रामायण 3.31 (श्लोक 1) - Project अर्थ (Artha)

Project Home / Contents

रामायण

←अरण्य काण्ड→

←अध्याय 31→

[rm-3-31] • 23 श्लोकाः

ततः शूर्पणखा दीना रावणं लोकरावणम्। अमात्यमध्ये संक्रुद्धा परुषं वाक्यम् अब्रवीत्।

tataḥ śūrpaṇakhā dīnā rāvaṇaṃ lokarāvaṇam. amātyamadhye saṃkruddhā paruṣaṃ vākyam abravīt.

प्रमत्तः कामभोगेषु स्वैरवृत्तो निरङ्कुशः। समुत्पन्नं भयं घोरं बोद्धव्यं नावबुध्यसे।

pramattaḥ kāmabhogeṣu svairavṛtto niraṅkuśaḥ. samutpannaṃ bhayaṃ ghoraṃ boddhavyaṃ nāvabudhyase.

सक्तं ग्राम्येषु भोगेषु कामवृत्तं महीपतिम्। लुब्धं न बहु मन्यन्ते श्मशानाग्निम् इव प्रजाः।

saktaṃ grāmyeṣu bhogeṣu kāmavṛttaṃ mahīpatim. lubdhaṃ na bahu manyante śmaśānāgnim iva prajāḥ.

स्वयं कार्याणि यः काले नानुतिष्ठति पार्थिवः। स तु वै सह राज्येन तैश् च कार्यैर् विनश्यति।

svayaṃ kāryāṇi yaḥ kāle nānutiṣṭhati pārthivaḥ. sa tu vai saha rājyena taiś ca kāryair vinaśyati.

अयुक्तचारं दुर्दर्शम् अस्वाधीनं नराधिपम्। वर्जयन्ति नरा दूरान् नदीपङ्कम् इव द्विपाः।

ayuktacāraṃ durdarśam asvādhīnaṃ narādhipam. varjayanti narā dūrān nadīpaṅkam iva dvipāḥ.

ये न रक्षन्ति विषयम् अस्वाधीना नराधिपः। ते न वृद्ध्या प्रकाशन्ते गिरयः सागरे यथा।

ye na rakṣanti viṣayam asvādhīnā narādhipaḥ. te na vṛddhyā prakāśante girayaḥ sāgare yathā.

आत्मवद्भिर् विगृह्य त्वं देवगन्धर्वदानवैः। अयुक्तचारश् चपलः कथं राजा भविष्यसि।

ātmavadbhir vigṛhya tvaṃ devagandharvadānavaiḥ. ayuktacāraś capalaḥ kathaṃ rājā bhaviṣyasi.

येषां चारश् च कोशश् च नयश् च जयतां वर। अस्वाधीना नरेन्द्राणां प्राकृतैस् ते जनैः समाः।

yeṣāṃ cāraś ca kośaś ca nayaś ca jayatāṃ vara. asvādhīnā narendrāṇāṃ prākṛtais te janaiḥ samāḥ.

यस्मात् पश्यन्ति दूरस्थान् सर्वान् अर्थान् नराधिपाः। चारेण तस्माद् उच्यन्ते राजानो दीर्घचक्षुषः।

yasmāt paśyanti dūrasthān sarvān arthān narādhipāḥ. cāreṇa tasmād ucyante rājāno dīrghacakṣuṣaḥ.

अयुक्तचारं मन्ये त्वां प्राकृतैः सचिवैर् वृतम्। स्वजनं च जनस्थानं हतं यो नावबुध्यसे।

ayuktacāraṃ manye tvāṃ prākṛtaiḥ sacivair vṛtam. svajanaṃ ca janasthānaṃ hataṃ yo nāvabudhyase.

चतुर्दश सहस्राणि रक्षसां भीमकर्मणाम्। हतान्य् एकेन रामेण खरश् च सहदूषणः।

caturdaśa sahasrāṇi rakṣasāṃ bhīmakarmaṇām. hatāny ekena rāmeṇa kharaś ca sahadūṣaṇaḥ.

ऋषीणाम् अभयं दत्तं कृतक्षेमाश् च दण्डकाः। धर्षितं च जनस्थानं रामेणाक्लिष्टकर्मणा।

ṛṣīṇām abhayaṃ dattaṃ kṛtakṣemāś ca daṇḍakāḥ. dharṣitaṃ ca janasthānaṃ rāmeṇākliṣṭakarmaṇā.

