रामायण 4.17 (श्लोक 1) - Project अर्थ (Artha)

Project Home / Contents

रामायण

←किष्किन्धा काण्ड→

←अध्याय 17→

[rm-4-17] • 45 श्लोकाः

ततः शरेणाभिहतो रामेण रणकर्कशः। पपात सहसा वाली निकृत्त इव पादपः।

tataḥ śareṇābhihato rāmeṇa raṇakarkaśaḥ. papāta sahasā vālī nikṛtta iva pādapaḥ.

स भूमौ न्यस्तसर्वाङ्गस् तप्तकाञ्चनभूषणः। अपतद् देवराजस्य मुक्तरश्मिर् इव ध्वजः।

sa bhūmau nyastasarvāṅgas taptakāñcanabhūṣaṇaḥ. apatad devarājasya muktaraśmir iva dhvajaḥ.

तस्मिन् निपतिते भूमौ हर्यृषाणां गणेश्वरे। नष्टचन्द्रम् इव व्योम न व्यराजत भूतलम्।

tasmin nipatite bhūmau haryṛṣāṇāṃ gaṇeśvare. naṣṭacandram iva vyoma na vyarājata bhūtalam.

भूमौ निपतितस्यापि तस्य देहं महात्मनः। न श्रीर् जहाति न प्राणा न तेजो न पराक्रमः।

bhūmau nipatitasyāpi tasya dehaṃ mahātmanaḥ. na śrīr jahāti na prāṇā na tejo na parākramaḥ.

शक्रदत्ता वरा माला काञ्चनी रत्नभूषिता। दधार हरिमुख्यस्य प्राणांस् तेजः श्रियं च सा।

śakradattā varā mālā kāñcanī ratnabhūṣitā. dadhāra harimukhyasya prāṇāṃs tejaḥ śriyaṃ ca sā.

स तया मालया वीरो हैमया हरियूथपः। संध्यानुगतपर्यन्तः पयोधर इवाभवत्।

sa tayā mālayā vīro haimayā hariyūthapaḥ. saṃdhyānugataparyantaḥ payodhara ivābhavat.

तस्य माला च देहश् च मर्मघाती च यः शरः। त्रिधेव रचिता लक्ष्मीः पतितस्यापि शोभते।

tasya mālā ca dehaś ca marmaghātī ca yaḥ śaraḥ. tridheva racitā lakṣmīḥ patitasyāpi śobhate.

तद् अस्त्रं तस्य वीरस्य स्वर्गमार्गप्रभावनम्। रामबाणासनक्षिप्तम् आवहत् परमां गतिम्।

tad astraṃ tasya vīrasya svargamārgaprabhāvanam. rāmabāṇāsanakṣiptam āvahat paramāṃ gatim.

तं तथा पतितं संख्ये गतार्चिषम् इवानलम्। ययातिम् इव पुण्यान्ते देवलोकात् परिच्युतम्।

taṃ tathā patitaṃ saṃkhye gatārciṣam ivānalam. yayātim iva puṇyānte devalokāt paricyutam.

आदित्यम् इव कालेन युगान्ते भुवि पातितम्। महेन्द्रम् इव दुर्धर्षं महेन्द्रम् इव दुःसहम्।

ādityam iva kālena yugānte bhuvi pātitam. mahendram iva durdharṣaṃ mahendram iva duḥsaham.

महेन्द्रपुत्रं पतितं वालिनं हेममालिनम्। सिंहोरस्कं महाबाहुं दीप्तास्यं हरिलोचनम्। लक्ष्मणानुगतो रामो ददर्शोपससर्प च।

mahendraputraṃ patitaṃ vālinaṃ hemamālinam. siṃhoraskaṃ mahābāhuṃ dīptāsyaṃ harilocanam. lakṣmaṇānugato rāmo dadarśopasasarpa ca.

