् अभिषिच्य च। वसन् माल्यवतः पृष्टे रामो लक्ष्मणम् अब्रवीत्।

sa tadā vālinaṃ hatvā sugrīvam abhiṣicya ca. vasan mālyavataḥ pṛṣṭe rāmo lakṣmaṇam abravīt.

अयं स कालः संप्राप्तः समयो ऽद्य जलागमः। संपश्य त्वं नभो मेघैः संवृतं गिरिसंनिभैः।

ayaṃ sa kālaḥ saṃprāptaḥ samayo 'dya jalāgamaḥ. saṃpaśya tvaṃ nabho meghaiḥ saṃvṛtaṃ girisaṃnibhaiḥ.

नव मास धृतं गर्भं भास्कारस्य गभस्तिभिः। पीत्वा रसं समुद्राणां द्यौः प्रसूते रसायनम्।

nava māsa dhṛtaṃ garbhaṃ bhāskārasya gabhastibhiḥ. pītvā rasaṃ samudrāṇāṃ dyauḥ prasūte rasāyanam.

शक्यम् अम्बरम् आरुह्य मेघसोपानपङ्क्तिभिः। कुटजार्जुनमालाभिर् अलंकर्तुं दिवाकरम्।

śakyam ambaram āruhya meghasopānapaṅktibhiḥ. kuṭajārjunamālābhir alaṃkartuṃ divākaram.

संध्यारागोत्थितैस् ताम्रैर् अन्तेष्व् अधिकपाण्डुरैः। स्निग्धैर् अभ्रपटच्छदैर् बद्धव्रणम् इवाम्बरम्।

saṃdhyārāgotthitais tāmrair anteṣv adhikapāṇḍuraiḥ. snigdhair abhrapaṭacchadair baddhavraṇam ivāmbaram.

मन्दमारुतनिःश्वासं संध्याचन्दनरञ्जितम्। आपाण्डुजलदं भाति कामातुरम् इवाम्बरम्।

mandamārutaniḥśvāsaṃ saṃdhyācandanarañjitam. āpāṇḍujaladaṃ bhāti kāmāturam ivāmbaram.

एषा धर्मपरिक्लिष्टा नववारिपरिप्लुता। सीतेव शोकसंतप्ता मही बाष्पं विमुञ्चति।

eṣā dharmaparikliṣṭā navavāripariplutā. sīteva śokasaṃtaptā mahī bāṣpaṃ vimuñcati.

मेघोदरविनिर्मुक्ताः कह्लारसुखशीतलाः। शक्यम् अञ्जलिभिः पातुं वाताः केतकिगन्धिनः।

meghodaravinirmuktāḥ kahlārasukhaśītalāḥ. śakyam añjalibhiḥ pātuṃ vātāḥ ketakigandhinaḥ.

एष फुल्लार्जुनः शैलः केतकैर् अधिवासितः। सुग्रीव इव शान्तारिर् धाराभिर् अभिषिच्यते।

eṣa phullārjunaḥ śailaḥ ketakair adhivāsitaḥ. sugrīva iva śāntārir dhārābhir abhiṣicyate.

मेघकृष्णाजिनधरा धारायज्ञोपवीतिनः। मारुतापूरितगुहाः प्राधीता इव पर्वताः।

meghakṛṣṇājinadharā dhārāyajñopavītinaḥ. mārutāpūritaguhāḥ prādhītā iva parvatāḥ.

कशाभिर् इव हैमीभिर् विद्युद्भिर् इव ताडितम्। अन्तःस्तनितनिर्घोषं सवेदनम् इवाम्बरम्।

kaśābhir iva haimībhir vidyudbhir iva tāḍitam. antaḥstanitanirghoṣaṃ savedanam ivāmbaram.

नीलमेघाश्रिता विद्युत् स्फुरन्ती प्रतिभाति मे। स्फुरन्ती रावणस्याङ्के वैदेहीव तपस्विनी।

nīlameghāśritā vidyut sphurantī pratibhāti me. sphurantī rāvaṇasyāṅke vaidehīva tapasvinī.

इमास् ता मन्मथवतां हिताः प्रतिहता दिशः। अनुलिप्ता इव घनैर् नष्टग्रहनिशाकराः।

imās tā manmathavatāṃ hitāḥ pratihatā diśaḥ. anuliptā iva ghanair naṣṭagrahaniśākarāḥ.

