महाभारत 9.50 (श्लोक 1) - Project अर्थ (Artha)

Project Home / Contents

महाभारत

←शल्य पर्व→

←अध्याय 50→

[mh-9-50] • 51 श्लोकाः

वैशंपायन उवाच। यत्रेजिवान् उडुपती राजसूयेन भारत। तस्मिन् वृत्ते महान् आसीत् संग्रामस् तारकामयः।

vaiśaṃpāyana uvāca. yatrejivān uḍupatī rājasūyena bhārata. tasmin vṛtte mahān āsīt saṃgrāmas tārakāmayaḥ.

तत्राप्य् उपस्पृश्य बलो दत्त्वा दानानि चात्मवान्। सारस्वतस्य धर्मात्मा मुनेस् तीर्थं जगाम ह।

tatrāpy upaspṛśya balo dattvā dānāni cātmavān. sārasvatasya dharmātmā munes tīrthaṃ jagāma ha.

यत्र द्वादशवार्षिक्याम् अनावृष्ट्यां द्विजोत्तमान्। वेदान् अध्यापयाम् आस पुरा सारस्वतो मुनिः।

yatra dvādaśavārṣikyām anāvṛṣṭyāṃ dvijottamān. vedān adhyāpayām āsa purā sārasvato muniḥ.

जनमेजय उवाच। कथं द्वादशवार्षिक्याम् अनावृष्ट्यां तपोधनः। वेदान् अध्यापयाम् आस पुरा सारस्वतो मुनिः।

janamejaya uvāca. kathaṃ dvādaśavārṣikyām anāvṛṣṭyāṃ tapodhanaḥ. vedān adhyāpayām āsa purā sārasvato muniḥ.

वैशंपायन उवाच। आसीत् पूर्वं महाराज मुनिर् धीमान् महातपाः। दधीच इति विख्यातो ब्रह्मचारी जितेन्द्रियः।

vaiśaṃpāyana uvāca. āsīt pūrvaṃ mahārāja munir dhīmān mahātapāḥ. dadhīca iti vikhyāto brahmacārī jitendriyaḥ.

तस्यातितपसः शक्रो बिभेति सततं विभो। न स लोभयितुं शक्यः फलैर् बहुविधैर् अपि।

tasyātitapasaḥ śakro bibheti satataṃ vibho. na sa lobhayituṃ śakyaḥ phalair bahuvidhair api.

प्रलोभनार्थं तस्याथ प्राहिणोत् पाकशासनः। दिव्याम् अप्सरसं पुण्यां दर्शनीयाम् अलम्बुसाम्।

pralobhanārthaṃ tasyātha prāhiṇot pākaśāsanaḥ. divyām apsarasaṃ puṇyāṃ darśanīyām alambusām.

तस्य तर्पयतो देवान् सरस्वत्यां महात्मनः। समीपतो महाराज सोपातिष्ठत भामिनी।

tasya tarpayato devān sarasvatyāṃ mahātmanaḥ. samīpato mahārāja sopātiṣṭhata bhāminī.

तां दिव्यवपुषं दृष्ट्वा तस्यर्षेर् भावितात्मनः। रेतः स्कन्नं सरस्वत्यां तत् सा जग्राह निम्नगा।

tāṃ divyavapuṣaṃ dṛṣṭvā tasyarṣer bhāvitātmanaḥ. retaḥ skannaṃ sarasvatyāṃ tat sā jagrāha nimnagā.

कुक्षौ चाप्य् अदधद् दृष्ट्वा तद् रेतः पुरुषर्षभ। सा दधार च तं गर्भं पुत्रहेतोर् महानदी।

kukṣau cāpy adadhad dṛṣṭvā tad retaḥ puruṣarṣabha. sā dadhāra ca taṃ garbhaṃ putrahetor mahānadī.

सुषुवे चापि समये पुत्रं सा सरितां वरा। जगाम पुत्रम् आदाय तम् ऋषिं प्रति च प्रभो।

suṣuve cāpi samaye putraṃ sā saritāṃ varā. jagāma putram ādāya tam ṛṣiṃ prati ca prabho.

ऋषिसंसदि तं दृष्ट्वा सा नदी मुनिसत्तमम्। ततः प्रोवाच राजेन्द्र ददती पुत्रम् अस्य तम्। ब्रह्मर्षे तव पुत्रो ऽयं त्वद्भक्त्या धारितो मया।

ṛṣisaṃsadi taṃ dṛṣṭvā sā nadī munisattamam. tataḥ provāca rājendra dadatī putram asya tam. brahmarṣe tava putro 'yaṃ tvadbhaktyā dhārito mayā.