स दृष्ट्वा राघवं वाली लक्ष्मणं च महाबलम्। अब्रवीत् प्रश्रितं वाक्यं परुषं धर्मसंहितम्।

sa dṛṣṭvā rāghavaṃ vālī lakṣmaṇaṃ ca mahābalam. abravīt praśritaṃ vākyaṃ paruṣaṃ dharmasaṃhitam.

पराङ्मुखवधं कृत्वा को नु प्राप्तस् त्वया गुणः। यद् अहं युद्धसंरब्धस् त्वत्कृते निधनं गतः।

parāṅmukhavadhaṃ kṛtvā ko nu prāptas tvayā guṇaḥ. yad ahaṃ yuddhasaṃrabdhas tvatkṛte nidhanaṃ gataḥ.

कुलीनः सत्त्वसंपन्नस् तेजस्वी चरितव्रतः। रामः करुणवेदी च प्रजानां च हिते रतः।

kulīnaḥ sattvasaṃpannas tejasvī caritavrataḥ. rāmaḥ karuṇavedī ca prajānāṃ ca hite rataḥ.

सानुक्रोशो महोत्साहः समयज्ञो दृढव्रतः। इति ते सर्वभूतानि कथयन्ति यशो भुवि।

sānukrośo mahotsāhaḥ samayajño dṛḍhavrataḥ. iti te sarvabhūtāni kathayanti yaśo bhuvi.

तान् गुणान् संप्रधार्याहम् अग्र्यं चाभिजनं तव। तारया प्रतिषिद्धः सन् सुग्रीवेण समागतः।

tān guṇān saṃpradhāryāham agryaṃ cābhijanaṃ tava. tārayā pratiṣiddhaḥ san sugrīveṇa samāgataḥ.

न माम् अन्येन संरब्धं प्रमत्तं वेद्धुम् अर्हसि। इति मे बुद्धिर् उत्पन्ना बभूवादर्शने तव।

na mām anyena saṃrabdhaṃ pramattaṃ veddhum arhasi. iti me buddhir utpannā babhūvādarśane tava.

न त्वां विनिहतात्मानं धर्मध्वजम् अधार्मिकम्। जाने पापसमाचारं तृणैः कूपम् इवावृतम्।

na tvāṃ vinihatātmānaṃ dharmadhvajam adhārmikam. jāne pāpasamācāraṃ tṛṇaiḥ kūpam ivāvṛtam.

सतां वेषधरं पापं प्रच्छन्नम् इव पावकम्। नाहं त्वाम् अभिजानानि धर्मच्छद्माभिसंवृतम्।

satāṃ veṣadharaṃ pāpaṃ pracchannam iva pāvakam. nāhaṃ tvām abhijānāni dharmacchadmābhisaṃvṛtam.

विषये वा पुरे वा ते यदा नापकरोम्य् अहम्। न च त्वां प्रतिजाने ऽहं कस्मात् त्वं हंस्य् अकिल्बिषम्।

viṣaye vā pure vā te yadā nāpakaromy aham. na ca tvāṃ pratijāne 'haṃ kasmāt tvaṃ haṃsy akilbiṣam.

फलमूलाशनं नित्यं वानरं वनगोचरम्। माम् इहाप्रतियुध्यन्तम् अन्येन च समागतम्।

phalamūlāśanaṃ nityaṃ vānaraṃ vanagocaram. mām ihāpratiyudhyantam anyena ca samāgatam.

त्वं नराधिपतेः पुत्रः प्रतीतः प्रियदर्शनः। लिङ्गम् अप्य् अस्ति ते राजन् दृश्यते धर्मसंहितम्।

tvaṃ narādhipateḥ putraḥ pratītaḥ priyadarśanaḥ. liṅgam apy asti te rājan dṛśyate dharmasaṃhitam.

कः क्षत्रियकुले जातः श्रुतवान् नष्टसंशयः। धर्मलिङ्ग प्रतिच्छन्नः क्रूरं कर्म समाचरेत्।

kaḥ kṣatriyakule jātaḥ śrutavān naṣṭasaṃśayaḥ. dharmaliṅga praticchannaḥ krūraṃ karma samācaret.

