महाभारत 9.59 (श्लोक 1) - Project अर्थ (Artha)

Project Home / Contents

महाभारत

←शल्य पर्व→

←अध्याय 59→

[mh-9-59] • 44 श्लोकाः

धृतराष्ट्र उवाच। अधर्मेण हतं दृष्ट्वा राजानं माधवोत्तमः। किम् अब्रवीत् तदा सूत बलदेवो महाबलः।

dhṛtarāṣṭra uvāca. adharmeṇa hataṃ dṛṣṭvā rājānaṃ mādhavottamaḥ. kim abravīt tadā sūta baladevo mahābalaḥ.

गदायुद्धविशेषज्ञो गदायुद्धविशारदः। कृतवान् रौहिणेयो यत् तन् ममाचक्ष्व संजय।

gadāyuddhaviśeṣajño gadāyuddhaviśāradaḥ. kṛtavān rauhiṇeyo yat tan mamācakṣva saṃjaya.

संजय उवाच। शिरस्य् अभिहतं दृष्ट्वा भीमसेनेन ते सुतम्। रामः प्रहरतां श्रेष्ठश् चुक्रोध बलवद् बली।

saṃjaya uvāca. śirasy abhihataṃ dṛṣṭvā bhīmasenena te sutam. rāmaḥ praharatāṃ śreṣṭhaś cukrodha balavad balī.

ततो मध्ये नरेन्द्राणाम् ऊर्ध्वबाहुर् हलायुधः। कुर्वन्न् आर्तस्वरं घोरं धिग् धिग् भीमेत्य् उवाच ह।

tato madhye narendrāṇām ūrdhvabāhur halāyudhaḥ. kurvann ārtasvaraṃ ghoraṃ dhig dhig bhīmety uvāca ha.

अहो धिग् यद् अधो नाभेः प्रहृतं शुद्धविक्रमे। नैतद् दृष्टं गदायुद्धे कृतवान् यद् वृकोदरः।

aho dhig yad adho nābheḥ prahṛtaṃ śuddhavikrame. naitad dṛṣṭaṃ gadāyuddhe kṛtavān yad vṛkodaraḥ.

अधो नाभ्या न हन्तव्यम् इति शास्त्रस्य निश्चयः। अयं त्व् अशास्त्रविन् मूढः स्वच्छन्दात् संप्रवर्तते।

adho nābhyā na hantavyam iti śāstrasya niścayaḥ. ayaṃ tv aśāstravin mūḍhaḥ svacchandāt saṃpravartate.

तस्य तत् तद् ब्रुवाणस्य रोषः समभवन् महान्। ततो राजानम् आलोक्य रोषसंरक्तलोचनः। बलदेवो महाराज ततो वचनम् अब्रवीत्। न चैष पतितः कृष्ण केवलं मत्समो ऽसमः। आश्रितस्य तु दौर्बल्याद् आश्रयः परिभर्त्स्यते। ततो लाङ्गलम् उद्यम्य भीमम् अभ्यद्रवद् बली।

tasya tat tad bruvāṇasya roṣaḥ samabhavan mahān. tato rājānam ālokya roṣasaṃraktalocanaḥ. baladevo mahārāja tato vacanam abravīt. na caiṣa patitaḥ kṛṣṇa kevalaṃ matsamo 'samaḥ. āśritasya tu daurbalyād āśrayaḥ paribhartsyate. tato lāṅgalam udyamya bhīmam abhyadravad balī.

तस्योर्ध्वबाहोः सदृशं रूपम् आसीन् महात्मनः। बहुधातुविचित्रस्य श्वेतस्येव महागिरेः। तम् उत्पतन्तं संक्रुद्धं विज्ञाय मधुसूदनः। भ्रातृभिः सहितो भीमः सार्जुनैर् अस्त्रकोविदैः। न विव्यथे महाराज दृष्ट्वा हलधरं बली।

tasyordhvabāhoḥ sadṛśaṃ rūpam āsīn mahātmanaḥ. bahudhātuvicitrasya śvetasyeva mahāgireḥ. tam utpatantaṃ saṃkruddhaṃ vijñāya madhusūdanaḥ. bhrātṛbhiḥ sahito bhīmaḥ sārjunair astrakovidaiḥ. na vivyathe mahārāja dṛṣṭvā haladharaṃ balī.

