महाभारत 9.54 (श्लोक 1) - Project अर्थ (Artha)

Project Home / Contents

महाभारत

←शल्य पर्व→

←अध्याय 54→

[mh-9-54] • 44 श्लोकाः

वैशंपायन उवाच। एवं तद् अभवद् युद्धं तुमुलं जनमेजय। यत्र दुःखान्वितो राजा धृतराष्ट्रो ऽब्रवीद् इदम्।

vaiśaṃpāyana uvāca. evaṃ tad abhavad yuddhaṃ tumulaṃ janamejaya. yatra duḥkhānvito rājā dhṛtarāṣṭro 'bravīd idam.

रामं संनिहितं दृष्ट्वा गदायुद्ध उपस्थिते। मम पुत्रः कथं भीमं प्रत्ययुध्यत संजय।

rāmaṃ saṃnihitaṃ dṛṣṭvā gadāyuddha upasthite. mama putraḥ kathaṃ bhīmaṃ pratyayudhyata saṃjaya.

संजय उवाच। रामसांनिध्यम् आसाद्य पुत्रो दुर्योधनस् तव। युद्धकामो महाबाहुः समहृष्यत वीर्यवान्।

saṃjaya uvāca. rāmasāṃnidhyam āsādya putro duryodhanas tava. yuddhakāmo mahābāhuḥ samahṛṣyata vīryavān.

दृष्ट्वा लाङ्गलिनं राजा प्रत्युत्थाय च भारत। प्रीत्या परमया युक्तो युधिष्ठिरम् अथाब्रवीत्। समभ्यर्च्य यथाविधि। आसनं च ददौ तस्मै पर्यपृच्छद् अनामयम्। ततो युधिष्ठिरं रामो वाक्यम् एतद् उवाच ह। मधुरं धर्मसंयुक्तं शूराणां हितम् एव च। मया श्रुतं कथयताम् ऋषीणां राजसत्तम। कुरुक्षेत्रं परं पुण्यं पावनं स्वर्ग्यम् एव च। दैवतैर् ऋषिभिर् जुष्टं ब्राह्मणैश् च महात्मभिः। तत्र वै योत्स्यमाना ये देहं त्यक्ष्यन्ति मानवाः। तेषां स्वर्गे ध्रुवो वासः शक्रेण सह मारिष।

dṛṣṭvā lāṅgalinaṃ rājā pratyutthāya ca bhārata. prītyā paramayā yukto yudhiṣṭhiram athābravīt. samabhyarcya yathāvidhi. āsanaṃ ca dadau tasmai paryapṛcchad anāmayam. tato yudhiṣṭhiraṃ rāmo vākyam etad uvāca ha. madhuraṃ dharmasaṃyuktaṃ śūrāṇāṃ hitam eva ca. mayā śrutaṃ kathayatām ṛṣīṇāṃ rājasattama. kurukṣetraṃ paraṃ puṇyaṃ pāvanaṃ svargyam eva ca. daivatair ṛṣibhir juṣṭaṃ brāhmaṇaiś ca mahātmabhiḥ. tatra vai yotsyamānā ye dehaṃ tyakṣyanti mānavāḥ. teṣāṃ svarge dhruvo vāsaḥ śakreṇa saha māriṣa.

समन्तपञ्चकं क्षिप्रम् इतो याम विशां पते। प्रथितोत्तरवेदी सा देवलोके प्रजापतेः।

samantapañcakaṃ kṣipram ito yāma viśāṃ pate. prathitottaravedī sā devaloke prajāpateḥ.

तस्मिन् महापुण्यतमे त्रैलोक्यस्य सनातने। संग्रामे निधनं प्राप्य ध्रुवं स्वर्गो भविष्यति।

tasmin mahāpuṇyatame trailokyasya sanātane. saṃgrāme nidhanaṃ prāpya dhruvaṃ svargo bhaviṣyati.

तथेत्य् उक्त्वा महाराज कुन्तीपुत्रो युधिष्ठिरः। समन्तपञ्चकं वीरः प्रायाद् अभिमुखः प्रभुः।

tathety uktvā mahārāja kuntīputro yudhiṣṭhiraḥ. samantapañcakaṃ vīraḥ prāyād abhimukhaḥ prabhuḥ.

ततो दुर्योधनो राजा प्रगृह्य महतीं गदाम्। पद्भ्याम् अमर्षाद् द्युतिमान् अगच्छत् पाण्डवैः सह।

tato duryodhano rājā pragṛhya mahatīṃ gadām. padbhyām amarṣād dyutimān agacchat pāṇḍavaiḥ saha.