राम राजकुले जातो धर्मवान् इति विश्रुतः। अभव्यो भव्यरूपेण किमर्थं परिधावसि।

rāma rājakule jāto dharmavān iti viśrutaḥ. abhavyo bhavyarūpeṇa kimarthaṃ paridhāvasi.

साम दानं क्षमा धर्मः सत्यं धृतिपराक्रमौ। पार्थिवानां गुणा राजन् दण्डश् चाप्य् अपकारिषु।

sāma dānaṃ kṣamā dharmaḥ satyaṃ dhṛtiparākramau. pārthivānāṃ guṇā rājan daṇḍaś cāpy apakāriṣu.

वयं वनचरा राम मृगा मूलफलाशनाः। एषा प्रकृतिर् अस्माकं पुरुषस् त्वं नरेश्वरः।

vayaṃ vanacarā rāma mṛgā mūlaphalāśanāḥ. eṣā prakṛtir asmākaṃ puruṣas tvaṃ nareśvaraḥ.

भूमिर् हिरण्यं रूप्यं च निग्रहे कारणानि च। तत्र कस् ते वने लोभो मदीयेषु फलेषु वा।

bhūmir hiraṇyaṃ rūpyaṃ ca nigrahe kāraṇāni ca. tatra kas te vane lobho madīyeṣu phaleṣu vā.

नयश् च विनयश् चोभौ निग्रहानुग्रहाव् अपि। राजवृत्तिर् असंकीर्णा न नृपाः कामवृत्तयः।

nayaś ca vinayaś cobhau nigrahānugrahāv api. rājavṛttir asaṃkīrṇā na nṛpāḥ kāmavṛttayaḥ.

त्वं तु कामप्रधानश् च कोपनश् चानवस्थितः। राजवृत्तैश् च संकीर्णः शरासनपरायणः।

tvaṃ tu kāmapradhānaś ca kopanaś cānavasthitaḥ. rājavṛttaiś ca saṃkīrṇaḥ śarāsanaparāyaṇaḥ.

न ते ऽस्त्य् अपचितिर् धर्मे नार्थे बुद्धिर् अवस्थिता। इन्द्रियैः कामवृत्तः सन् कृष्यसे मनुजेश्वर।

na te 'sty apacitir dharme nārthe buddhir avasthitā. indriyaiḥ kāmavṛttaḥ san kṛṣyase manujeśvara.

हत्वा बाणेन काकुत्स्थ माम् इहानपराधिनम्। किं वक्ष्यसि सतां मध्ये कर्म कृत्वा जुगुप्सितम्।

hatvā bāṇena kākutstha mām ihānaparādhinam. kiṃ vakṣyasi satāṃ madhye karma kṛtvā jugupsitam.

राजहा ब्रह्महा गोघ्नश् चोरः प्राणिवधे रतः। नास्तिकः परिवेत्ता च सर्वे निरयगामिनः।

rājahā brahmahā goghnaś coraḥ prāṇivadhe rataḥ. nāstikaḥ parivettā ca sarve nirayagāminaḥ.

अधार्यं चर्म मे सद्भी रोमाण्य् अस्थि च वर्जितम्। अभक्ष्याणि च मांसानि त्वद्विधैर् धर्मचारिभिः।

adhāryaṃ carma me sadbhī romāṇy asthi ca varjitam. abhakṣyāṇi ca māṃsāni tvadvidhair dharmacāribhiḥ.

पञ्च पञ्चनखा भक्ष्या ब्रह्मक्षत्रेण राघव। शल्यकः श्वाविधो गोधा शशः कूर्मश् च पञ्चमः।

pañca pañcanakhā bhakṣyā brahmakṣatreṇa rāghava. śalyakaḥ śvāvidho godhā śaśaḥ kūrmaś ca pañcamaḥ.