दृष्ट्वा ते ऽप्सरसं रेतो यत् स्कन्नं प्राग् अलम्बुसाम्। तत् कुक्षिणा वै ब्रह्मर्षे त्वद्भक्त्या धृतवत्य् अहम्।

dṛṣṭvā te 'psarasaṃ reto yat skannaṃ prāg alambusām. tat kukṣiṇā vai brahmarṣe tvadbhaktyā dhṛtavaty aham.

न विनाशम् इदं गच्छेत् त्वत्तेज इति निश्चयात्। प्रतिगृह्णीष्व पुत्रं स्वं मया दत्तम् अनिन्दितम्।

na vināśam idaṃ gacchet tvatteja iti niścayāt. pratigṛhṇīṣva putraṃ svaṃ mayā dattam aninditam.

इत्य् उक्तः प्रतिजग्राह प्रीतिं चावाप उत्तमाम्। मन्त्रवच् चोपजिघ्रत् तं मूर्ध्नि प्रेम्णा द्विजोत्तमः।

ity uktaḥ pratijagrāha prītiṃ cāvāpa uttamām. mantravac copajighrat taṃ mūrdhni premṇā dvijottamaḥ.

परिष्वज्य चिरं कालं तदा भरतसत्तम। सरस्वत्यै वरं प्रादात् प्रीयमाणो महामुनिः।

pariṣvajya ciraṃ kālaṃ tadā bharatasattama. sarasvatyai varaṃ prādāt prīyamāṇo mahāmuniḥ.

विश्वे देवाः सपितरो गन्धर्वाप्सरसां गणाः। तृप्तिं यास्यन्ति सुभगे तर्प्यमाणास् तवाम्भसा।

viśve devāḥ sapitaro gandharvāpsarasāṃ gaṇāḥ. tṛptiṃ yāsyanti subhage tarpyamāṇās tavāmbhasā.

इत्य् उक्त्वा स तु तुष्टाव वचोभिर् वै महानदीम्। प्रीतः परमहृष्टात्मा यथावच् छृणु पार्थिव।

ity uktvā sa tu tuṣṭāva vacobhir vai mahānadīm. prītaḥ paramahṛṣṭātmā yathāvac chṛṇu pārthiva.

प्रसृतासि महाभागे सरसो ब्रह्मणः पुरा। जानन्ति त्वां सरिच्छ्रेष्ठे मुनयः संशितव्रताः।

prasṛtāsi mahābhāge saraso brahmaṇaḥ purā. jānanti tvāṃ saricchreṣṭhe munayaḥ saṃśitavratāḥ.

मम प्रियकरी चापि सततं प्रियदर्शने। तस्मात् सारस्वतः पुत्रो महांस् ते वरवर्णिनि।

mama priyakarī cāpi satataṃ priyadarśane. tasmāt sārasvataḥ putro mahāṃs te varavarṇini.

तवैव नाम्ना प्रथितः पुत्रस् ते लोकभावनः। सारस्वत इति ख्यातो भविष्यति महातपाः।

tavaiva nāmnā prathitaḥ putras te lokabhāvanaḥ. sārasvata iti khyāto bhaviṣyati mahātapāḥ.

एष द्वादशवार्षिक्याम् अनावृष्ट्यां द्विजर्षभान्। सारस्वतो महाभागे वेदान् अध्यापयिष्यति।

eṣa dvādaśavārṣikyām anāvṛṣṭyāṃ dvijarṣabhān. sārasvato mahābhāge vedān adhyāpayiṣyati.

पुण्याभ्यश् च सरिद्भ्यस् त्वं सदा पुण्यतमा शुभे। भविष्यसि महाभागे मत्प्रसादात् सरस्वति।

puṇyābhyaś ca saridbhyas tvaṃ sadā puṇyatamā śubhe. bhaviṣyasi mahābhāge matprasādāt sarasvati.

एवं सा संस्तुता तेन वरं लब्ध्वा महानदी। पुत्रम् आदाय मुदिता जगाम भरतर्षभ।

evaṃ sā saṃstutā tena varaṃ labdhvā mahānadī. putram ādāya muditā jagāma bharatarṣabha.

एतस्मिन्न् एव काले तु विरोधे देवदानवैः। शक्रः प्रहरणान्वेषी लोकांस् त्रीन् विचचार ह।

etasminn eva kāle tu virodhe devadānavaiḥ. śakraḥ praharaṇānveṣī lokāṃs trīn vicacāra ha.

न चोपलेभे भगवाञ् शक्रः प्रहरणं तदा। यद् वै तेषां भवेद् योग्यं वधाय विबुधद्विषाम्।

na copalebhe bhagavāñ śakraḥ praharaṇaṃ tadā. yad vai teṣāṃ bhaved yogyaṃ vadhāya vibudhadviṣām.

