महाभारत 9.49 (श्लोक 1) - Project अर्थ (Artha)

Project Home / Contents

महाभारत

←शल्य पर्व→

←अध्याय 49→

[mh-9-49] • 65 श्लोकाः

वैशंपायन उवाच। तस्मिन्न् एव तु धर्मात्मा वसति स्म तपोधनः। गार्हस्थ्यं धर्मम् आस्थाय असितो देवलः पुरा।

vaiśaṃpāyana uvāca. tasminn eva tu dharmātmā vasati sma tapodhanaḥ. gārhasthyaṃ dharmam āsthāya asito devalaḥ purā.

धर्मनित्यः शुचिर् दान्तो न्यस्तदण्डो महातपाः। कर्मणा मनसा वाचा समः सर्वेषु जन्तुषु।

dharmanityaḥ śucir dānto nyastadaṇḍo mahātapāḥ. karmaṇā manasā vācā samaḥ sarveṣu jantuṣu.

अक्रोधनो महाराज तुल्यनिन्दाप्रियाप्रियः। प्रियाप्रिये तुल्यवृत्तिर् यमवत् समदर्शनः। काञ्चने लोष्टके चैव समदर्शी महातपाः।

akrodhano mahārāja tulyanindāpriyāpriyaḥ. priyāpriye tulyavṛttir yamavat samadarśanaḥ. kāñcane loṣṭake caiva samadarśī mahātapāḥ.

देवताः पूजयन् नित्यम् अतिथींश् च द्विजैः सह। ब्रह्मचर्यरतो नित्यं सदा धर्मपरायणः।

devatāḥ pūjayan nityam atithīṃś ca dvijaiḥ saha. brahmacaryarato nityaṃ sadā dharmaparāyaṇaḥ.

ततो ऽभ्येत्य महाराज योगम् आस्थाय भिक्षुकः। जैगीषव्यो मुनिर् धीमांस् तस्मिंस् तीर्थे समाहितः।

tato 'bhyetya mahārāja yogam āsthāya bhikṣukaḥ. jaigīṣavyo munir dhīmāṃs tasmiṃs tīrthe samāhitaḥ.

देवलस्याश्रमे राजन् न्यवसत् स महाद्युतिः। योगनित्यो महाराज सिद्धिं प्राप्तो महातपाः।

devalasyāśrame rājan nyavasat sa mahādyutiḥ. yoganityo mahārāja siddhiṃ prāpto mahātapāḥ.

तं तत्र वसमानं तु जैगीषव्यं महामुनिम्। देवलो दर्शयन्न् एव नैवायुञ्जत धर्मतः। न ज्ञातस् तेन मुनिना देवलेन महात्मना।

taṃ tatra vasamānaṃ tu jaigīṣavyaṃ mahāmunim. devalo darśayann eva naivāyuñjata dharmataḥ. na jñātas tena muninā devalena mahātmanā.

एवं तयोर् महाराज दीर्घकालो व्यतिक्रमत्। जैगीषव्यं मुनिं चैव न ददर्शाथ देवलः। जैगीषव्यः कदा चित् स दर्शयाम् आस देवलम्।

evaṃ tayor mahārāja dīrghakālo vyatikramat. jaigīṣavyaṃ muniṃ caiva na dadarśātha devalaḥ. jaigīṣavyaḥ kadā cit sa darśayām āsa devalam.

आहारकाले मतिमान् परिव्राड् जनमेजय। उपातिष्ठत धर्मज्ञो भैक्षकाले स देवलम्।

āhārakāle matimān parivrāḍ janamejaya. upātiṣṭhata dharmajño bhaikṣakāle sa devalam.

स दृष्ट्वा भिक्षुरूपेण प्राप्तं तत्र महामुनिम्। गौरवं परमं चक्रे प्रीतिं च विपुलां तथा।

sa dṛṣṭvā bhikṣurūpeṇa prāptaṃ tatra mahāmunim. gauravaṃ paramaṃ cakre prītiṃ ca vipulāṃ tathā.