क्व चिद् बाष्पाभिसंरुद्धान् वर्षागमसमुत्सुकान्। कुटजान् पश्य सौमित्रे पुष्टितान् गिरिसानुषु। मम शोकाभिभूतस्य कामसंदीपनान् स्थितान्।

kva cid bāṣpābhisaṃruddhān varṣāgamasamutsukān. kuṭajān paśya saumitre puṣṭitān girisānuṣu. mama śokābhibhūtasya kāmasaṃdīpanān sthitān.

रजः प्रशान्तं सहिमो ऽद्य वायुर् निदाघदोषप्रसराः प्रशान्ताः। स्थिता हि यात्रा वसुधाधिपानां प्रवासिनो यान्ति नराः स्वदेशान्।

rajaḥ praśāntaṃ sahimo 'dya vāyur nidāghadoṣaprasarāḥ praśāntāḥ. sthitā hi yātrā vasudhādhipānāṃ pravāsino yānti narāḥ svadeśān.

संप्रस्थिता मानसवासलुब्धाः प्रियान्विताः संप्रति चक्रवाकः। अभीक्ष्णवर्षोदकविक्षतेषु यानानि मार्गेषु न संपतन्ति।

saṃprasthitā mānasavāsalubdhāḥ priyānvitāḥ saṃprati cakravākaḥ. abhīkṣṇavarṣodakavikṣateṣu yānāni mārgeṣu na saṃpatanti.

क्व चित् प्रकाशं क्व चिद् अप्रकाशं नभः प्रकीर्णाम्बुधरं विभाति। क्व चित् क्व चित् पर्वतसंनिरुद्धं रूपं यथा शान्तमहार्णवस्य।

kva cit prakāśaṃ kva cid aprakāśaṃ nabhaḥ prakīrṇāmbudharaṃ vibhāti. kva cit kva cit parvatasaṃniruddhaṃ rūpaṃ yathā śāntamahārṇavasya.

व्यामिश्रितं सर्जकदम्बपुष्पैर् नवं जलं पर्वतधातुताम्रम्। मयूरकेकाभिर् अनुप्रयातं शैलापगाः शीघ्रतरं वहन्ति।

vyāmiśritaṃ sarjakadambapuṣpair navaṃ jalaṃ parvatadhātutāmram. mayūrakekābhir anuprayātaṃ śailāpagāḥ śīghrataraṃ vahanti.

रसाकुलं षट्पदसंनिकाशं प्रभुज्यते जम्बुफलं प्रकामम्। अनेकवर्णं पवनावधूतं भूमौ पतत्य् आम्रफलं विपक्वम्।

rasākulaṃ ṣaṭpadasaṃnikāśaṃ prabhujyate jambuphalaṃ prakāmam. anekavarṇaṃ pavanāvadhūtaṃ bhūmau pataty āmraphalaṃ vipakvam.

विद्युत्पताकाः सबलाक मालाः शैलेन्द्रकूटाकृतिसंनिकाशाः। गर्जन्ति मेघाः समुदीर्णनादा मत्तगजेन्द्रा इव संयुगस्थः।

vidyutpatākāḥ sabalāka mālāḥ śailendrakūṭākṛtisaṃnikāśāḥ. garjanti meghāḥ samudīrṇanādā mattagajendrā iva saṃyugasthaḥ.

मेघाभिकामी परिसंपतन्ती संमोदिता भाति बलाकपङ्क्तिः। वातावधूता वरपौण्डरीकी लम्बेव माला रचिताम्बरस्य।

meghābhikāmī parisaṃpatantī saṃmoditā bhāti balākapaṅktiḥ. vātāvadhūtā varapauṇḍarīkī lambeva mālā racitāmbarasya.

निद्रा शनैः केशवम् अभ्युपैति द्रुतं नदी सागरम् अभ्युपैति। हृष्टा बलाका घनम् अभ्युपैति कान्ता सकामा प्रियम् अभ्युपैति।

nidrā śanaiḥ keśavam abhyupaiti drutaṃ nadī sāgaram abhyupaiti. hṛṣṭā balākā ghanam abhyupaiti kāntā sakāmā priyam abhyupaiti.

जाता वनान्ताः शिखिसुप्रनृत्ता जाताः कदम्बाः सकदम्बशाखाः। जाता वृषा गोषु समानकामा जाता मही सस्यवनाभिरामा।

jātā vanāntāḥ śikhisupranṛttā jātāḥ kadambāḥ sakadambaśākhāḥ. jātā vṛṣā goṣu samānakāmā jātā mahī sasyavanābhirāmā.

