रामायण 2.20 (श्लोक 1) - Project अर्थ (Artha)

Project Home / Contents

रामायण

←अयोध्या काण्ड→

←अध्याय 20→

[rm-2-20] • 36 श्लोकाः

इति ब्रुवति रामे तु लक्ष्मणो ऽधःशिरा मुहुः। श्रुत्वा मध्यं जगामेव मनसा दुःखहर्षयोः।

iti bruvati rāme tu lakṣmaṇo 'dhaḥśirā muhuḥ. śrutvā madhyaṃ jagāmeva manasā duḥkhaharṣayoḥ.

तदा तु बद्ध्वा भ्रुकुटीं भ्रुवोर् मध्ये नरर्षभ। निशश्वास महासर्पो बिलस्थ इव रोषितः।

tadā tu baddhvā bhrukuṭīṃ bhruvor madhye nararṣabha. niśaśvāsa mahāsarpo bilastha iva roṣitaḥ.

तस्य दुष्प्रतिवीक्ष्यं तद् भ्रुकुटीसहितं तदा। बभौ क्रुद्धस्य सिंहस्य मुखस्य सदृशं मुखम्।

tasya duṣprativīkṣyaṃ tad bhrukuṭīsahitaṃ tadā. babhau kruddhasya siṃhasya mukhasya sadṛśaṃ mukham.

अग्रहस् तं विधुन्वंस् तु हस्ती हस्तम् इवात्मनः। तिर्यग् ऊर्ध्वं शरीरे च पातयित्वा शिरोधराम्।

agrahas taṃ vidhunvaṃs tu hastī hastam ivātmanaḥ. tiryag ūrdhvaṃ śarīre ca pātayitvā śirodharām.

अग्राक्ष्णा वीक्षमाणस् तु तिर्यग् भ्रातरम् अब्रवीत्। अस्थाने संभ्रमो यस्य जातो वै सुमहान् अयम्।

agrākṣṇā vīkṣamāṇas tu tiryag bhrātaram abravīt. asthāne saṃbhramo yasya jāto vai sumahān ayam.

धर्मदोषप्रसङ्गेन लोकस्यानतिशङ्कया। कथं ह्य् एतद् असंभ्रान्तस् त्वद्विधो वक्तुम् अर्हति।

dharmadoṣaprasaṅgena lokasyānatiśaṅkayā. kathaṃ hy etad asaṃbhrāntas tvadvidho vaktum arhati.

यथा दैवम् अशौण्डीरं शौण्डीरः क्षत्रियर्षभः। किं नाम कृपणं दैवम् अशक्तम् अभिशंससि।

yathā daivam aśauṇḍīraṃ śauṇḍīraḥ kṣatriyarṣabhaḥ. kiṃ nāma kṛpaṇaṃ daivam aśaktam abhiśaṃsasi.

पापयोस् ते कथं नाम तयोः शङ्का न विद्यते। सन्ति धर्मोपधाः श्लक्ष्णा धर्मात्मन् किं न बुध्यसे।

pāpayos te kathaṃ nāma tayoḥ śaṅkā na vidyate. santi dharmopadhāḥ ślakṣṇā dharmātman kiṃ na budhyase.

लोकविद्विष्टम् आरब्धं त्वदन्यस्याभिषेचनम्। येनेयम् आगता द्वैधं तव बुद्धिर् महीपते। स हि धर्मो मम द्वेष्यः प्रसङ्गाद् यस्य मुह्यसि।

lokavidviṣṭam ārabdhaṃ tvadanyasyābhiṣecanam. yeneyam āgatā dvaidhaṃ tava buddhir mahīpate. sa hi dharmo mama dveṣyaḥ prasaṅgād yasya muhyasi.

यद्य् अपि प्रतिपत्तिस् ते दैवी चापि तयोर् मतम्। तथाप्य् उपेक्षणीयं ते न मे तद् अपि रोचते।

yady api pratipattis te daivī cāpi tayor matam. tathāpy upekṣaṇīyaṃ te na me tad api rocate.

विक्लवो वीर्यहीनो यः स दैवम् अनुवर्तते। वीराः संभावितात्मानो न दैवं पर्युपासते।

viklavo vīryahīno yaḥ sa daivam anuvartate. vīrāḥ saṃbhāvitātmāno na daivaṃ paryupāsate.