देवलस् तु यथाशक्ति पूजयाम् आस भारत। ऋषिदृष्टेन विधिना समा बह्व्यः समाहितः।

devalas tu yathāśakti pūjayām āsa bhārata. ṛṣidṛṣṭena vidhinā samā bahvyaḥ samāhitaḥ.

कदा चित् तस्य नृपते देवलस्य महात्मनः। चिन्ता सुमहती जाता मुनिं दृष्ट्वा महाद्युतिम्।

kadā cit tasya nṛpate devalasya mahātmanaḥ. cintā sumahatī jātā muniṃ dṛṣṭvā mahādyutim.

समास् तु समतिक्रान्ता बह्व्यः पूजयतो मम। न चायम् अलसो भिक्षुर् अभ्यभाषत किं चन।

samās tu samatikrāntā bahvyaḥ pūjayato mama. na cāyam alaso bhikṣur abhyabhāṣata kiṃ cana.

एवं विगणयन्न् एव स जगाम महोदधिम्। अन्तरिक्षचरः श्रीमान् कलशं गृह्य देवलः।

evaṃ vigaṇayann eva sa jagāma mahodadhim. antarikṣacaraḥ śrīmān kalaśaṃ gṛhya devalaḥ.

गच्छन्न् एव स धर्मात्मा समुद्रं सरितां पतिम्। जैगीषव्यं ततो ऽपश्यद् गतं प्राग् एव भारत।

gacchann eva sa dharmātmā samudraṃ saritāṃ patim. jaigīṣavyaṃ tato 'paśyad gataṃ prāg eva bhārata.

ततः सविस्मयश् चिन्तां जगामाथासितः प्रभुः। कथं भिक्षुर् अयं प्राप्तः समुद्रे स्नात एव च।

tataḥ savismayaś cintāṃ jagāmāthāsitaḥ prabhuḥ. kathaṃ bhikṣur ayaṃ prāptaḥ samudre snāta eva ca.

इत्य् एवं चिन्तयाम् आस महर्षिर् असितस् तदा। स्नात्वा समुद्रे विधिवच् छुचिर् जप्यं जजाप ह।

ity evaṃ cintayām āsa maharṣir asitas tadā. snātvā samudre vidhivac chucir japyaṃ jajāpa ha.

कृतजप्याह्निकः श्रीमान् आश्रमं च जगाम ह। कलशं जलपूर्णं वै गृहीत्वा जनमेजय।

kṛtajapyāhnikaḥ śrīmān āśramaṃ ca jagāma ha. kalaśaṃ jalapūrṇaṃ vai gṛhītvā janamejaya.

ततः स प्रविशन्न् एव स्वम् आश्रमपदं मुनिः। आसीनम् आश्रमे तत्र जैगीषव्यम् अपश्यत।

tataḥ sa praviśann eva svam āśramapadaṃ muniḥ. āsīnam āśrame tatra jaigīṣavyam apaśyata.

न व्याहरति चैवैनं जैगीषव्यः कथं चन। काष्ठभूतो ऽऽश्रमपदे वसति स्म महातपाः।

na vyāharati caivainaṃ jaigīṣavyaḥ kathaṃ cana. kāṣṭhabhūto ''śramapade vasati sma mahātapāḥ.

तं दृष्ट्वा चाप्लुतं तोये सागरे सागरोपमम्। प्रविष्टम् आश्रमं चापि पूर्वम् एव ददर्श सः।

taṃ dṛṣṭvā cāplutaṃ toye sāgare sāgaropamam. praviṣṭam āśramaṃ cāpi pūrvam eva dadarśa saḥ.

असितो देवलो राजंश् चिन्तयाम् आस बुद्धिमान्। दृष्टः प्रभावं तपसो जैगीषव्यस्य योगजम्।

asito devalo rājaṃś cintayām āsa buddhimān. dṛṣṭaḥ prabhāvaṃ tapaso jaigīṣavyasya yogajam.