वहन्ति वर्षन्ति नदन्ति भान्ति ध्यायन्ति नृत्यन्ति समाश्वसन्ति। नद्यो घना मत्तगजा वनान्ताः प्रियाविनीहाः शिखिनः प्लवंगाः।

vahanti varṣanti nadanti bhānti dhyāyanti nṛtyanti samāśvasanti. nadyo ghanā mattagajā vanāntāḥ priyāvinīhāḥ śikhinaḥ plavaṃgāḥ.

प्रहर्षिताः केतकपुष्पगन्धम् आघ्राय हृष्टा वननिर्झरेषु। प्रपात शब्दाकुलिता गजेन्द्राः सार्धं मयूरैः समदा नदन्ति।

praharṣitāḥ ketakapuṣpagandham āghrāya hṛṣṭā vananirjhareṣu. prapāta śabdākulitā gajendrāḥ sārdhaṃ mayūraiḥ samadā nadanti.

धारानिपातैर् अभिहन्यमानाः कदम्बशाखासु विलम्बमानाः। क्षणार्जितं पुष्परसावगाढं शनैर् मदं षट्चरणास् त्यजन्ति।

dhārānipātair abhihanyamānāḥ kadambaśākhāsu vilambamānāḥ. kṣaṇārjitaṃ puṣparasāvagāḍhaṃ śanair madaṃ ṣaṭcaraṇās tyajanti.

अङ्गारचूर्णोत्करसंनिकाशैः फलैः सुपर्याप्त रसैः समृद्धैः। जम्बूद्रुमाणां प्रविभान्ति शाखा निलीयमाना इव षट्पदौघैः।

aṅgāracūrṇotkarasaṃnikāśaiḥ phalaiḥ suparyāpta rasaiḥ samṛddhaiḥ. jambūdrumāṇāṃ pravibhānti śākhā nilīyamānā iva ṣaṭpadaughaiḥ.

तडित्पताकाभिर् अलंकृतानाम् उदीर्णगम्भीरमहारवाणाम्। विभान्ति रूपाणि बलाहकानां रणोद्यतानाम् इव वारणानाम्।

taḍitpatākābhir alaṃkṛtānām udīrṇagambhīramahāravāṇām. vibhānti rūpāṇi balāhakānāṃ raṇodyatānām iva vāraṇānām.

मार्गानुगः शैलवनानुसारी संप्रस्थितो मेघरवं निशम्य। युद्धाभिकामः प्रतिनागशङ्की मत्तो गजेन्द्रः प्रतिसंनिवृत्तः।

mārgānugaḥ śailavanānusārī saṃprasthito megharavaṃ niśamya. yuddhābhikāmaḥ pratināgaśaṅkī matto gajendraḥ pratisaṃnivṛttaḥ.

मुक्तासकाशं सलिलं पतद् वै सुनिर्मलं पत्रपुटेषु लग्नम्। हृष्टा विवर्णच्छदना विहंगाः सुरेन्द्रदत्तं तृषिताः पिबन्ति।

muktāsakāśaṃ salilaṃ patad vai sunirmalaṃ patrapuṭeṣu lagnam. hṛṣṭā vivarṇacchadanā vihaṃgāḥ surendradattaṃ tṛṣitāḥ pibanti.

नीलेषु नीला नववारिपूर्णा मेघेषु मेघाः प्रविभान्ति सक्ताः। दवाग्निदग्धेषु दवाग्निदग्धाः शैलेषु शैला इव बद्धमूलाः।

nīleṣu nīlā navavāripūrṇā megheṣu meghāḥ pravibhānti saktāḥ. davāgnidagdheṣu davāgnidagdhāḥ śaileṣu śailā iva baddhamūlāḥ.

मत्ता गजेन्द्रा मुदिता गवेन्द्रा वनेषु विश्रान्ततरा मृगेन्द्राः। रम्या नगेन्द्रा निभृता नगेन्द्राः प्रक्रीडितो वारिधरैः सुरेन्द्रः।

mattā gajendrā muditā gavendrā vaneṣu viśrāntatarā mṛgendrāḥ. ramyā nagendrā nibhṛtā nagendrāḥ prakrīḍito vāridharaiḥ surendraḥ.

वृत्ता यात्रा नरेन्द्राणां सेना प्रतिनिवर्तते। वैराणि चैव मार्गाश् च सलिलेन समीकृताः।

vṛttā yātrā narendrāṇāṃ senā pratinivartate. vairāṇi caiva mārgāś ca salilena samīkṛtāḥ.

मासि प्रौष्ठपदे ब्रह्म ब्राह्मणानां विवक्षताम्। अयम् अध्यायसमयः सामगानाम् उपस्थितः।

māsi prauṣṭhapade brahma brāhmaṇānāṃ vivakṣatām. ayam adhyāyasamayaḥ sāmagānām upasthitaḥ.