दैवं पुरुषकारेण यः समर्थः प्रबाधितुम्। न दैवेन विपन्नार्थः पुरुषः सो ऽवसीदति।

daivaṃ puruṣakāreṇa yaḥ samarthaḥ prabādhitum. na daivena vipannārthaḥ puruṣaḥ so 'vasīdati.

द्रक्ष्यन्ति त्व् अद्य दैवस्य पौरुषं पुरुषस्य च। दैवमानुषयोर् अद्य व्यक्ता व्यक्तिर् भविष्यति।

drakṣyanti tv adya daivasya pauruṣaṃ puruṣasya ca. daivamānuṣayor adya vyaktā vyaktir bhaviṣyati.

अद्य मत्पौरुषहतं दैवं द्रक्ष्यन्ति वै जनाः। यद् दैवाद् आहतं ते ऽद्य दृष्टं राज्याभिषेचनम्।

adya matpauruṣahataṃ daivaṃ drakṣyanti vai janāḥ. yad daivād āhataṃ te 'dya dṛṣṭaṃ rājyābhiṣecanam.

अत्यङ्कुशम् इवोद्दामं गजं मदबलोद्धतम्। प्रधावितम् अहं दैवं पौरुषेण निवर्तये।

atyaṅkuśam ivoddāmaṃ gajaṃ madabaloddhatam. pradhāvitam ahaṃ daivaṃ pauruṣeṇa nivartaye.

लोकपालाः समस्तास् ते नाद्य रामाभिषेचनम्। न च कृत्स्नास् त्रयो लोका विहन्युः किं पुनः पिता।

lokapālāḥ samastās te nādya rāmābhiṣecanam. na ca kṛtsnās trayo lokā vihanyuḥ kiṃ punaḥ pitā.

यैर् विवासस् तवारण्ये मिथो राजन् समर्थितः। अरण्ये ते विवत्स्यन्ति चतुर्दश समास् तथा।

yair vivāsas tavāraṇye mitho rājan samarthitaḥ. araṇye te vivatsyanti caturdaśa samās tathā.

अहं तदाशां छेत्स्यामि पितुस् तस्याश् च या तव। अभिषेकविघातेन पुत्रराज्याय वर्तते।

ahaṃ tadāśāṃ chetsyāmi pitus tasyāś ca yā tava. abhiṣekavighātena putrarājyāya vartate.

मद्बलेन विरुद्धाय न स्याद् दैवबलं तथा। प्रभविष्यति दुःखाय यथोग्रं पौरुषं मम।

madbalena viruddhāya na syād daivabalaṃ tathā. prabhaviṣyati duḥkhāya yathograṃ pauruṣaṃ mama.

ऊर्ध्वं वर्षसहस्रान्ते प्रजापाल्यम् अनन्तरम्। आर्यपुत्राः करिष्यन्ति वनवासं गते त्वयि।

ūrdhvaṃ varṣasahasrānte prajāpālyam anantaram. āryaputrāḥ kariṣyanti vanavāsaṃ gate tvayi.

पूर्वराजर्षिवृत्त्या हि वनवासो विधीयते। प्रजा निक्षिप्य पुत्रेषु पुत्रवत् परिपालने।

pūrvarājarṣivṛttyā hi vanavāso vidhīyate. prajā nikṣipya putreṣu putravat paripālane.

स चेद् राजन्य् अनेकाग्रे राज्यविभ्रमशङ्कया। नैवम् इच्छसि धर्मात्मन् राज्यं राम त्वम् आत्मनि।

sa ced rājany anekāgre rājyavibhramaśaṅkayā. naivam icchasi dharmātman rājyaṃ rāma tvam ātmani.

प्रतिजाने च ते वीर मा भूवं वीरलोकभाक्। राज्यं च तव रक्षेयम् अहं वेलेव सागरम्।

pratijāne ca te vīra mā bhūvaṃ vīralokabhāk. rājyaṃ ca tava rakṣeyam ahaṃ veleva sāgaram.

मङ्गलैर् अभिषिञ्चस्व तत्र त्वं व्यापृतो भव। अहम् एको महीपालान् अलं वारयितुं बलात्।

maṅgalair abhiṣiñcasva tatra tvaṃ vyāpṛto bhava. aham eko mahīpālān alaṃ vārayituṃ balāt.