तथा यान्तं गदाहस्तं वर्मणा चापि दंशितम्। अन्तरिक्षगता देवाः साधु साध्व् इत्य् अपूजयन्। वातिकाश् च नरा ये ऽत्र दृष्ट्वा ते हर्षम् आगताः।

tathā yāntaṃ gadāhastaṃ varmaṇā cāpi daṃśitam. antarikṣagatā devāḥ sādhu sādhv ity apūjayan. vātikāś ca narā ye 'tra dṛṣṭvā te harṣam āgatāḥ.

स पाण्डवैः परिवृतः कुरुराजस् तवात्मजः। मत्तस्येव गजेन्द्रस्य गतिम् आस्थाय सो ऽव्रजत्।

sa pāṇḍavaiḥ parivṛtaḥ kururājas tavātmajaḥ. mattasyeva gajendrasya gatim āsthāya so 'vrajat.

ततः शङ्खनिनादेन भेरीणां च महास्वनैः। सिंहनादैश् च शूराणां दिशः सर्वाः प्रपूरिताः। ततस् ते तु कुरुक्षेत्रं प्राप्ता नरवरोत्तमाः।

tataḥ śaṅkhaninādena bherīṇāṃ ca mahāsvanaiḥ. siṃhanādaiś ca śūrāṇāṃ diśaḥ sarvāḥ prapūritāḥ. tatas te tu kurukṣetraṃ prāptā naravarottamāḥ.

प्रतीच्यभिमुखं देशं यथोद्दिष्टं सुतेन ते। गत्वा च तैः परिक्षिप्तं समन्तात् सर्वतोदिशम्।

pratīcyabhimukhaṃ deśaṃ yathoddiṣṭaṃ sutena te. gatvā ca taiḥ parikṣiptaṃ samantāt sarvatodiśam.

दक्षिणेन सरस्वत्याः स्वयनं तीर्थम् उत्तमम्। तस्मिन् देशे त्व् अनिरिणे तत्र युद्धम् अरोचयन्।

dakṣiṇena sarasvatyāḥ svayanaṃ tīrtham uttamam. tasmin deśe tv aniriṇe tatra yuddham arocayan.

ततो भीमो महाकोटिं गदां गृह्याथ वर्मभृत्। बिभ्रद् रूपं महाराज सदृशं हि गरुत्मतः।

tato bhīmo mahākoṭiṃ gadāṃ gṛhyātha varmabhṛt. bibhrad rūpaṃ mahārāja sadṛśaṃ hi garutmataḥ.

अवबद्धशिरस्त्राणः संख्ये काञ्चनवर्मभृत्। रराज राजन् पुत्रस् ते काञ्चनः शैलराड् इव।

avabaddhaśirastrāṇaḥ saṃkhye kāñcanavarmabhṛt. rarāja rājan putras te kāñcanaḥ śailarāḍ iva.

वर्मभ्यां संवृतौ वीरौ भीमदुर्योधनाव् उभौ। संयुगे च प्रकाशेते संरब्धाव् इव कुञ्जरौ।

varmabhyāṃ saṃvṛtau vīrau bhīmaduryodhanāv ubhau. saṃyuge ca prakāśete saṃrabdhāv iva kuñjarau.

रणमण्डलमध्यस्थौ भ्रातरौ तौ नरर्षभौ। अशोभेतां महाराज चन्द्रसूर्याव् इवोदितौ।

raṇamaṇḍalamadhyasthau bhrātarau tau nararṣabhau. aśobhetāṃ mahārāja candrasūryāv ivoditau.

ताव् अन्योन्यं निरीक्षेतां क्रुद्धाव् इव महाद्विपौ। दहन्तौ लोचनै राजन् परस्परवधैषिणौ।

tāv anyonyaṃ nirīkṣetāṃ kruddhāv iva mahādvipau. dahantau locanai rājan parasparavadhaiṣiṇau.

संप्रहृष्टमना राजन् गदाम् आदाय कौरवः। सृक्किणी संलिहन् राजन् क्रोधरक्तेक्षणः श्वसन्।

saṃprahṛṣṭamanā rājan gadām ādāya kauravaḥ. sṛkkiṇī saṃlihan rājan krodharaktekṣaṇaḥ śvasan.

ततो दुर्योधनो राजा गदाम् आदाय वीर्यवान्। भीमसेनम् अभिप्रेक्ष्य गजो गजम् इवाह्वयत्।

tato duryodhano rājā gadām ādāya vīryavān. bhīmasenam abhiprekṣya gajo gajam ivāhvayat.