त्वं तु लुब्धः प्रमत्तश् च पराधीनश् च रावण। विषये स्वे समुत्पन्नं भयं यो नावबुध्यसे।

tvaṃ tu lubdhaḥ pramattaś ca parādhīnaś ca rāvaṇa. viṣaye sve samutpannaṃ bhayaṃ yo nāvabudhyase.

तीक्ष्णम् अल्पप्रदातारं प्रमत्तं गर्वितं शठम्। व्यसने सर्वभूतानि नाभिधावन्ति पार्थिवम्।

tīkṣṇam alpapradātāraṃ pramattaṃ garvitaṃ śaṭham. vyasane sarvabhūtāni nābhidhāvanti pārthivam.

अतिमानिनम् अग्राह्यम् आत्मसंभावितं नरम्। क्रोधनं व्यसने हन्ति स्वजनो ऽपि नराधिपम्।

atimāninam agrāhyam ātmasaṃbhāvitaṃ naram. krodhanaṃ vyasane hanti svajano 'pi narādhipam.

नानुतिष्ठति कार्याणि भयेषु न बिभेति च। क्षिप्रं राज्याच् च्युतो दीनस् तृणैस् तुल्यो भविष्यति।

nānutiṣṭhati kāryāṇi bhayeṣu na bibheti ca. kṣipraṃ rājyāc cyuto dīnas tṛṇais tulyo bhaviṣyati.

शुष्ककाष्ठैर् भवेत् कार्यं लोष्टैर् अपि च पांसुभिः। न तु स्थानात् परिभ्रष्टैः कार्यं स्याद् वसुधाधिपैः।

śuṣkakāṣṭhair bhavet kāryaṃ loṣṭair api ca pāṃsubhiḥ. na tu sthānāt paribhraṣṭaiḥ kāryaṃ syād vasudhādhipaiḥ.

उपभुक्तं यथा वासः स्रजो वा मृदिता यथा। एवं राज्यात् परिभ्रष्टः समर्थो ऽपि निरर्थकः।

upabhuktaṃ yathā vāsaḥ srajo vā mṛditā yathā. evaṃ rājyāt paribhraṣṭaḥ samartho 'pi nirarthakaḥ.

अप्रमत्तश् च यो राजा सर्वज्ञो विजितेन्द्रियः। कृतज्ञो धर्मशीलश् च स राजा तिष्ठते चिरम्।

apramattaś ca yo rājā sarvajño vijitendriyaḥ. kṛtajño dharmaśīlaś ca sa rājā tiṣṭhate ciram.

नयनाभ्यां प्रसुप्तो ऽपि जागर्ति नयचक्षुषा। व्यक्तक्रोधप्रसादश् च स राजा पूज्यते जनैः।

nayanābhyāṃ prasupto 'pi jāgarti nayacakṣuṣā. vyaktakrodhaprasādaś ca sa rājā pūjyate janaiḥ.

त्वं तु रावणदुर्बुद्धिर् गुणैर् एतैर् विवर्जितः। यस्य ते ऽविदितश् चारै रक्षसां सुमहान् वधः।

tvaṃ tu rāvaṇadurbuddhir guṇair etair vivarjitaḥ. yasya te 'viditaś cārai rakṣasāṃ sumahān vadhaḥ.

परावमन्ता विषयेषु संगतो नदेश कालप्रविभाग तत्त्ववित्। अयुक्तबुद्धिर् गुणदोषनिश्चये विपन्नराज्यो न चिराद् विपत्स्यते।

parāvamantā viṣayeṣu saṃgato nadeśa kālapravibhāga tattvavit. ayuktabuddhir guṇadoṣaniścaye vipannarājyo na cirād vipatsyate.

इति स्वदोषान् परिकीर्तितांस् तया समीक्ष्य बुद्ध्या क्षणदाचरेश्वरः। धनेन दर्पेण बलेन चान्वितो विचिन्तयाम् आस चिरं स रावणः।

iti svadoṣān parikīrtitāṃs tayā samīkṣya buddhyā kṣaṇadācareśvaraḥ. dhanena darpeṇa balena cānvito vicintayām āsa ciraṃ sa rāvaṇaḥ.

Project अर्थ (Artha): X, yashbonde.com, LinkedIn. See Sources

Loading adhyay...