चिन्तयाम् आस राजेन्द्र तदा स मुनिसत्तमः। मया दृष्टः समुद्रे च आश्रमे च कथं त्व् अयम्।

cintayām āsa rājendra tadā sa munisattamaḥ. mayā dṛṣṭaḥ samudre ca āśrame ca kathaṃ tv ayam.

एवं विगणयन्न् एव स मुनिर् मन्त्रपारगः। उत्पपाताश्रमात् तस्माद् अन्तरिक्षं विशां पते। जिज्ञासार्थं तदा भिक्षोर् जैगीषव्यस्य देवलः।

evaṃ vigaṇayann eva sa munir mantrapāragaḥ. utpapātāśramāt tasmād antarikṣaṃ viśāṃ pate. jijñāsārthaṃ tadā bhikṣor jaigīṣavyasya devalaḥ.

सो ऽन्तरिक्षचरान् सिद्धान् समपश्यत् समाहितान्। जैगीषव्यं च तैः सिद्धैः पूज्यमानम् अपश्यत।

so 'ntarikṣacarān siddhān samapaśyat samāhitān. jaigīṣavyaṃ ca taiḥ siddhaiḥ pūjyamānam apaśyata.

ततो ऽसितः सुसंरब्धो व्यवसायी दृढव्रतः। अपश्यद् वै दिवं यान्तं जैगीषव्यं स देवलः।

tato 'sitaḥ susaṃrabdho vyavasāyī dṛḍhavrataḥ. apaśyad vai divaṃ yāntaṃ jaigīṣavyaṃ sa devalaḥ.

तस्माच् च पितृलोकं तं व्रजन्तं सो ऽन्वपश्यत। पितृलोकाच् च तं यान्तं याम्यं लोकम् अपश्यत। तस्माद् आदित्यलोकं च व्रजन्तं सो ऽन्वपश्यत।

tasmāc ca pitṛlokaṃ taṃ vrajantaṃ so 'nvapaśyata. pitṛlokāc ca taṃ yāntaṃ yāmyaṃ lokam apaśyata. tasmād ādityalokaṃ ca vrajantaṃ so 'nvapaśyata.

तस्माद् अपि समुत्पत्य सोमलोकम् अभिष्टुतम्। व्रजन्तम् अन्वपश्यत् स जैगीषव्यं महामुनिम्।

tasmād api samutpatya somalokam abhiṣṭutam. vrajantam anvapaśyat sa jaigīṣavyaṃ mahāmunim.

लोकान् समुत्पतन्तं च शुभान् एकान्तयाजिनाम्। ततो ऽग्निहोत्रिणां लोकांस् तेभ्यश् चाप्य् उत्पपात ह।

lokān samutpatantaṃ ca śubhān ekāntayājinām. tato 'gnihotriṇāṃ lokāṃs tebhyaś cāpy utpapāta ha.

दर्शं च पौर्णमासं च ये यजन्ति तपोधनाः। तेभ्यः स ददृशे धीमांल् लोकेभ्यः पशुयाजिनाम्। व्रजन्तं लोकम् अमलम् अपश्यद् देवपूजितम्।

darśaṃ ca paurṇamāsaṃ ca ye yajanti tapodhanāḥ. tebhyaḥ sa dadṛśe dhīmāṃl lokebhyaḥ paśuyājinām. vrajantaṃ lokam amalam apaśyad devapūjitam.

चातुर्मास्यैर् बहुविधैर् यजन्ते ये तपोधनाः। तेषां स्थानं तथा यान्तं तथाग्निष्टोमयाजिनाम्।

cāturmāsyair bahuvidhair yajante ye tapodhanāḥ. teṣāṃ sthānaṃ tathā yāntaṃ tathāgniṣṭomayājinām.