चर्म चास्थि च मे राजन् न स्पृशन्ति मनीषिणः। अभक्ष्याणि च मांसानि सो ऽहं पञ्चनखो हतः।

carma cāsthi ca me rājan na spṛśanti manīṣiṇaḥ. abhakṣyāṇi ca māṃsāni so 'haṃ pañcanakho hataḥ.

त्वया नाथेन काकुत्स्थ न सनाथा वसुंधरा। प्रमदा शीलसंपन्ना धूर्तेन पतिता यथा।

tvayā nāthena kākutstha na sanāthā vasuṃdharā. pramadā śīlasaṃpannā dhūrtena patitā yathā.

शठो नैकृतिकः क्षुद्रो मिथ्या प्रश्रितमानसः। कथं दशरथेन त्वं जातः पापो महात्मना।

śaṭho naikṛtikaḥ kṣudro mithyā praśritamānasaḥ. kathaṃ daśarathena tvaṃ jātaḥ pāpo mahātmanā.

छिन्नचारित्र्यकक्ष्येण सतां धर्मातिवर्तिना। त्यक्तधर्माङ्कुशेनाहं निहतो रामहस्तिना।

chinnacāritryakakṣyeṇa satāṃ dharmātivartinā. tyaktadharmāṅkuśenāhaṃ nihato rāmahastinā.

दृश्यमानस् तु युध्येथा मया युधि नृपात्मज। अद्य वैवस्वतं देवं पश्येस् त्वं निहतो मया।

dṛśyamānas tu yudhyethā mayā yudhi nṛpātmaja. adya vaivasvataṃ devaṃ paśyes tvaṃ nihato mayā.

त्वयादृश्येन तु रणे निहतो ऽहं दुरासदः। प्रसुप्तः पन्नगेनेव नरः पानवशं गतः।

tvayādṛśyena tu raṇe nihato 'haṃ durāsadaḥ. prasuptaḥ pannageneva naraḥ pānavaśaṃ gataḥ.

सुग्रीवप्रियकामेन यद् अहं निहतस् त्वया। कण्ठे बद्ध्वा प्रदद्यां ते ऽनिहतं रावणं रणे।

sugrīvapriyakāmena yad ahaṃ nihatas tvayā. kaṇṭhe baddhvā pradadyāṃ te 'nihataṃ rāvaṇaṃ raṇe.

न्यस्तां सागरतोये वा पाताले वापि मैथिलीम्। जानयेयं तवादेशाच् छ्वेताम् अश्वतरीम् इव।

nyastāṃ sāgaratoye vā pātāle vāpi maithilīm. jānayeyaṃ tavādeśāc chvetām aśvatarīm iva.

युक्तं यत् प्रप्नुयाद् राज्यं सुग्रीवः स्वर्गते मयि। अयुक्तं यद् अधर्मेण त्वयाहं निहतो रणे।

yuktaṃ yat prapnuyād rājyaṃ sugrīvaḥ svargate mayi. ayuktaṃ yad adharmeṇa tvayāhaṃ nihato raṇe.

कामम् एवंविधं लोकः कालेन विनियुज्यते। क्षमं चेद् भवता प्राप्तम् उत्तरं साधु चिन्त्यताम्।

kāmam evaṃvidhaṃ lokaḥ kālena viniyujyate. kṣamaṃ ced bhavatā prāptam uttaraṃ sādhu cintyatām.

इत्य् एवम् उक्त्वा परिशुष्कवक्त्रः शराभिघाताद् व्यथितो महात्मा। समीक्ष्य रामं रविसंनिकाशं तूष्णीं बभूवामरराजसूनुः।

ity evam uktvā pariśuṣkavaktraḥ śarābhighātād vyathito mahātmā. samīkṣya rāmaṃ ravisaṃnikāśaṃ tūṣṇīṃ babhūvāmararājasūnuḥ.

Project अर्थ (Artha): X, yashbonde.com, LinkedIn. See Sources

Loading adhyay...