महाभारत 9.57 (श्लोक 1) - Project अर्थ (Artha)

Project Home / Contents

महाभारत

←शल्य पर्व→

←अध्याय 57→

[mh-9-57] • 59 श्लोकाः

संजय उवाच। समुदीर्णं ततो दृष्ट्वा संग्रामं कुरुमुख्ययोः। अथाब्रवीद् अर्जुनस् तु वासुदेवं यशस्विनम्।

saṃjaya uvāca. samudīrṇaṃ tato dṛṣṭvā saṃgrāmaṃ kurumukhyayoḥ. athābravīd arjunas tu vāsudevaṃ yaśasvinam.

अनयोर् वीरयोर् युद्धे को ज्यायान् भवतो मतः। कस्य वा को गुणो भूयान् एतद् वद जनार्दन।

anayor vīrayor yuddhe ko jyāyān bhavato mataḥ. kasya vā ko guṇo bhūyān etad vada janārdana.

वासुदेव उवाच। उपदेशो ऽनयोस् तुल्यो भीमस् तु बलवत्तरः। कृतयत्नतरस् त्व् एष धार्तराष्ट्रो वृकोदरात्।

vāsudeva uvāca. upadeśo 'nayos tulyo bhīmas tu balavattaraḥ. kṛtayatnataras tv eṣa dhārtarāṣṭro vṛkodarāt.

भीमसेनस् तु धर्मेण युध्यमानो न जेष्यति। अन्यायेन तु युध्यन् वै हन्याद् एष सुयोधनम्।

bhīmasenas tu dharmeṇa yudhyamāno na jeṣyati. anyāyena tu yudhyan vai hanyād eṣa suyodhanam.

मायया निर्जिता देवैर् असुरा इति नः श्रुतम्। विरोचनश् च शक्रेण मायया निर्जितः सखे। मायया चाक्षिपत् तेजो वृत्रस्य बलसूदनः। तस्मान् मायामयं भीम आतिष्ठतु पराक्रमम्। करोतु भीमः समयं बलम् आस्थाय वीर्यवान्।

māyayā nirjitā devair asurā iti naḥ śrutam. virocanaś ca śakreṇa māyayā nirjitaḥ sakhe. māyayā cākṣipat tejo vṛtrasya balasūdanaḥ. tasmān māyāmayaṃ bhīma ātiṣṭhatu parākramam. karotu bhīmaḥ samayaṃ balam āsthāya vīryavān.

प्रतिज्ञातं तु भीमेन द्यूतकाले धनंजय। ऊरू भेत्स्यामि ते संख्ये गदयेति सुयोधनम्।

pratijñātaṃ tu bhīmena dyūtakāle dhanaṃjaya. ūrū bhetsyāmi te saṃkhye gadayeti suyodhanam.

सो ऽयं प्रतिज्ञां तां चापि पारयित्वारिकर्शनः। मायाविनं च राजानं माययैव निकृन्ततु।

so 'yaṃ pratijñāṃ tāṃ cāpi pārayitvārikarśanaḥ. māyāvinaṃ ca rājānaṃ māyayaiva nikṛntatu.

यद्य् एष बलम् आस्थाय न्यायेन प्रहरिष्यति। विषमस्थस् ततो राजा भविष्यति युधिष्ठिरः।

yady eṣa balam āsthāya nyāyena prahariṣyati. viṣamasthas tato rājā bhaviṣyati yudhiṣṭhiraḥ.

पुनर् एव च वक्ष्यामि पाण्डवेदं निबोध मे। धर्मराजापराधेन भयं नः पुनरागतम्।

punar eva ca vakṣyāmi pāṇḍavedaṃ nibodha me. dharmarājāparādhena bhayaṃ naḥ punarāgatam.

कृत्वा हि सुमहत् कर्म हत्वा भीष्ममुखान् कुरून्। जयः प्राप्तो यशश् चाग्र्यं वैरं च प्रतियातितम्। तद् एवं विजयः प्राप्तः पुनः संशयितः कृतः।

kṛtvā hi sumahat karma hatvā bhīṣmamukhān kurūn. jayaḥ prāpto yaśaś cāgryaṃ vairaṃ ca pratiyātitam. tad evaṃ vijayaḥ prāptaḥ punaḥ saṃśayitaḥ kṛtaḥ.