न शोभार्थाव् इमौ बाहू न धनुर् भूषणाय मे। नासिराबन्धनार्थाय न शराः स्तम्भहेतवः।

na śobhārthāv imau bāhū na dhanur bhūṣaṇāya me. nāsirābandhanārthāya na śarāḥ stambhahetavaḥ.

अमित्रदमनार्थं मे सर्वम् एतच् चतुष्टयम्। न चाहं कामये ऽत्यर्थं यः स्याच् छत्रुर् मतो मम।

amitradamanārthaṃ me sarvam etac catuṣṭayam. na cāhaṃ kāmaye 'tyarthaṃ yaḥ syāc chatrur mato mama.

असिना तीक्ष्णधारेण विद्युच्चलितवर्चसा। प्रगृहीतेन वै शत्रुं वज्रिणं वा न कल्पये।

asinā tīkṣṇadhāreṇa vidyuccalitavarcasā. pragṛhītena vai śatruṃ vajriṇaṃ vā na kalpaye.

खड्गनिष्पेषनिष्पिष्टैर् गहना दुश्चरा च मे। हस्त्यश्वनरहस्तोरुशिरोभिर् भविता मही।

khaḍganiṣpeṣaniṣpiṣṭair gahanā duścarā ca me. hastyaśvanarahastoruśirobhir bhavitā mahī.

खड्गधाराहता मे ऽद्य दीप्यमाना इवाद्रयः। पतिष्यन्ति द्विपा भूमौ मेघा इव सविद्युतः।

khaḍgadhārāhatā me 'dya dīpyamānā ivādrayaḥ. patiṣyanti dvipā bhūmau meghā iva savidyutaḥ.

बद्धगोधाङ्गुलित्राणे प्रगृहीतशरासने। कथं पुरुषमानी स्यात् पुरुषाणां मयि स्थिते।

baddhagodhāṅgulitrāṇe pragṛhītaśarāsane. kathaṃ puruṣamānī syāt puruṣāṇāṃ mayi sthite.

बहुभिश् चैकम् अत्यस्यन्न् एकेन च बहूञ् जनान्। विनियोक्ष्याम्य् अहं बाणान् नृवाजिगजमर्मसु।

bahubhiś caikam atyasyann ekena ca bahūñ janān. viniyokṣyāmy ahaṃ bāṇān nṛvājigajamarmasu.

अद्य मे ऽस्त्रप्रभावस्य प्रभावः प्रभविष्यति। राज्ञश् चाप्रभुतां कर्तुं प्रभुत्वं च तव प्रभो।

adya me 'straprabhāvasya prabhāvaḥ prabhaviṣyati. rājñaś cāprabhutāṃ kartuṃ prabhutvaṃ ca tava prabho.

अद्य चन्दनसारस्य केयूरामोक्षणस्य च। वसूनां च विमोक्षस्य सुहृदां पालनस्य च।

adya candanasārasya keyūrāmokṣaṇasya ca. vasūnāṃ ca vimokṣasya suhṛdāṃ pālanasya ca.

अनुरूपाव् इमौ बाहू राम कर्म करिष्यतः। अभिषेचनविघ्नस्य कर्तॄणां ते निवारणे।

anurūpāv imau bāhū rāma karma kariṣyataḥ. abhiṣecanavighnasya kartṝṇāṃ te nivāraṇe.

ब्रवीहि को ऽद्यैव मया वियुज्यतां तवासुहृत् प्राणयशः सुहृज्जनैः। यथा तवेयं वसुधा वशे भवेत् तथैव मां शाधि तवास्मि किंकरः।

bravīhi ko 'dyaiva mayā viyujyatāṃ tavāsuhṛt prāṇayaśaḥ suhṛjjanaiḥ. yathā taveyaṃ vasudhā vaśe bhavet tathaiva māṃ śādhi tavāsmi kiṃkaraḥ.

विमृज्य बाष्पं परिसान्त्व्य चासकृत् स लक्ष्मणं राघववंशवर्धनः। उवाच पित्र्ये वचने व्यवस्थितं निबोध माम् एष हि सौम्य सत्पथः।

vimṛjya bāṣpaṃ parisāntvya cāsakṛt sa lakṣmaṇaṃ rāghavavaṃśavardhanaḥ. uvāca pitrye vacane vyavasthitaṃ nibodha mām eṣa hi saumya satpathaḥ.

Project अर्थ (Artha): X, yashbonde.com, LinkedIn. See Sources

Loading adhyay...