तम् उत्पतन्तं जग्राह केशवो विनयानतः। बाहुभ्यां पीनवृत्ताभ्यां प्रयत्नाद् बलवद् बली।

tam utpatantaṃ jagrāha keśavo vinayānataḥ. bāhubhyāṃ pīnavṛttābhyāṃ prayatnād balavad balī.

सितासितौ यदुवरौ शुशुभाते ऽधिकं ततः। संगताव् इव राजेन्द्र कैलासाञ्जनपर्वतौ। नभोगतौ यथा राजंश् चन्द्रसूर्यौ दिनक्षये।

sitāsitau yaduvarau śuśubhāte 'dhikaṃ tataḥ. saṃgatāv iva rājendra kailāsāñjanaparvatau. nabhogatau yathā rājaṃś candrasūryau dinakṣaye.

उवाच चैनं संरब्धं शमयन्न् इव केशवः। आत्मवृद्धिर् मित्रवृद्धिर् मित्रमित्रोदयस् तथा। विपरीतं द्विषत्स्व् एतत् षड्विधा वृद्धिर् आत्मनः।

uvāca cainaṃ saṃrabdhaṃ śamayann iva keśavaḥ. ātmavṛddhir mitravṛddhir mitramitrodayas tathā. viparītaṃ dviṣatsv etat ṣaḍvidhā vṛddhir ātmanaḥ.

आत्मन्य् अपि च मित्रेषु विपरीतं यदा भवेत्। तदा विद्यान् मनोज्यानिम् आशु शान्तिकरो भवेत्।

ātmany api ca mitreṣu viparītaṃ yadā bhavet. tadā vidyān manojyānim āśu śāntikaro bhavet.

अस्माकं सहजं मित्रं पाण्डवाः शुद्धपौरुषाः। स्वकाः पितृष्वसुः पुत्रास् ते परैर् निकृता भृशम्।

asmākaṃ sahajaṃ mitraṃ pāṇḍavāḥ śuddhapauruṣāḥ. svakāḥ pitṛṣvasuḥ putrās te parair nikṛtā bhṛśam.

प्रतिज्ञापारणं धर्मः क्षत्रियस्येति वेत्थ ह। सुयोधनस्य गदया भङ्क्तास्म्य् ऊरू महाहवे। इति पूर्वं प्रतिज्ञातं भीमेन हि सभातले।

pratijñāpāraṇaṃ dharmaḥ kṣatriyasyeti vettha ha. suyodhanasya gadayā bhaṅktāsmy ūrū mahāhave. iti pūrvaṃ pratijñātaṃ bhīmena hi sabhātale.

मैत्रेयेणाभिशप्तश् च पूर्वम् एव महर्षिणा। ऊरू भेत्स्यति ते भीमो गदयेति परंतप। अतो दोषं न पश्यामि मा क्रुधस् त्वं प्रलम्बहन्। ये ज्ञातिबान्धवेभ्यश् च श्रेष्ठा वै स्नेहबान्धवाः। पाण्डवाश् चाभवञ् श्रेष्ठाः स्नेहात् संबन्धतस् तथा।

maitreyeṇābhiśaptaś ca pūrvam eva maharṣiṇā. ūrū bhetsyati te bhīmo gadayeti paraṃtapa. ato doṣaṃ na paśyāmi mā krudhas tvaṃ pralambahan. ye jñātibāndhavebhyaś ca śreṣṭhā vai snehabāndhavāḥ. pāṇḍavāś cābhavañ śreṣṭhāḥ snehāt saṃbandhatas tathā.

यौनैर् हार्दैश् च संबन्धैः संबद्धाः स्मेह पाण्डवैः। तेषां वृद्ध्याभिवृद्धिर् नो मा क्रुधः पुरुषर्षभ। वासुदेववचः श्रुत्वा सीरभृत् प्राह धर्मवित्।

yaunair hārdaiś ca saṃbandhaiḥ saṃbaddhāḥ smeha pāṇḍavaiḥ. teṣāṃ vṛddhyābhivṛddhir no mā krudhaḥ puruṣarṣabha. vāsudevavacaḥ śrutvā sīrabhṛt prāha dharmavit.

राम उवाच। धर्मः सुचरितः सद्भिः सह द्वाभ्यां नियच्छति। अर्थश् चात्यर्थलुब्धस्य कामश् चातिप्रसङ्गिनः।

rāma uvāca. dharmaḥ sucaritaḥ sadbhiḥ saha dvābhyāṃ niyacchati. arthaś cātyarthalubdhasya kāmaś cātiprasaṅginaḥ.

