रामायण 4.24 (श्लोक 1) - Project अर्थ (Artha)

Project Home / Contents

रामायण

←किष्किन्धा काण्ड→

←अध्याय 24→

[rm-4-24] • 44 श्लोकाः

गतासुं वालिनं दृष्ट्वा राघवस् तदनन्तरम्। अब्रवीत् प्रश्रितं वाक्यं सुग्रीवं शत्रुतापनः।

gatāsuṃ vālinaṃ dṛṣṭvā rāghavas tadanantaram. abravīt praśritaṃ vākyaṃ sugrīvaṃ śatrutāpanaḥ.

न शोकपरितापेन श्रेयसा युज्यते मृतः। यद् अत्रानन्तरं कार्यं तत् समाधातुम् अर्हथ।

na śokaparitāpena śreyasā yujyate mṛtaḥ. yad atrānantaraṃ kāryaṃ tat samādhātum arhatha.

लोकवृत्तम् अनुष्ठेयं कृतं वो बाष्पमोक्षणम्। न कालाद् उत्तरं किं चित् कर्म शक्यम् उपासितुम्।

lokavṛttam anuṣṭheyaṃ kṛtaṃ vo bāṣpamokṣaṇam. na kālād uttaraṃ kiṃ cit karma śakyam upāsitum.

नियतः कारणं लोके नियतिः कर्मसाधनम्। नियतिः सर्वभूतानां नियोगेष्व् इह कारणम्।

niyataḥ kāraṇaṃ loke niyatiḥ karmasādhanam. niyatiḥ sarvabhūtānāṃ niyogeṣv iha kāraṇam.

न कर्ता कस्य चित् कश् चिन् नियोगे चापि नेश्वरः। स्वभावे वर्तते लोकस् तस्य कालः परायणम्।

na kartā kasya cit kaś cin niyoge cāpi neśvaraḥ. svabhāve vartate lokas tasya kālaḥ parāyaṇam.

न कालः कालम् अत्येति न कालः परिहीयते। स्वभावं वा समासाद्य न कश् चिद् अतिवर्तते।

na kālaḥ kālam atyeti na kālaḥ parihīyate. svabhāvaṃ vā samāsādya na kaś cid ativartate.

न कालस्यास्ति बन्धुत्वं न हेतुर् न पराक्रमः। न मित्रज्ञातिसंबन्धः कारणं नात्मनो वशः।

na kālasyāsti bandhutvaṃ na hetur na parākramaḥ. na mitrajñātisaṃbandhaḥ kāraṇaṃ nātmano vaśaḥ.

किं तु काल परीणामो द्रष्टव्यः साधु पश्यता। धर्मश् चार्थश् च कामश् च कालक्रमसमाहिताः।

kiṃ tu kāla parīṇāmo draṣṭavyaḥ sādhu paśyatā. dharmaś cārthaś ca kāmaś ca kālakramasamāhitāḥ.

इतः स्वां प्रकृतिं वाली गतः प्राप्तः क्रियाफलम्। धर्मार्थकामसंयोगैः पवित्रं प्लवगेश्वर।

itaḥ svāṃ prakṛtiṃ vālī gataḥ prāptaḥ kriyāphalam. dharmārthakāmasaṃyogaiḥ pavitraṃ plavageśvara.

स्वधर्मस्य च संयोगाज् जितस् तेन महात्मना। स्वर्गः परिगृहीतश् च प्राणान् अपरिरक्षता।

svadharmasya ca saṃyogāj jitas tena mahātmanā. svargaḥ parigṛhītaś ca prāṇān aparirakṣatā.

एषा वै नियतिः श्रेष्ठा यां गतो हरियूथपः। तद् अलं परितापेन प्राप्तकालम् उपास्यताम्।

eṣā vai niyatiḥ śreṣṭhā yāṃ gato hariyūthapaḥ. tad alaṃ paritāpena prāptakālam upāsyatām.

वचनान्ते तु रामस्य लक्ष्मणः परवीरहा। अवदत् प्रश्रितं वाक्यं सुग्रीवं गतचेतसं।

vacanānte tu rāmasya lakṣmaṇaḥ paravīrahā. avadat praśritaṃ vākyaṃ sugrīvaṃ gatacetasaṃ.

कुरु त्वम् अस्य सुग्रीव प्रेतकार्यम् अनन्तरम्। ताराङ्गदाभ्यां सहितो वालिनो दहनं प्रति।

kuru tvam asya sugrīva pretakāryam anantaram. tārāṅgadābhyāṃ sahito vālino dahanaṃ prati.

समाज्ञापय काष्ठानि शुष्काणि च बहूनि च। चन्दनानि च दिव्यानि वालिसंस्कारकारणात्।

samājñāpaya kāṣṭhāni śuṣkāṇi ca bahūni ca. candanāni ca divyāni vālisaṃskārakāraṇāt.

समाश्वासय चैनं त्वम् अङ्गदं दीनचेतसं। मा भूर् बालिशबुद्धिस् त्वं त्वदधीनम् इदं पुरम्।

samāśvāsaya cainaṃ tvam aṅgadaṃ dīnacetasaṃ. mā bhūr bāliśabuddhis tvaṃ tvadadhīnam idaṃ puram.