अबुद्धिर् एषा महती धर्मराजस्य पाण्डव। यद् एकविजये युद्धं पणितं कृतम् ईदृशम्। सुयोधनः कृती वीर एकायनगतस् तथा।

abuddhir eṣā mahatī dharmarājasya pāṇḍava. yad ekavijaye yuddhaṃ paṇitaṃ kṛtam īdṛśam. suyodhanaḥ kṛtī vīra ekāyanagatas tathā.

अपि चोशनसा गीतः श्रूयते ऽयं पुरातनः। श्लोकस् तत्त्वार्थसहितस् तन् मे निगदतः शृणु। अस्मिन्न् अर्थे पुराणो ऽयं श्लोको ऽपि नियतः किल। श्रुतश् चोशनसा गीतः सतां नीतिविदां मतः।

api cośanasā gītaḥ śrūyate 'yaṃ purātanaḥ. ślokas tattvārthasahitas tan me nigadataḥ śṛṇu. asminn arthe purāṇo 'yaṃ śloko 'pi niyataḥ kila. śrutaś cośanasā gītaḥ satāṃ nītividāṃ mataḥ.

पुनरावर्तमानानां भग्नानां जीवितैषिणाम्। भेतव्यम् अरिशेषाणाम् एकायनगता हि ते। साहसोत्पतितानां च निराशानां च जीविते। न शक्यम् अग्रतः स्थातुं शक्रेणापि धनंजय।

punarāvartamānānāṃ bhagnānāṃ jīvitaiṣiṇām. bhetavyam ariśeṣāṇām ekāyanagatā hi te. sāhasotpatitānāṃ ca nirāśānāṃ ca jīvite. na śakyam agrataḥ sthātuṃ śakreṇāpi dhanaṃjaya.

सुयोधनम् इमं भग्नं हतसैन्यं ह्रदं गतम्। पराजितं वनप्रेप्सुं निराशं राज्यलम्भने।

suyodhanam imaṃ bhagnaṃ hatasainyaṃ hradaṃ gatam. parājitaṃ vanaprepsuṃ nirāśaṃ rājyalambhane.

को न्व् एष संयुगे प्राज्ञः पुनर् द्वंद्वे समाह्वयेत्। अपि वो निर्जितं राज्यं न हरेत सुयोधनः।

ko nv eṣa saṃyuge prājñaḥ punar dvaṃdve samāhvayet. api vo nirjitaṃ rājyaṃ na hareta suyodhanaḥ.

यस् त्रयोदशवर्षाणि गदया कृतनिश्रमः। चरत्य् ऊर्ध्वं च तिर्यक् च भीमसेनजिघांसया।

yas trayodaśavarṣāṇi gadayā kṛtaniśramaḥ. caraty ūrdhvaṃ ca tiryak ca bhīmasenajighāṃsayā.

एवं चेन् न महाबाहुर् अन्यायेन हनिष्यति। एष वः कौरवो राजा धार्तराष्ट्रो भविष्यति।

evaṃ cen na mahābāhur anyāyena haniṣyati. eṣa vaḥ kauravo rājā dhārtarāṣṭro bhaviṣyati.

धनंजयस् तु श्रुत्वैतत् केशवस्य महात्मनः। प्रेक्षतो भीमसेनस्य हस्तेनोरुम् अताडयत्।

dhanaṃjayas tu śrutvaitat keśavasya mahātmanaḥ. prekṣato bhīmasenasya hastenorum atāḍayat.

गृह्य संज्ञां ततो भीमो गदया व्यचरद् रणे। मण्डलानि विचित्राणि यमकानीतराणि च।

gṛhya saṃjñāṃ tato bhīmo gadayā vyacarad raṇe. maṇḍalāni vicitrāṇi yamakānītarāṇi ca.

दक्षिणं मण्डलं सव्यं गोमूत्रकम् अथापि च। व्यचरत् पाण्डवो राजन्न् अरिं संमोहयन्न् इव।

dakṣiṇaṃ maṇḍalaṃ savyaṃ gomūtrakam athāpi ca. vyacarat pāṇḍavo rājann ariṃ saṃmohayann iva.

तथैव तव पुत्रो ऽपि गदामार्गविशारदः। व्यचरल् लघु चित्रं च भीमसेनजिघांसया।

tathaiva tava putro 'pi gadāmārgaviśāradaḥ. vyacaral laghu citraṃ ca bhīmasenajighāṃsayā.

