रामायण 2.1 (श्लोक 1) - Project अर्थ (Artha)

Project Home / Contents

रामायण

←अयोध्या काण्ड→

अध्याय 1→

[rm-2-1] • 37 श्लोकाः

कस्य चित् त्व् अथ कालस्य राजा दशरथः सुतम्। भरतं केकयीपुत्रम् अब्रवीद् रघुनन्दनः।

kasya cit tv atha kālasya rājā daśarathaḥ sutam. bharataṃ kekayīputram abravīd raghunandanaḥ.

अयं केकयराजस्य पुत्रो वसति पुत्रक। त्वां नेतुम् आगतो वीर युधाजिन् मातुलस् तव।

ayaṃ kekayarājasya putro vasati putraka. tvāṃ netum āgato vīra yudhājin mātulas tava.

श्रुत्वा दशरथस्यैतद् भरतः केकयीसुतः। गमनायाभिचक्राम शत्रुघ्नसहितस् तदा।

śrutvā daśarathasyaitad bharataḥ kekayīsutaḥ. gamanāyābhicakrāma śatrughnasahitas tadā.

आपृच्छ्य पितरं शूरो रामं चाक्लिष्टकारिणम्। मातॄंश् चापि नरश्रेष्ठः शत्रुघ्नसहितो ययौ।

āpṛcchya pitaraṃ śūro rāmaṃ cākliṣṭakāriṇam. mātṝṃś cāpi naraśreṣṭhaḥ śatrughnasahito yayau.

युधाजित् प्राप्य भरतं सशत्रुघ्नं प्रहर्षितः। स्वपुरं प्राविशद् वीरः पिता तस्य तुतोष ह।

yudhājit prāpya bharataṃ saśatrughnaṃ praharṣitaḥ. svapuraṃ prāviśad vīraḥ pitā tasya tutoṣa ha.

स तत्र न्यवसद् भ्रात्रा सह सत्कारसत्कृतः। मातुलेनाश्वपतिना पुत्रस्नेहेन लालितः।

sa tatra nyavasad bhrātrā saha satkārasatkṛtaḥ. mātulenāśvapatinā putrasnehena lālitaḥ.

तत्रापि निवसन्तौ तौ तर्प्यमाणौ च कामतः। भ्रातरौ स्मरतां वीरौ वृद्धं दशरथं नृपम्।

tatrāpi nivasantau tau tarpyamāṇau ca kāmataḥ. bhrātarau smaratāṃ vīrau vṛddhaṃ daśarathaṃ nṛpam.

राजापि तौ महातेजाः सस्मार प्रोषितौ सुतौ। उभौ भरतशत्रुघ्नौ महेन्द्रवरुणोपमौ।

rājāpi tau mahātejāḥ sasmāra proṣitau sutau. ubhau bharataśatrughnau mahendravaruṇopamau.

सर्व एव तु तस्येष्टाश् चत्वारः पुरुषर्षभाः। स्वशरीराद् विनिर्वृत्ताश् चत्वार इव बाहवः।

sarva eva tu tasyeṣṭāś catvāraḥ puruṣarṣabhāḥ. svaśarīrād vinirvṛttāś catvāra iva bāhavaḥ.

तेषाम् अपि महातेजा रामो रतिकरः पितुः। स्वयम्भूर् इव भूतानां बभूव गुणवत्तरः।

teṣām api mahātejā rāmo ratikaraḥ pituḥ. svayambhūr iva bhūtānāṃ babhūva guṇavattaraḥ.

गते च भरते रामो लक्ष्मणश् च महाबलः। पितरं देवसंकाशं पूजयाम् आसतुस् तदा।

gate ca bharate rāmo lakṣmaṇaś ca mahābalaḥ. pitaraṃ devasaṃkāśaṃ pūjayām āsatus tadā.

पितुर् आज्ञां पुरस्कृत्य पौरकार्याणि सर्वशः। चकार रामो धर्मात्मा प्रियाणि च हितानि च।

pitur ājñāṃ puraskṛtya paurakāryāṇi sarvaśaḥ. cakāra rāmo dharmātmā priyāṇi ca hitāni ca.

मातृभ्यो मातृकार्याणि कृत्वा परमयन्त्रितः। गुरूणां गुरुकार्याणि काले काले ऽन्ववैक्षत।

mātṛbhyo mātṛkāryāṇi kṛtvā paramayantritaḥ. gurūṇāṃ gurukāryāṇi kāle kāle 'nvavaikṣata.