अङ्गदस् त्व् आनयेन् माल्यं वस्त्राणि विविधानि च। घृतं तैलम् अथो गन्धान् यच् चात्र समनन्तरम्।

aṅgadas tv ānayen mālyaṃ vastrāṇi vividhāni ca. ghṛtaṃ tailam atho gandhān yac cātra samanantaram.

त्वं तार शिबिकां शीघ्रम् आदायागच्छ संभ्रमात्। त्वरा गुणवती युक्ता ह्य् अस्मिन् काले विशेषतः।

tvaṃ tāra śibikāṃ śīghram ādāyāgaccha saṃbhramāt. tvarā guṇavatī yuktā hy asmin kāle viśeṣataḥ.

सज्जीभवन्तु प्लवगाः शिबिकावाहनोचिताः। समर्था बलिनश् चैव निर्हरिष्यन्ति वालिनम्।

sajjībhavantu plavagāḥ śibikāvāhanocitāḥ. samarthā balinaś caiva nirhariṣyanti vālinam.

एवम् उक्त्वा तु सुग्रीवं सुमित्रानन्दवर्धनः। तस्थौ भ्रातृसमीपस्थो लक्ष्मणः परवीरहा।

evam uktvā tu sugrīvaṃ sumitrānandavardhanaḥ. tasthau bhrātṛsamīpastho lakṣmaṇaḥ paravīrahā.

लक्ष्मणस्य वचः श्रुत्वा तारः संभ्रान्तमानसः। प्रविवेश गुहां शीघ्रं शिबिकासक्तमानसः।

lakṣmaṇasya vacaḥ śrutvā tāraḥ saṃbhrāntamānasaḥ. praviveśa guhāṃ śīghraṃ śibikāsaktamānasaḥ.

आदाय शिबिकां तारः स तु पर्यापयत् पुनः। वानरैर् उह्यमानां तां शूरैर् उद्वहनोचितैः।

ādāya śibikāṃ tāraḥ sa tu paryāpayat punaḥ. vānarair uhyamānāṃ tāṃ śūrair udvahanocitaiḥ.

ततो वालिनम् उद्यम्य सुग्रीवः शिबिकां तदा। आरोपयत विक्रोशन्न् अङ्गदेन सहैव तु।

tato vālinam udyamya sugrīvaḥ śibikāṃ tadā. āropayata vikrośann aṅgadena sahaiva tu.

आरोप्य शिबिकां चैव वालिनं गतजीवितम्। अलंकारैश् च विविधैर् माल्यैर् वस्त्रैश् च भूषितम्।

āropya śibikāṃ caiva vālinaṃ gatajīvitam. alaṃkāraiś ca vividhair mālyair vastraiś ca bhūṣitam.

आज्ञापयत् तदा राजा सुग्रीवः प्लवगेश्वरः। और्ध्वदेहिकम् आर्यस्य क्रियताम् अनुरूपतः।

ājñāpayat tadā rājā sugrīvaḥ plavageśvaraḥ. aurdhvadehikam āryasya kriyatām anurūpataḥ.

विश्राणयन्तो रत्नानि विविधानि बहूनि च। अग्रतः प्लवगा यान्तु शिबिका तदनन्तरम्।

viśrāṇayanto ratnāni vividhāni bahūni ca. agrataḥ plavagā yāntu śibikā tadanantaram.

राज्ञाम् ऋद्धिविशेषा हि दृश्यन्ते भुवि यादृशाः। तादृशं वालिनः क्षिप्रं प्राकुर्वन्न् और्ध्वदेहिकम्।

rājñām ṛddhiviśeṣā hi dṛśyante bhuvi yādṛśāḥ. tādṛśaṃ vālinaḥ kṣipraṃ prākurvann aurdhvadehikam.

अङ्गदम् अप्रिगृह्याशु तारप्रभृतयस् तथा। क्रोशन्तः प्रययुः सर्वे वानरा हतबान्धवाः।

aṅgadam aprigṛhyāśu tāraprabhṛtayas tathā. krośantaḥ prayayuḥ sarve vānarā hatabāndhavāḥ.

ताराप्रभृतयः सर्वा वानर्यो हतयूथपाः। अनुजग्मुर् हि भर्तारं क्रोशन्त्यः करुणस्वनाः।

tārāprabhṛtayaḥ sarvā vānaryo hatayūthapāḥ. anujagmur hi bhartāraṃ krośantyaḥ karuṇasvanāḥ.

तासां रुदितशब्देन वानरीणां वनान्तरे। वनानि गिरयः सर्वे विक्रोशन्तीव सर्वतः।

tāsāṃ ruditaśabdena vānarīṇāṃ vanāntare. vanāni girayaḥ sarve vikrośantīva sarvataḥ.

पुलिने गिरिनद्यास् तु विविक्ते जलसंवृते। चितां चक्रुः सुबहवो वानरा वनचारिणः।

puline girinadyās tu vivikte jalasaṃvṛte. citāṃ cakruḥ subahavo vānarā vanacāriṇaḥ.