अद्रिसारमयीं भीमस् तथैवादाय वीर्यवान्। आह्वयाम् आस नृपतिं सिंहः सिंहं यथा वने।

adrisāramayīṃ bhīmas tathaivādāya vīryavān. āhvayām āsa nṛpatiṃ siṃhaḥ siṃhaṃ yathā vane.

ताव् उद्यतगदापाणी दुर्योधनवृकोदरौ। संयुगे स्म प्रकाशेते गिरी सशिखराव् इव।

tāv udyatagadāpāṇī duryodhanavṛkodarau. saṃyuge sma prakāśete girī saśikharāv iva.

ताव् उभाव् अभिसंक्रुद्धाव् उभौ भीमपराक्रमौ। उभौ शिष्यौ गदायुद्धे रौहिणेयस्य धीमतः।

tāv ubhāv abhisaṃkruddhāv ubhau bhīmaparākramau. ubhau śiṣyau gadāyuddhe rauhiṇeyasya dhīmataḥ.

उभौ सदृशकर्माणौ यमवासवयोर् इव। तथा सदृशकर्माणौ वरुणस्य महाबलौ।

ubhau sadṛśakarmāṇau yamavāsavayor iva. tathā sadṛśakarmāṇau varuṇasya mahābalau.

वासुदेवस्य रामस्य तथा वैश्रवणस्य च। सदृशौ तौ महाराज मधुकैटभयोर् युधि।

vāsudevasya rāmasya tathā vaiśravaṇasya ca. sadṛśau tau mahārāja madhukaiṭabhayor yudhi.

उभौ सदृशकर्माणौ रणे सुन्दोपसुन्दयोः। रामरावणयोश् चैव वालिसुग्रीवयोस् तथा। तथैव कालस्य समौ मृत्योश् चैव परंतपौ।

ubhau sadṛśakarmāṇau raṇe sundopasundayoḥ. rāmarāvaṇayoś caiva vālisugrīvayos tathā. tathaiva kālasya samau mṛtyoś caiva paraṃtapau.

अन्योन्यम् अभिधावन्तौ मत्ताव् इव महाद्विपौ। वाशितासंगमे दृप्तौ शरदीव मदोत्कटौ।

anyonyam abhidhāvantau mattāv iva mahādvipau. vāśitāsaṃgame dṛptau śaradīva madotkaṭau.

मत्ताव् इव जिगीषन्तौ मातङ्गौ भरतर्षभौ। उभौ क्रोधविषं दीप्तं वमन्ताव् उरगाव् इव।

mattāv iva jigīṣantau mātaṅgau bharatarṣabhau. ubhau krodhaviṣaṃ dīptaṃ vamantāv uragāv iva.

अन्योन्यम् अभिसंरब्धौ प्रेक्षमाणाव् अरिंदमौ। उभौ भरतशार्दूलौ विक्रमेण समन्वितौ।

anyonyam abhisaṃrabdhau prekṣamāṇāv ariṃdamau. ubhau bharataśārdūlau vikrameṇa samanvitau.

सिंहाव् इव दुराधर्षौ गदायुद्धे परंतपौ। नखदंष्ट्रायुधौ वीरौ व्याघ्राव् इव दुरुत्सहौ।

siṃhāv iva durādharṣau gadāyuddhe paraṃtapau. nakhadaṃṣṭrāyudhau vīrau vyāghrāv iva durutsahau.

प्रजासंहरणे क्षुब्धौ समुद्राव् इव दुस्तरौ। लोहिताङ्गाव् इव क्रुद्धौ प्रतपन्तौ महारथौ। पूर्वपश्चिमजौ मेघौ वायुना क्षुभितौ यथा। गर्जमानौ सुविषमं क्षरन्तौ प्रावृषीव हि।

prajāsaṃharaṇe kṣubdhau samudrāv iva dustarau. lohitāṅgāv iva kruddhau pratapantau mahārathau. pūrvapaścimajau meghau vāyunā kṣubhitau yathā. garjamānau suviṣamaṃ kṣarantau prāvṛṣīva hi.

रश्मिमन्तौ महात्मानौ दीप्तिमन्तौ महाबलौ। ददृशाते कुरुश्रेष्ठौ कालसूर्याव् इवोदितौ।

raśmimantau mahātmānau dīptimantau mahābalau. dadṛśāte kuruśreṣṭhau kālasūryāv ivoditau.

व्याघ्राव् इव सुसंरब्धौ गर्जन्ताव् इव तोयदौ। जहृषाते महाबाहू सिंहौ केसरिणाव् इव।

vyāghrāv iva susaṃrabdhau garjantāv iva toyadau. jahṛṣāte mahābāhū siṃhau kesariṇāv iva.