धर्मार्थौ धर्मकामौ च कामार्थौ चाप्य् अपीडयन्। धर्मार्थकामान् यो ऽभ्येति सो ऽत्यन्तं सुखम् अश्नुते।

dharmārthau dharmakāmau ca kāmārthau cāpy apīḍayan. dharmārthakāmān yo 'bhyeti so 'tyantaṃ sukham aśnute.

तद् इदं व्याकुलं सर्वं कृतं धर्मस्य पीडनात्। भीमसेनेन गोविन्द कामं त्वं तु यथात्थ माम्।

tad idaṃ vyākulaṃ sarvaṃ kṛtaṃ dharmasya pīḍanāt. bhīmasenena govinda kāmaṃ tvaṃ tu yathāttha mām.

वासुदेव उवाच। अरोषणो हि धर्मात्मा सततं धर्मवत्सलः। भवान् प्रख्यायते लोके तस्मात् संशाम्य मा क्रुधः।

vāsudeva uvāca. aroṣaṇo hi dharmātmā satataṃ dharmavatsalaḥ. bhavān prakhyāyate loke tasmāt saṃśāmya mā krudhaḥ.

प्राप्तं कलियुगं विद्धि प्रतिज्ञां पाण्डवस्य च। आनृण्यं यातु वैरस्य प्रतिज्ञायाश् च पाण्डवः। अतः पुरुषशार्दूलो हत्वा नैकृतिकं रणे। निकृत्या निकृतिप्रज्ञं यो हन्याद् वैरिणं रणे। अधर्मो विद्यते नात्र यद् भीमो हतवान् रिपुम्। युध्यन्तं समरे वीरं कुरुवृष्णियशस्करम्। अनेन कर्णः संदिष्टः प्रतीतो धनुर् अच्छिनत्। ततः संछिन्नधन्वानं विरथं पौरुषे स्थितम्। व्यायुधीकृत्य हतवान् सौभद्रम् अपलायिनम्। जन्मप्रभृति लुब्धश् च पापश् चैष दुरात्मवान्। निहतो भीमसेनेन दुर्बुद्धिः कुलपांसनः। प्रतिज्ञां भीमसेनस्य त्रयोदशसमार्जिताम्। किमर्थं नाभिजानाति युध्यमानो हि विश्रुताम्। ऊर्ध्वम् उत्क्रम्य वेगेन जिघांसन्तं वृकोदरः। बभञ्ज गदया चोरू न च स्थाने च मण्डले। गच्छत्व् अद्य महाप्राज्ञो भीमसेनो महाबलः।

prāptaṃ kaliyugaṃ viddhi pratijñāṃ pāṇḍavasya ca. ānṛṇyaṃ yātu vairasya pratijñāyāś ca pāṇḍavaḥ. ataḥ puruṣaśārdūlo hatvā naikṛtikaṃ raṇe. nikṛtyā nikṛtiprajñaṃ yo hanyād vairiṇaṃ raṇe. adharmo vidyate nātra yad bhīmo hatavān ripum. yudhyantaṃ samare vīraṃ kuruvṛṣṇiyaśaskaram. anena karṇaḥ saṃdiṣṭaḥ pratīto dhanur acchinat. tataḥ saṃchinnadhanvānaṃ virathaṃ pauruṣe sthitam. vyāyudhīkṛtya hatavān saubhadram apalāyinam. janmaprabhṛti lubdhaś ca pāpaś caiṣa durātmavān. nihato bhīmasenena durbuddhiḥ kulapāṃsanaḥ. pratijñāṃ bhīmasenasya trayodaśasamārjitām. kimarthaṃ nābhijānāti yudhyamāno hi viśrutām. ūrdhvam utkramya vegena jighāṃsantaṃ vṛkodaraḥ. babhañja gadayā corū na ca sthāne ca maṇḍale. gacchatv adya mahāprājño bhīmaseno mahābalaḥ.

संजय उवाच। धर्मच्छलम् अपि श्रुत्वा केशवात् स विशां पते। नैव प्रीतमना रामो वचनं प्राह संसदि।

saṃjaya uvāca. dharmacchalam api śrutvā keśavāt sa viśāṃ pate. naiva prītamanā rāmo vacanaṃ prāha saṃsadi.