निवृत्तकर्मायतनो नूनं संचितसंचयः। आषाढीम् अभ्युपगतो भरतः कोषकाधिपः।

nivṛttakarmāyatano nūnaṃ saṃcitasaṃcayaḥ. āṣāḍhīm abhyupagato bharataḥ koṣakādhipaḥ.

नूनम् आपूर्यमाणायाः सरय्वा वधते रयः। मां समीक्ष्य समायान्तम् अयोध्याया इव स्वनः।

nūnam āpūryamāṇāyāḥ sarayvā vadhate rayaḥ. māṃ samīkṣya samāyāntam ayodhyāyā iva svanaḥ.

इमाः स्फीतगुणा वर्षाः सुग्रीवः सुखम् अश्नुते। विजितारिः सदारश् च राज्ये महति च स्थितः।

imāḥ sphītaguṇā varṣāḥ sugrīvaḥ sukham aśnute. vijitāriḥ sadāraś ca rājye mahati ca sthitaḥ.

अहं तु हृतदारश् च राज्याच् च महतश् च्युतः। नदीकूलम् इव क्लिन्नम् अवसीदामि लक्ष्मण।

ahaṃ tu hṛtadāraś ca rājyāc ca mahataś cyutaḥ. nadīkūlam iva klinnam avasīdāmi lakṣmaṇa.

शोकश् च मम विस्तीर्णो वर्षाश् च भृशदुर्गमाः। रावणश् च महाञ् शत्रुर् अपारं प्रतिभाति मे।

śokaś ca mama vistīrṇo varṣāś ca bhṛśadurgamāḥ. rāvaṇaś ca mahāñ śatrur apāraṃ pratibhāti me.

अयात्रां चैव दृष्ट्वेमां मार्गांश् च भृशदुर्गमान्। प्रणते चैव सुग्रीवे न मया किं चिद् ईरितम्।

ayātrāṃ caiva dṛṣṭvemāṃ mārgāṃś ca bhṛśadurgamān. praṇate caiva sugrīve na mayā kiṃ cid īritam.

अपि चातिपरिक्लिष्टं चिराद् दारैः समागतम्। आत्मकार्यगरीयस्त्वाद् वक्तुं नेच्छामि वानरम्।

api cātiparikliṣṭaṃ cirād dāraiḥ samāgatam. ātmakāryagarīyastvād vaktuṃ necchāmi vānaram.

स्वयम् एव हि विश्रम्य ज्ञात्वा कालम् उपागतम्। उपकारं च सुग्रीवो वेत्स्यते नात्र संशयः।

svayam eva hi viśramya jñātvā kālam upāgatam. upakāraṃ ca sugrīvo vetsyate nātra saṃśayaḥ.

तस्मात् कालप्रतीक्षो ऽहं स्थितो ऽस्मि शुभलक्षण। सुग्रीवस्य नदीनां च प्रसादम् अनुपालयन्।

tasmāt kālapratīkṣo 'haṃ sthito 'smi śubhalakṣaṇa. sugrīvasya nadīnāṃ ca prasādam anupālayan.

उपकारेण वीरो हि प्रतिकारेण युज्यते। अकृतज्ञो ऽप्रतिकृतो हन्ति सत्त्ववतां मनः।

upakāreṇa vīro hi pratikāreṇa yujyate. akṛtajño 'pratikṛto hanti sattvavatāṃ manaḥ.

अथैवम् उक्तः प्रणिधाय लक्ष्मणः कृताञ्जलिस् तत् प्रतिपूज्य भाषितम्। उवाच रामं स्वभिराम दर्शनं प्रदर्शयन् दर्शनम् आत्मनः शुभम्।

athaivam uktaḥ praṇidhāya lakṣmaṇaḥ kṛtāñjalis tat pratipūjya bhāṣitam. uvāca rāmaṃ svabhirāma darśanaṃ pradarśayan darśanam ātmanaḥ śubham.

यथोक्तम् एतत् तव सर्वम् ईप्सितं नरेन्द्र कर्ता नचिराद् धरीश्वरः। शरत्प्रतीक्षः क्षमताम् इमं भवाञ् जलप्रपातं रिपुनिग्रहे धृतः।

yathoktam etat tava sarvam īpsitaṃ narendra kartā nacirād dharīśvaraḥ. śaratpratīkṣaḥ kṣamatām imaṃ bhavāñ jalaprapātaṃ ripunigrahe dhṛtaḥ.

Project अर्थ (Artha): X, yashbonde.com, LinkedIn. See Sources

Loading adhyay...