अवरोप्य ततः स्कन्धाच् छिबिकां वहनोचिताः। तस्थुर् एकान्तम् आश्रित्य सर्वे शोकसमन्विताः।

avaropya tataḥ skandhāc chibikāṃ vahanocitāḥ. tasthur ekāntam āśritya sarve śokasamanvitāḥ.

ततस् तारा पतिं दृष्ट्वा शिबिकातलशायिनम्। आरोप्याङ्के शिरस् तस्य विललाप सुदुःखिता।

tatas tārā patiṃ dṛṣṭvā śibikātalaśāyinam. āropyāṅke śiras tasya vilalāpa suduḥkhitā.

जनं च पश्यसीमं त्वं कस्माच् छोकाभिपीडितम्। प्रहृष्टम् इव ते वक्त्रं गतासोर् अपि मानद। अस्तार्कसमवर्णं च लक्ष्यते जीवतो यथा।

janaṃ ca paśyasīmaṃ tvaṃ kasmāc chokābhipīḍitam. prahṛṣṭam iva te vaktraṃ gatāsor api mānada. astārkasamavarṇaṃ ca lakṣyate jīvato yathā.

एष त्वां रामरूपेण कालः कर्षति वानर। येन स्म विधवाः सर्वाः कृता एकेषुणा रणे।

eṣa tvāṃ rāmarūpeṇa kālaḥ karṣati vānara. yena sma vidhavāḥ sarvāḥ kṛtā ekeṣuṇā raṇe.

इमास् तास् तव राजेन्द्रवानर्यो वल्लभाः सदा। पादैर् विकृष्टम् अध्वानम् आगताः किं न बुध्यसे।

imās tās tava rājendravānaryo vallabhāḥ sadā. pādair vikṛṣṭam adhvānam āgatāḥ kiṃ na budhyase.

तवेष्टा ननु नामैता भार्याश् चन्द्रनिभाननाः। इदानीं नेक्षसे कस्मात् सुग्रीवं प्लवगेश्वरम्।

taveṣṭā nanu nāmaitā bhāryāś candranibhānanāḥ. idānīṃ nekṣase kasmāt sugrīvaṃ plavageśvaram.

एते हि सचिवा राजंस् तारप्रभृतयस् तव। पुरवासिजनश् चायं परिवार्यासते ऽनघ।

ete hi sacivā rājaṃs tāraprabhṛtayas tava. puravāsijanaś cāyaṃ parivāryāsate 'nagha.

विसर्जयैनान् प्रवलान् यथोचितम् अरिंदम। ततः क्रीडामहे सर्वा वनेषु मदिरोत्कटाः।

visarjayainān pravalān yathocitam ariṃdama. tataḥ krīḍāmahe sarvā vaneṣu madirotkaṭāḥ.

एवं विलपतीं तारां पतिशोकपरिप्लुताम्। उत्थापयन्ति स्म तदा वानर्यः शोककर्शिताः।

evaṃ vilapatīṃ tārāṃ patiśokapariplutām. utthāpayanti sma tadā vānaryaḥ śokakarśitāḥ.

सुग्रीवेण ततः सार्धम् अङ्गदः पितरं रुदन्। चिताम् आरोपयाम् आस शोकेनाभिहतेन्द्रियः।

sugrīveṇa tataḥ sārdham aṅgadaḥ pitaraṃ rudan. citām āropayām āsa śokenābhihatendriyaḥ.

ततो ऽग्निं विधिवद् दत्त्वा सो ऽपसव्यं चकार ह। पितरं दीर्घम् अध्वानं प्रस्थितं व्याकुलेन्द्रियः।

tato 'gniṃ vidhivad dattvā so 'pasavyaṃ cakāra ha. pitaraṃ dīrgham adhvānaṃ prasthitaṃ vyākulendriyaḥ.

संस्कृत्य वालिनं ते तु विधिपूर्वं प्लवंगमाः। आजग्मुर् उदकं कर्तुं नदीं शीतजलां शुभाम्।

saṃskṛtya vālinaṃ te tu vidhipūrvaṃ plavaṃgamāḥ. ājagmur udakaṃ kartuṃ nadīṃ śītajalāṃ śubhām.

ततस् ते सहितास् तत्र अङ्गदं स्थाप्य चाग्रतः। सुग्रीवतारासहिताः सिषिचुर् वालिने जलम्।

tatas te sahitās tatra aṅgadaṃ sthāpya cāgrataḥ. sugrīvatārāsahitāḥ siṣicur vāline jalam.

सुग्रीवेणैव दीनेन दीनो भूत्वा महाबलः। समानशोकः काकुत्स्थः प्रेतकार्याण्य् अकारयत्।

sugrīveṇaiva dīnena dīno bhūtvā mahābalaḥ. samānaśokaḥ kākutsthaḥ pretakāryāṇy akārayat.

Project अर्थ (Artha): X, yashbonde.com, LinkedIn. See Sources

Loading adhyay...