हत्वाधर्मेण राजानं धर्मात्मानं सुयोधनम्। जिह्मयोधीति लोके ऽस्मिन् ख्यातिं यास्यति पाण्डवः।

hatvādharmeṇa rājānaṃ dharmātmānaṃ suyodhanam. jihmayodhīti loke 'smin khyātiṃ yāsyati pāṇḍavaḥ.

दुर्योधनो ऽपि धर्मात्मा गतिं यास्यति शाश्वतीम्। ऋजुयोधी हतो राजा धार्तराष्ट्रो नराधिपः।

duryodhano 'pi dharmātmā gatiṃ yāsyati śāśvatīm. ṛjuyodhī hato rājā dhārtarāṣṭro narādhipaḥ.

युद्धदीक्षां प्रविश्याजौ रणयज्ञं वितत्य च। हुत्वात्मानम् अमित्राग्नौ प्राप चावभृथं यशः। स्वर्गं गन्ता महाराजः ससुहृज्ज्ञातिबान्धवः।

yuddhadīkṣāṃ praviśyājau raṇayajñaṃ vitatya ca. hutvātmānam amitrāgnau prāpa cāvabhṛthaṃ yaśaḥ. svargaṃ gantā mahārājaḥ sasuhṛjjñātibāndhavaḥ.

इत्य् उक्त्वा रथम् आस्थाय रौहिणेयः प्रतापवान्। श्वेताभ्रशिखराकारः प्रययौ द्वारकां प्रति।

ity uktvā ratham āsthāya rauhiṇeyaḥ pratāpavān. śvetābhraśikharākāraḥ prayayau dvārakāṃ prati.

पाञ्चालाश् च सवार्ष्णेयाः पाण्डवाश् च विशां पते। रामे द्वारवतीं याते नातिप्रमनसो ऽभवन्।

pāñcālāś ca savārṣṇeyāḥ pāṇḍavāś ca viśāṃ pate. rāme dvāravatīṃ yāte nātipramanaso 'bhavan.

ततो युधिष्ठिरं दीनं चिन्तापरम् अधोमुखम्। शोकोपहतसंकल्पं वासुदेवो ऽब्रवीद् इदम्।

tato yudhiṣṭhiraṃ dīnaṃ cintāparam adhomukham. śokopahatasaṃkalpaṃ vāsudevo 'bravīd idam.

धर्मराज किमर्थं त्वम् अधर्मम् अनुमन्यसे। हतबन्धोर् यद् एतस्य पतितस्य विचेतसः।

dharmarāja kimarthaṃ tvam adharmam anumanyase. hatabandhor yad etasya patitasya vicetasaḥ.

दुर्योधनस्य भीमेन मृद्यमानं शिरः पदा। उपप्रेक्षसि कस्मात् त्वं धर्मज्ञः सन् नराधिप।

duryodhanasya bhīmena mṛdyamānaṃ śiraḥ padā. upaprekṣasi kasmāt tvaṃ dharmajñaḥ san narādhipa.

युधिष्ठिर उवाच। न ममैतत् प्रियं कृष्ण यद् राजानं वृकोदरः। पदा मूर्ध्न्य् अस्पृशत् क्रोधान् न च हृष्ये कुलक्षये।

yudhiṣṭhira uvāca. na mamaitat priyaṃ kṛṣṇa yad rājānaṃ vṛkodaraḥ. padā mūrdhny aspṛśat krodhān na ca hṛṣye kulakṣaye.

निकृत्या निकृता नित्यं धृतराष्ट्रसुतैर् वयम्। बहूनि परुषाण्य् उक्त्वा वनं प्रस्थापिताः स्म ह।

nikṛtyā nikṛtā nityaṃ dhṛtarāṣṭrasutair vayam. bahūni paruṣāṇy uktvā vanaṃ prasthāpitāḥ sma ha.

भीमसेनस्य तद् दुःखम् अतीव हृदि वर्तते। इति संचिन्त्य वार्ष्णेय मयैतत् समुपेक्षितम्।

bhīmasenasya tad duḥkham atīva hṛdi vartate. iti saṃcintya vārṣṇeya mayaitat samupekṣitam.

तस्माद् धत्वाकृतप्रज्ञं लुब्धं कामवशानुगम्। लभतां पाण्डवः कामं धर्मे ऽधर्मे ऽपि वा कृते।

tasmād dhatvākṛtaprajñaṃ lubdhaṃ kāmavaśānugam. labhatāṃ pāṇḍavaḥ kāmaṃ dharme 'dharme 'pi vā kṛte.