गजाव् इव सुसंरब्धौ ज्वलिताव् इव पावकौ। ददृशुस् तौ महात्मानौ सशृङ्गाव् इव पर्वतौ।

gajāv iva susaṃrabdhau jvalitāv iva pāvakau. dadṛśus tau mahātmānau saśṛṅgāv iva parvatau.

रोषात् प्रस्फुरमाणोष्ठौ निरीक्षन्तौ परस्परम्। तौ समेतौ महात्मानौ गदाहस्तौ नरोत्तमौ।

roṣāt prasphuramāṇoṣṭhau nirīkṣantau parasparam. tau sametau mahātmānau gadāhastau narottamau.

उभौ परमसंहृष्टाव् उभौ परमसंमतौ। सदश्वाव् इव हेषन्तौ बृंहन्ताव् इव कुञ्जरौ।

ubhau paramasaṃhṛṣṭāv ubhau paramasaṃmatau. sadaśvāv iva heṣantau bṛṃhantāv iva kuñjarau.

वृषभाव् इव गर्जन्तौ दुर्योधनवृकोदरौ। दैत्याव् इव बलोन्मत्तौ रेजतुस् तौ नरोत्तमौ।

vṛṣabhāv iva garjantau duryodhanavṛkodarau. daityāv iva balonmattau rejatus tau narottamau.

ततो दुर्योधनो राजन्न् इदम् आह युधिष्ठिरम्। भ्रातृभिः सहितं चैव कृष्णेन च महात्मना। रामेणामितवीर्येण वाक्यं शौण्डीर्यसंमतम्। सृञ्जयैः सह तिष्ठन्तं तपन्तम् इव भास्करम्। केकयैः सृञ्जयैर् गुप्तं पाञ्चालैश् च महात्मभिः।

tato duryodhano rājann idam āha yudhiṣṭhiram. bhrātṛbhiḥ sahitaṃ caiva kṛṣṇena ca mahātmanā. rāmeṇāmitavīryeṇa vākyaṃ śauṇḍīryasaṃmatam. sṛñjayaiḥ saha tiṣṭhantaṃ tapantam iva bhāskaram. kekayaiḥ sṛñjayair guptaṃ pāñcālaiś ca mahātmabhiḥ.

इदं व्यवसितं युद्धं मम भीमस्य चोभयोः। उपोपविष्टाः पश्यध्वं विमर्दं नृपसत्तमाः। श्रुत्वा दुर्योधनवचः प्रत्यपद्यन्त तत् तथा।

idaṃ vyavasitaṃ yuddhaṃ mama bhīmasya cobhayoḥ. upopaviṣṭāḥ paśyadhvaṃ vimardaṃ nṛpasattamāḥ. śrutvā duryodhanavacaḥ pratyapadyanta tat tathā.

ततः समुपविष्टं तत् सुमहद् राजमण्डलम्। विराजमानं ददृशे दिवीवादित्यमण्डलम्।

tataḥ samupaviṣṭaṃ tat sumahad rājamaṇḍalam. virājamānaṃ dadṛśe divīvādityamaṇḍalam.

तेषां मध्ये महाबाहुः श्रीमान् केशवपूर्वजः। उपविष्टो महाराज पूज्यमानः समन्ततः।

teṣāṃ madhye mahābāhuḥ śrīmān keśavapūrvajaḥ. upaviṣṭo mahārāja pūjyamānaḥ samantataḥ.

शुशुभे राजमध्यस्थो नीलवासाः सितप्रभः। नक्षत्रैर् इव संपूर्णो वृतो निशि निशाकरः।

śuśubhe rājamadhyastho nīlavāsāḥ sitaprabhaḥ. nakṣatrair iva saṃpūrṇo vṛto niśi niśākaraḥ.

तौ तथा तु महाराज गदाहस्तौ दुरासदौ। अन्योन्यं वाग्भिर् उग्राभिस् तक्षमाणौ व्यवस्थितौ।

tau tathā tu mahārāja gadāhastau durāsadau. anyonyaṃ vāgbhir ugrābhis takṣamāṇau vyavasthitau.

अप्रियाणि ततो ऽन्योन्यम् उक्त्वा तौ कुरुपुंगवौ। उदीक्षन्तौ स्थितौ वीरौ वृत्रशक्राव् इवाहवे।

apriyāṇi tato 'nyonyam uktvā tau kurupuṃgavau. udīkṣantau sthitau vīrau vṛtraśakrāv ivāhave.

Project अर्थ (Artha): X, yashbonde.com, LinkedIn. See Sources

Loading adhyay...