ततो ऽब्रवीत् सुराञ् शक्रो न मे शक्या महासुराः। ऋते ऽस्थिभिर् दधीचस्य निहन्तुं त्रिदशद्विषः।

tato 'bravīt surāñ śakro na me śakyā mahāsurāḥ. ṛte 'sthibhir dadhīcasya nihantuṃ tridaśadviṣaḥ.

तस्माद् गत्वा ऋषिश्रेष्ठो याच्यतां सुरसत्तमाः। दधीचास्थीनि देहीति तैर् वधिष्यामहे रिपून्।

tasmād gatvā ṛṣiśreṣṭho yācyatāṃ surasattamāḥ. dadhīcāsthīni dehīti tair vadhiṣyāmahe ripūn.

स देवैर् याचितो ऽस्थीनि यत्नाद् ऋषिवरस् तदा। प्राणत्यागं कुरुष्वेति चकारैवाविचारयन्। स लोकान् अक्षयान् प्राप्तो देवप्रियकरस् तदा।

sa devair yācito 'sthīni yatnād ṛṣivaras tadā. prāṇatyāgaṃ kuruṣveti cakāraivāvicārayan. sa lokān akṣayān prāpto devapriyakaras tadā.

तस्यास्थिभिर् अथो शक्रः संप्रहृष्टमनास् तदा। कारयाम् आस दिव्यानि नानाप्रहरणान्य् उत। वज्राणि चक्राणि गदा गुरुदण्डांश् च पुष्कलान्।

tasyāsthibhir atho śakraḥ saṃprahṛṣṭamanās tadā. kārayām āsa divyāni nānāpraharaṇāny uta. vajrāṇi cakrāṇi gadā gurudaṇḍāṃś ca puṣkalān.

स हि तीव्रेण तपसा संभृतः परमर्षिणा। प्रजापतिसुतेनाथ भृगुणा लोकभावनः।

sa hi tīvreṇa tapasā saṃbhṛtaḥ paramarṣiṇā. prajāpatisutenātha bhṛguṇā lokabhāvanaḥ.

अतिकायः स तेजस्वी लोकसारविनिर्मितः। जज्ञे शैलगुरुः प्रांशुर् महिम्ना प्रथितः प्रभुः। नित्यम् उद्विजते चास्य तेजसा पाकशासनः।

atikāyaḥ sa tejasvī lokasāravinirmitaḥ. jajñe śailaguruḥ prāṃśur mahimnā prathitaḥ prabhuḥ. nityam udvijate cāsya tejasā pākaśāsanaḥ.

तेन वज्रेण भगवान् मन्त्रयुक्तेन भारत। भृशं क्रोधविसृष्टेन ब्रह्मतेजोभवेन च। दैत्यदानववीराणां जघान नवतीर् नव।

tena vajreṇa bhagavān mantrayuktena bhārata. bhṛśaṃ krodhavisṛṣṭena brahmatejobhavena ca. daityadānavavīrāṇāṃ jaghāna navatīr nava.

अथ काले व्यतिक्रान्ते महत्य् अतिभयंकरे। अनावृष्टिर् अनुप्राप्ता राजन् द्वादशवार्षिकी।

atha kāle vyatikrānte mahaty atibhayaṃkare. anāvṛṣṭir anuprāptā rājan dvādaśavārṣikī.

तस्यां द्वादशवार्षिक्याम् अनावृष्ट्यां महर्षयः। वृत्त्यर्थं प्राद्रवन् राजन् क्षुधार्ताः सर्वतोदिशम्।

tasyāṃ dvādaśavārṣikyām anāvṛṣṭyāṃ maharṣayaḥ. vṛttyarthaṃ prādravan rājan kṣudhārtāḥ sarvatodiśam.

दिग्भ्यस् तान् प्रद्रुतान् दृष्ट्वा मुनिः सारस्वतस् तदा। गमनाय मतिं चक्रे तं प्रोवाच सरस्वती।

digbhyas tān pradrutān dṛṣṭvā muniḥ sārasvatas tadā. gamanāya matiṃ cakre taṃ provāca sarasvatī.

न गन्तव्यम् इतः पुत्र तवाहारम् अहं सदा। दास्यामि मत्स्यप्रवरान् उष्यताम् इह भारत।

na gantavyam itaḥ putra tavāhāram ahaṃ sadā. dāsyāmi matsyapravarān uṣyatām iha bhārata.

इत्य् उक्तस् तर्पयाम् आस स पितॄन् देवतास् तथा। आहारम् अकरोन् नित्यं प्राणान् वेदांश् च धारयन्।

ity uktas tarpayām āsa sa pitṝn devatās tathā. āhāram akaron nityaṃ prāṇān vedāṃś ca dhārayan.