एवं दशरथः प्रीतो ब्राह्मणा नैगमास् तथा। रामस्य शीलवृत्तेन सर्वे विषयवासिनः।

evaṃ daśarathaḥ prīto brāhmaṇā naigamās tathā. rāmasya śīlavṛttena sarve viṣayavāsinaḥ.

स हि नित्यं प्रशान्तात्मा मृदुपूर्वं च भाषते। उच्यमानो ऽपि परुषं नोत्तरं प्रतिपद्यते।

sa hi nityaṃ praśāntātmā mṛdupūrvaṃ ca bhāṣate. ucyamāno 'pi paruṣaṃ nottaraṃ pratipadyate.

कथं चिद् उपकारेण कृतेनैकेन तुष्यति। न स्मरत्य् अपकाराणां शतम् अप्य् आत्मवत्तया।

kathaṃ cid upakāreṇa kṛtenaikena tuṣyati. na smaraty apakārāṇāṃ śatam apy ātmavattayā.

शीलवृद्धैर् ज्ञानवृद्धैर् वयोवृद्धैश् च सज्जनैः। कथयन्न् आस्त वै नित्यम् अस्त्रयोग्यान्तरेष्व् अपि।

śīlavṛddhair jñānavṛddhair vayovṛddhaiś ca sajjanaiḥ. kathayann āsta vai nityam astrayogyāntareṣv api.

कल्याणाभिजनः साधुर् अदीनः सत्यवाग् ऋजुः। वृद्धैर् अभिविनीतश् च द्विजैर् धर्मार्थदर्शिभिः।

kalyāṇābhijanaḥ sādhur adīnaḥ satyavāg ṛjuḥ. vṛddhair abhivinītaś ca dvijair dharmārthadarśibhiḥ.

धर्मार्थकामतत्त्वज्ञः स्मृतिमान् प्रतिभावनान्। लौकिके समयाचरे कृतकल्पो विशारदः।

dharmārthakāmatattvajñaḥ smṛtimān pratibhāvanān. laukike samayācare kṛtakalpo viśāradaḥ.

शास्त्रज्ञश् च कृतज्ञश् च पुरुषान्तरकोविदः। यः प्रग्रहानुग्रहयोर् यथान्यायं विचक्षणः।

śāstrajñaś ca kṛtajñaś ca puruṣāntarakovidaḥ. yaḥ pragrahānugrahayor yathānyāyaṃ vicakṣaṇaḥ.

आयकर्मण्य् उपायज्ञः संदृष्टव्ययकर्मवित्। श्रैष्ठ्यं शास्त्रसमूहेषु प्राप्तो व्यामिश्रकेष्व् अपि।

āyakarmaṇy upāyajñaḥ saṃdṛṣṭavyayakarmavit. śraiṣṭhyaṃ śāstrasamūheṣu prāpto vyāmiśrakeṣv api.

अर्थधर्मौ च संगृह्य सुखतन्त्रो न चालसः। वैहारिकाणां शिल्पानां विज्ञातार्थविभागवित्।

arthadharmau ca saṃgṛhya sukhatantro na cālasaḥ. vaihārikāṇāṃ śilpānāṃ vijñātārthavibhāgavit.

आरोहे विनये चैव युक्तो वारणवाजिनाम्। धनुर्वेदविदां श्रेष्ठो लोके ऽतिरथसंमतः।

ārohe vinaye caiva yukto vāraṇavājinām. dhanurvedavidāṃ śreṣṭho loke 'tirathasaṃmataḥ.

अभियाता प्रहर्ता च सेनानयविशारदः। अप्रधृष्यश् च संग्रामे क्रुद्धैर् अपि सुरासुरैः।

abhiyātā prahartā ca senānayaviśāradaḥ. apradhṛṣyaś ca saṃgrāme kruddhair api surāsuraiḥ.

अनसूयो जितक्रोधो न दृप्तो न च मत्सरी। न चावमन्ता भूतानां न च कालवशानुगः।

anasūyo jitakrodho na dṛpto na ca matsarī. na cāvamantā bhūtānāṃ na ca kālavaśānugaḥ.