आधुन्वन्तौ गदे घोरे चन्दनागरुरूषिते। वैरस्यान्तं परीप्सन्तौ रणे क्रुद्धाव् इवान्तकौ।

ādhunvantau gade ghore candanāgarurūṣite. vairasyāntaṃ parīpsantau raṇe kruddhāv ivāntakau.

अन्योन्यं तौ जिघांसन्तौ प्रवीरौ पुरुषर्षभौ। युयुधाते गरुत्मन्तौ यथा नागामिषैषिणौ।

anyonyaṃ tau jighāṃsantau pravīrau puruṣarṣabhau. yuyudhāte garutmantau yathā nāgāmiṣaiṣiṇau.

मण्डलानि विचित्राणि चरतोर् नृपभीमयोः। गदासंपातजास् तत्र प्रजज्ञुः पावकार्चिषः।

maṇḍalāni vicitrāṇi carator nṛpabhīmayoḥ. gadāsaṃpātajās tatra prajajñuḥ pāvakārciṣaḥ.

समं प्रहरतोस् तत्र शूरयोर् बलिनोर् मृधे। क्षुब्धयोर् वायुना राजन् द्वयोर् इव समुद्रयोः।

samaṃ praharatos tatra śūrayor balinor mṛdhe. kṣubdhayor vāyunā rājan dvayor iva samudrayoḥ.

तयोः प्रहरतोस् तुल्यं मत्तकुञ्जरयोर् इव। गदानिर्घातसंह्रादः प्रहाराणाम् अजायत।

tayoḥ praharatos tulyaṃ mattakuñjarayor iva. gadānirghātasaṃhrādaḥ prahārāṇām ajāyata.

तस्मिंस् तदा संप्रहारे दारुणे संकुले भृशम्। उभाव् अपि परिश्रान्तौ युध्यमानाव् अरिंदमौ।

tasmiṃs tadā saṃprahāre dāruṇe saṃkule bhṛśam. ubhāv api pariśrāntau yudhyamānāv ariṃdamau.

तौ मुहूर्तं समाश्वस्य पुनर् एव परंतपौ। अभ्यहारयतां क्रुद्धौ प्रगृह्य महती गदे।

tau muhūrtaṃ samāśvasya punar eva paraṃtapau. abhyahārayatāṃ kruddhau pragṛhya mahatī gade.

तयोः समभवद् युद्धं घोररूपम् असंवृतम्। गदानिपातै राजेन्द्र तक्षतोर् वै परस्परम्।

tayoḥ samabhavad yuddhaṃ ghorarūpam asaṃvṛtam. gadānipātai rājendra takṣator vai parasparam.

व्यायामप्रद्रुतौ तौ तु वृषभाक्षौ तरस्विनौ। अन्योन्यं जघ्नतुर् वीरौ पङ्कस्थौ महिषाव् इव।

vyāyāmapradrutau tau tu vṛṣabhākṣau tarasvinau. anyonyaṃ jaghnatur vīrau paṅkasthau mahiṣāv iva.

जर्जरीकृतसर्वाङ्गौ रुधिरेणाभिसंप्लुतौ। ददृशाते हिमवति पुष्पिताव् इव किंशुकौ।

jarjarīkṛtasarvāṅgau rudhireṇābhisaṃplutau. dadṛśāte himavati puṣpitāv iva kiṃśukau.

दुर्योधनेन पार्थस् तु विवरे संप्रदर्शिते। ईषद् उत्स्मयमानस् तु सहसा प्रससार ह।

duryodhanena pārthas tu vivare saṃpradarśite. īṣad utsmayamānas tu sahasā prasasāra ha.

तम् अभ्याशगतं प्राज्ञो रणे प्रेक्ष्य वृकोदरः। अवाक्षिपद् गदां तस्मै वेगेन महता बली।

tam abhyāśagataṃ prājño raṇe prekṣya vṛkodaraḥ. avākṣipad gadāṃ tasmai vegena mahatā balī.

अवक्षेपं तु तं दृष्ट्वा पुत्रस् तव विशां पते। अपासर्पत् ततः स्थानात् सा मोघा न्यपतद् भुवि।

avakṣepaṃ tu taṃ dṛṣṭvā putras tava viśāṃ pate. apāsarpat tataḥ sthānāt sā moghā nyapatad bhuvi.