संजय उवाच। इत्य् उक्ते धर्मराजेन वासुदेवो ऽब्रवीद् इदम्। इत्य् उक्तवति कौन्तेये धर्मराजे युधिष्ठिरे। वासुदेवो महाबाहुर् युधिष्ठिरम् अभाषत। कामम् अस्त्व् एवम् इति वै कृच्छ्राद् यदुकुलोद्वहः।

saṃjaya uvāca. ity ukte dharmarājena vāsudevo 'bravīd idam. ity uktavati kaunteye dharmarāje yudhiṣṭhire. vāsudevo mahābāhur yudhiṣṭhiram abhāṣata. kāmam astv evam iti vai kṛcchrād yadukulodvahaḥ.

इत्य् उक्तो वासुदेवेन भीमप्रियहितैषिणा। अन्वमोदत तत् सर्वं यद् भीमेन कृतं युधि। अर्जुनो ऽपि महाबाहुर् अप्रीतेनान्तरात्मना। नोवाच किं चिद् वचनं भ्रातरं साध्व् असाधु वा।

ity ukto vāsudevena bhīmapriyahitaiṣiṇā. anvamodata tat sarvaṃ yad bhīmena kṛtaṃ yudhi. arjuno 'pi mahābāhur aprītenāntarātmanā. novāca kiṃ cid vacanaṃ bhrātaraṃ sādhv asādhu vā.

भीमसेनो ऽपि हत्वाजौ तव पुत्रम् अमर्षणः। अभिवाद्याग्रतः स्थित्वा संप्रहृष्टः कृताञ्जलिः।

bhīmaseno 'pi hatvājau tava putram amarṣaṇaḥ. abhivādyāgrataḥ sthitvā saṃprahṛṣṭaḥ kṛtāñjaliḥ.

प्रोवाच सुमहातेजा धर्मराजं युधिष्ठिरम्। हर्षाद् उत्फुल्लनयनो जितकाशी विशां पते।

provāca sumahātejā dharmarājaṃ yudhiṣṭhiram. harṣād utphullanayano jitakāśī viśāṃ pate.

तवाद्य पृथिवी राजन् क्षेमा निहतकण्टका। तां प्रशाधि महाराज स्वधर्मम् अनुपालयन्।

tavādya pṛthivī rājan kṣemā nihatakaṇṭakā. tāṃ praśādhi mahārāja svadharmam anupālayan.

यस् तु कर्तास्य वैरस्य निकृत्या निकृतिप्रियः। सो ऽयं विनिहतः शेते पृथिव्यां पृथिवीपते।

yas tu kartāsya vairasya nikṛtyā nikṛtipriyaḥ. so 'yaṃ vinihataḥ śete pṛthivyāṃ pṛthivīpate.

दुःशासनप्रभृतयः सर्वे ते चोग्रवादिनः। राधेयः शकुनिश् चापि निहतास् तव शत्रवः।

duḥśāsanaprabhṛtayaḥ sarve te cogravādinaḥ. rādheyaḥ śakuniś cāpi nihatās tava śatravaḥ.

सेयं रत्नसमाकीर्णा मही सवनपर्वता। उपावृत्ता महाराज त्वाम् अद्य निहतद्विषम्।

seyaṃ ratnasamākīrṇā mahī savanaparvatā. upāvṛttā mahārāja tvām adya nihatadviṣam.

युधिष्ठिर उवाच। गतं वैरस्य निधनं हतो राजा सुयोधनः। कृष्णस्य मतम् आस्थाय विजितेयं वसुंधरा।

yudhiṣṭhira uvāca. gataṃ vairasya nidhanaṃ hato rājā suyodhanaḥ. kṛṣṇasya matam āsthāya vijiteyaṃ vasuṃdharā.

दिष्ट्या गतस् त्वम् आनृण्यं मातुः कोपस्य चोभयोः। दिष्ट्या जयसि दुर्धर्ष दिष्ट्या शत्रुर् निपातितः।

diṣṭyā gatas tvam ānṛṇyaṃ mātuḥ kopasya cobhayoḥ. diṣṭyā jayasi durdharṣa diṣṭyā śatrur nipātitaḥ.

Project अर्थ (Artha): X, yashbonde.com, LinkedIn. See Sources

Loading adhyay...