एवं श्रेष्ठैर् गुणैर् युक्तः प्रजानां पार्थिवात्मजः। संमतस् त्रिषु लोकेषु वसुधायाः क्षमागुणैः। बुद्ध्या बृहस्पतेस् तुल्यो वीर्येणापि शचीपतेः।

evaṃ śreṣṭhair guṇair yuktaḥ prajānāṃ pārthivātmajaḥ. saṃmatas triṣu lokeṣu vasudhāyāḥ kṣamāguṇaiḥ. buddhyā bṛhaspates tulyo vīryeṇāpi śacīpateḥ.

तथा सर्वप्रजाकान्तैः प्रीतिसंजननैः पितुः। गुणैर् विरुरुचे रामो दीप्तः सूर्य इवांशुभिः।

tathā sarvaprajākāntaiḥ prītisaṃjananaiḥ pituḥ. guṇair viruruce rāmo dīptaḥ sūrya ivāṃśubhiḥ.

तम् एवंवृत्तसंपन्नम् अप्रधृष्य पराक्रमम्। लोकपालोपमं नाथम् अकामयत मेदिनी।

tam evaṃvṛttasaṃpannam apradhṛṣya parākramam. lokapālopamaṃ nātham akāmayata medinī.

एतैस् तु बहुभिर् युक्तं गुणैर् अनुपमैः सुतम्। दृष्ट्वा दशरथो राजा चक्रे चिन्तां परंतपः।

etais tu bahubhir yuktaṃ guṇair anupamaiḥ sutam. dṛṣṭvā daśaratho rājā cakre cintāṃ paraṃtapaḥ.

एषा ह्य् अस्य परा प्रीतिर् हृदि संपरिवर्तते। कदा नाम सुतं द्रक्ष्याम्य् अभिषिक्तम् अहं प्रियम्।

eṣā hy asya parā prītir hṛdi saṃparivartate. kadā nāma sutaṃ drakṣyāmy abhiṣiktam ahaṃ priyam.

वृद्धिकामो हि लोकस्य सर्वभूतानुकम्पनः। मत्तः प्रियतरो लोके पर्जन्य इव वृष्टिमान्।

vṛddhikāmo hi lokasya sarvabhūtānukampanaḥ. mattaḥ priyataro loke parjanya iva vṛṣṭimān.

यमशक्रसमो वीर्ये बृहस्पतिसमो मतौ। महीधरसमो धृत्यां मत्तश् च गुणवत्तरः।

yamaśakrasamo vīrye bṛhaspatisamo matau. mahīdharasamo dhṛtyāṃ mattaś ca guṇavattaraḥ.

महीम् अहम् इमां कृत्स्नाम् अधितिष्ठन्तम् आत्मजम्। अनेन वयसा दृष्ट्वा यथा स्वर्गम् अवाप्नुयाम्।

mahīm aham imāṃ kṛtsnām adhitiṣṭhantam ātmajam. anena vayasā dṛṣṭvā yathā svargam avāpnuyām.

तं समीक्ष्य महाराजो युक्तं समुदितैर् गुणैः। निश्चित्य सचिवैः सार्धं युवराजम् अमन्यत।

taṃ samīkṣya mahārājo yuktaṃ samuditair guṇaiḥ. niścitya sacivaiḥ sārdhaṃ yuvarājam amanyata.

नानानगरवास्तव्यान् पृथग्जानपदान् अपि। समानिनाय मेदिन्याः प्रधानान् पृथिवीपतिः।

nānānagaravāstavyān pṛthagjānapadān api. samānināya medinyāḥ pradhānān pṛthivīpatiḥ.

अथ राजवितीर्णेषु विविधेष्व् आसनेषु च। राजानम् एवाभिमुखा निषेदुर् नियता नृपाः।

atha rājavitīrṇeṣu vividheṣv āsaneṣu ca. rājānam evābhimukhā niṣedur niyatā nṛpāḥ.

स लब्धमानैर् विनयान्वितैर् नृपैः पुरालयैर् जानपदैश् च मानवैः। उपोपविष्टैर् नृपतिर् वृतो बभौ सहस्रचक्षुर् भगवान् इवामरैः।

sa labdhamānair vinayānvitair nṛpaiḥ purālayair jānapadaiś ca mānavaiḥ. upopaviṣṭair nṛpatir vṛto babhau sahasracakṣur bhagavān ivāmaraiḥ.

Project अर्थ (Artha): X, yashbonde.com, LinkedIn. See Sources

Loading adhyay...