मोक्षयित्वा प्रहारं तं सुतस् तव स संभ्रमात्। भीमसेनं च गदया प्राहरत् कुरुसत्तमः।

mokṣayitvā prahāraṃ taṃ sutas tava sa saṃbhramāt. bhīmasenaṃ ca gadayā prāharat kurusattamaḥ.

तस्य विष्यन्दमानेन रुधिरेणामितौजसः। समाप्लुतस्य भीमस्य क्रोधरक्तेक्षणस्य च। प्रहारगुरुपाताच् च मूर्छेव समजायत।

tasya viṣyandamānena rudhireṇāmitaujasaḥ. samāplutasya bhīmasya krodharaktekṣaṇasya ca. prahāragurupātāc ca mūrcheva samajāyata.

दुर्योधनस् तं च वेद पीडितं पाण्डवं रणे। धारयाम् आस भीमो ऽपि शरीरम् अतिपीडितम्।

duryodhanas taṃ ca veda pīḍitaṃ pāṇḍavaṃ raṇe. dhārayām āsa bhīmo 'pi śarīram atipīḍitam.

अमन्यत स्थितं ह्य् एनं प्रहरिष्यन्तम् आहवे। अतो न प्राहरत् तस्मै पुनर् एव तवात्मजः।

amanyata sthitaṃ hy enaṃ prahariṣyantam āhave. ato na prāharat tasmai punar eva tavātmajaḥ.

ततो मुहूर्तम् आश्वस्य दुर्योधनम् अवस्थितम्। वेगेनाभ्यद्रवद् राजन् भीमसेनः प्रतापवान्।

tato muhūrtam āśvasya duryodhanam avasthitam. vegenābhyadravad rājan bhīmasenaḥ pratāpavān.

तम् आपतन्तं संप्रेक्ष्य संरब्धम् अमितौजसम्। मोघम् अस्य प्रहारं तं चिकीर्षुर् भरतर्षभ।

tam āpatantaṃ saṃprekṣya saṃrabdham amitaujasam. mogham asya prahāraṃ taṃ cikīrṣur bharatarṣabha.

अवस्थाने मतिं कृत्वा पुत्रस् तव महामनाः। इयेषोत्पतितुं राजंश् छलयिष्यन् वृकोदरम्।

avasthāne matiṃ kṛtvā putras tava mahāmanāḥ. iyeṣotpatituṃ rājaṃś chalayiṣyan vṛkodaram.

अबुध्यद् भीमसेनस् तद् राज्ञस् तस्य चिकीर्षितम्। अथास्य समभिद्रुत्य समुत्क्रम्य च सिंहवत्।

abudhyad bhīmasenas tad rājñas tasya cikīrṣitam. athāsya samabhidrutya samutkramya ca siṃhavat.

सृत्या वञ्चयतो राजन् पुनर् एवोत्पतिष्यतः। ऊरुभ्यां प्राहिणोद् राजन् गदां वेगेन पाण्डवः।

sṛtyā vañcayato rājan punar evotpatiṣyataḥ. ūrubhyāṃ prāhiṇod rājan gadāṃ vegena pāṇḍavaḥ.

सा वज्रनिष्पेषसमा प्रहिता भीमकर्मणा। ऊरू दुर्योधनस्याथ बभञ्ज प्रियदर्शनौ।

sā vajraniṣpeṣasamā prahitā bhīmakarmaṇā. ūrū duryodhanasyātha babhañja priyadarśanau.

स पपात नरव्याघ्रो वसुधाम् अनुनादयन्। भग्नोरुर् भीमसेनेन पुत्रस् तव महीपते।

sa papāta naravyāghro vasudhām anunādayan. bhagnorur bhīmasenena putras tava mahīpate.

ववुर् वाताः सनिर्घाताः पांसुवर्षं पपात च। चचाल पृथिवी चापि सवृक्षक्षुपपर्वता।

vavur vātāḥ sanirghātāḥ pāṃsuvarṣaṃ papāta ca. cacāla pṛthivī cāpi savṛkṣakṣupaparvatā.

तस्मिन् निपतिते वीरे पत्यौ सर्वमहीक्षिताम्। महास्वना पुनर् दीप्ता सनिर्घाता भयंकरी। पपात चोल्का महती पतिते पृथिवीपतौ।

tasmin nipatite vīre patyau sarvamahīkṣitām. mahāsvanā punar dīptā sanirghātā bhayaṃkarī. papāta colkā mahatī patite pṛthivīpatau.