अथ तस्याम् अतीतायाम् अनावृष्ट्यां महर्षयः। अन्योन्यं परिपप्रच्छुः पुनः स्वाध्यायकारणात्।

atha tasyām atītāyām anāvṛṣṭyāṃ maharṣayaḥ. anyonyaṃ paripapracchuḥ punaḥ svādhyāyakāraṇāt.

तेषां क्षुधापरीतानां नष्टा वेदा विधावताम्। सर्वेषाम् एव राजेन्द्र न कश् चित् प्रतिभानवान्।

teṣāṃ kṣudhāparītānāṃ naṣṭā vedā vidhāvatām. sarveṣām eva rājendra na kaś cit pratibhānavān.

अथ कश् चिद् ऋषिस् तेषां सारस्वतम् उपेयिवान्। कुर्वाणं संशितात्मानं स्वाध्यायम् ऋषिसत्तमम्।

atha kaś cid ṛṣis teṣāṃ sārasvatam upeyivān. kurvāṇaṃ saṃśitātmānaṃ svādhyāyam ṛṣisattamam.

स गत्वाचष्ट तेभ्यश् च सारस्वतम् अतिप्रभम्। स्वाध्यायम् अमरप्रख्यं कुर्वाणं विजने जने।

sa gatvācaṣṭa tebhyaś ca sārasvatam atiprabham. svādhyāyam amaraprakhyaṃ kurvāṇaṃ vijane jane.

ततः सर्वे समाजग्मुस् तत्र राजन् महर्षयः। सारस्वतं मुनिश्रेष्ठम् इदम् ऊचुः समागताः।

tataḥ sarve samājagmus tatra rājan maharṣayaḥ. sārasvataṃ muniśreṣṭham idam ūcuḥ samāgatāḥ.

अस्मान् अध्यापयस्वेति तान् उवाच ततो मुनिः। शिष्यत्वम् उपगच्छध्वं विधिवद् भो ममेत्य् उत।

asmān adhyāpayasveti tān uvāca tato muniḥ. śiṣyatvam upagacchadhvaṃ vidhivad bho mamety uta.

ततो ऽब्रवीद् ऋषिगणो बालस् त्वम् असि पुत्रक। स तान् आह न मे धर्मो नश्येद् इति पुनर् मुनीन्।

tato 'bravīd ṛṣigaṇo bālas tvam asi putraka. sa tān āha na me dharmo naśyed iti punar munīn.

यो ह्य् अधर्मेण विब्रूयाद् गृह्णीयाद् वाप्य् अधर्मतः। म्रियतां ताव् उभौ क्षिप्रं स्यातां वा वैरिणाव् उभौ।

yo hy adharmeṇa vibrūyād gṛhṇīyād vāpy adharmataḥ. mriyatāṃ tāv ubhau kṣipraṃ syātāṃ vā vairiṇāv ubhau.

न हायनैर् न पलितैर् न वित्तेन न बन्धुभिः। ऋषयश् चक्रिरे धर्मं यो ऽनूचानः स नो महान्।

na hāyanair na palitair na vittena na bandhubhiḥ. ṛṣayaś cakrire dharmaṃ yo 'nūcānaḥ sa no mahān.

एतच् छ्रुत्वा वचस् तस्य मुनयस् ते विधानतः। तस्माद् वेदान् अनुप्राप्य पुनर् धर्मं प्रचक्रिरे।

etac chrutvā vacas tasya munayas te vidhānataḥ. tasmād vedān anuprāpya punar dharmaṃ pracakrire.

षष्टिर् मुनिसहस्राणि शिष्यत्वं प्रतिपेदिरे। सारस्वतस्य विप्रर्षेर् वेदस्वाध्यायकारणात्।

ṣaṣṭir munisahasrāṇi śiṣyatvaṃ pratipedire. sārasvatasya viprarṣer vedasvādhyāyakāraṇāt.

मुष्टिं मुष्टिं ततः सर्वे दर्भाणां ते ऽभ्युपाहरन्। तस्यासनार्थं विप्रर्षेर् बालस्यापि वशे स्थिताः।

muṣṭiṃ muṣṭiṃ tataḥ sarve darbhāṇāṃ te 'bhyupāharan. tasyāsanārthaṃ viprarṣer bālasyāpi vaśe sthitāḥ.

तत्रापि दत्त्वा वसु रौहिणेयो; महाबलः केशवपूर्वजो ऽथ। जगाम तीर्थं मुदितः क्रमेण; ख्यातं महद् वृद्धकन्या स्म यत्र।

tatrāpi dattvā vasu rauhiṇeyo; mahābalaḥ keśavapūrvajo 'tha. jagāma tīrthaṃ muditaḥ krameṇa; khyātaṃ mahad vṛddhakanyā sma yatra.

Project अर्थ (Artha): X, yashbonde.com, LinkedIn. See Sources

Loading adhyay...