तथा शोणितवर्षं च पांसुवर्षं च भारत। ववर्ष मघवांस् तत्र तव पुत्रे निपातिते।

tathā śoṇitavarṣaṃ ca pāṃsuvarṣaṃ ca bhārata. vavarṣa maghavāṃs tatra tava putre nipātite.

यक्षाणां राक्षसानां च पिशाचानां तथैव च। अन्तरिक्षे महानादः श्रूयते भरतर्षभ।

yakṣāṇāṃ rākṣasānāṃ ca piśācānāṃ tathaiva ca. antarikṣe mahānādaḥ śrūyate bharatarṣabha.

तेन शब्देन घोरेण मृगाणाम् अथ पक्षिणाम्। जज्ञे घोरतमः शब्दो बहूनां सर्वतोदिशम्।

tena śabdena ghoreṇa mṛgāṇām atha pakṣiṇām. jajñe ghoratamaḥ śabdo bahūnāṃ sarvatodiśam.

ये तत्र वाजिनः शेषा गजाश् च मनुजैः सह। मुमुचुस् ते महानादं तव पुत्रे निपातिते।

ye tatra vājinaḥ śeṣā gajāś ca manujaiḥ saha. mumucus te mahānādaṃ tava putre nipātite.

भेरीशङ्खमृदङ्गानाम् अभवच् च स्वनो महान्। अन्तर्भूमिगतश् चैव तव पुत्रे निपातिते।

bherīśaṅkhamṛdaṅgānām abhavac ca svano mahān. antarbhūmigataś caiva tava putre nipātite.

बहुपादैर् बहुभुजैः कबन्धैर् घोरदर्शनैः। नृत्यद्भिर् भयदैर् व्याप्ता दिशस् तत्राभवन् नृप।

bahupādair bahubhujaiḥ kabandhair ghoradarśanaiḥ. nṛtyadbhir bhayadair vyāptā diśas tatrābhavan nṛpa.

ध्वजवन्तो ऽस्त्रवन्तश् च शस्त्रवन्तस् तथैव च। प्राकम्पन्त ततो राजंस् तव पुत्रे निपातिते।

dhvajavanto 'stravantaś ca śastravantas tathaiva ca. prākampanta tato rājaṃs tava putre nipātite.

ह्रदाः कूपाश् च रुधिरम् उद्वेमुर् नृपसत्तम। नद्यश् च सुमहावेगाः प्रतिस्रोतोवहाभवन्।

hradāḥ kūpāś ca rudhiram udvemur nṛpasattama. nadyaś ca sumahāvegāḥ pratisrotovahābhavan.

पुल्लिङ्गा इव नार्यस् तु स्त्रीलिङ्गाः पुरुषाभवन्। दुर्योधने तदा राजन् पतिते तनये तव।

pulliṅgā iva nāryas tu strīliṅgāḥ puruṣābhavan. duryodhane tadā rājan patite tanaye tava.

दृष्ट्वा तान् अद्भुतोत्पातान् पाञ्चालाः पाण्डवैः सह। सृञ्जयाश् च महाराज सर्व एव महारथाः। आविग्नमनसः सर्वे बभूवुर् भरतर्षभ। प्रहृष्टमनसश् चासन् पाण्डवाः सृञ्जयैः सह।

dṛṣṭvā tān adbhutotpātān pāñcālāḥ pāṇḍavaiḥ saha. sṛñjayāś ca mahārāja sarva eva mahārathāḥ. āvignamanasaḥ sarve babhūvur bharatarṣabha. prahṛṣṭamanasaś cāsan pāṇḍavāḥ sṛñjayaiḥ saha.

ययुर् देवा यथाकामं गन्धर्वाप्सरसस् तथा। कथयन्तो ऽद्भुतं युद्धं सुतयोस् तव भारत।

yayur devā yathākāmaṃ gandharvāpsarasas tathā. kathayanto 'dbhutaṃ yuddhaṃ sutayos tava bhārata.

तथैव सिद्धा राजेन्द्र तथा वातिकचारणाः। नरसिंहौ प्रशंसन्तौ विप्रजग्मुर् यथागतम्।

tathaiva siddhā rājendra tathā vātikacāraṇāḥ. narasiṃhau praśaṃsantau viprajagmur yathāgatam.

Project अर्थ (Artha): X, yashbonde.com, LinkedIn. See Sources

Loading adhyay...