अग्निष्टुतेन च तथा ये यजन्ति तपोधनाः। तत् स्थानम् अनुसंप्राप्तम् अन्वपश्यत देवलः।

agniṣṭutena ca tathā ye yajanti tapodhanāḥ. tat sthānam anusaṃprāptam anvapaśyata devalaḥ.

वाजपेयं क्रतुवरं तथा बहुसुवर्णकम्। आहरन्ति महाप्राज्ञास् तेषां लोकेष्व् अपश्यत।

vājapeyaṃ kratuvaraṃ tathā bahusuvarṇakam. āharanti mahāprājñās teṣāṃ lokeṣv apaśyata.

यजन्ते पुण्डरीकेण राजसूयेन चैव ये। तेषां लोकेष्व् अपश्यच् च जैगीषव्यं स देवलः।

yajante puṇḍarīkeṇa rājasūyena caiva ye. teṣāṃ lokeṣv apaśyac ca jaigīṣavyaṃ sa devalaḥ.

अश्वमेधं क्रतुवरं नरमेधं तथैव च। आहरन्ति नरश्रेष्ठास् तेषां लोकेष्व् अपश्यत।

aśvamedhaṃ kratuvaraṃ naramedhaṃ tathaiva ca. āharanti naraśreṣṭhās teṣāṃ lokeṣv apaśyata.

सर्वमेधं च दुष्प्रापं तथा सौत्रामणिं च ये। तेषां लोकेष्व् अपश्यच् च जैगीषव्यं स देवलः।

sarvamedhaṃ ca duṣprāpaṃ tathā sautrāmaṇiṃ ca ye. teṣāṃ lokeṣv apaśyac ca jaigīṣavyaṃ sa devalaḥ.

द्वादशाहैश् च सत्रैर् ये यजन्ते विविधैर् नृप। तेषां लोकेष्व् अपश्यच् च जैगीषव्यं स देवलः।

dvādaśāhaiś ca satrair ye yajante vividhair nṛpa. teṣāṃ lokeṣv apaśyac ca jaigīṣavyaṃ sa devalaḥ.

मित्रावरुणयोर् लोकान् आदित्यानां तथैव च। सलोकताम् अनुप्राप्तम् अपश्यत ततो ऽसितः।

mitrāvaruṇayor lokān ādityānāṃ tathaiva ca. salokatām anuprāptam apaśyata tato 'sitaḥ.

रुद्राणां च वसूनां च स्थानं यच् च बृहस्पतेः। तानि सर्वाण्य् अतीतं च समपश्यत् ततो ऽसितः।

rudrāṇāṃ ca vasūnāṃ ca sthānaṃ yac ca bṛhaspateḥ. tāni sarvāṇy atītaṃ ca samapaśyat tato 'sitaḥ.

आरुह्य च गवां लोकं प्रयान्तं ब्रह्मसत्रिणाम्। लोकान् अपश्यद् गच्छन्तं जैगीषव्यं ततो ऽसितः।

āruhya ca gavāṃ lokaṃ prayāntaṃ brahmasatriṇām. lokān apaśyad gacchantaṃ jaigīṣavyaṃ tato 'sitaḥ.

त्रींल् लोकान् अपरान् विप्रम् उत्पतन्तं स्वतेजसा। पतिव्रतानां लोकांश् च व्रजन्तं सो ऽन्वपश्यत।

trīṃl lokān aparān vipram utpatantaṃ svatejasā. pativratānāṃ lokāṃś ca vrajantaṃ so 'nvapaśyata.

ततो मुनिवरं भूयो जैगीषव्यम् अथासितः। नान्वपश्यत योगस्थम् अन्तर्हितम् अरिंदम।

tato munivaraṃ bhūyo jaigīṣavyam athāsitaḥ. nānvapaśyata yogastham antarhitam ariṃdama.

सो ऽचिन्तयन् महाभागो जैगीषव्यस्य देवलः। प्रभावं सुव्रतत्वं च सिद्धिं योगस्य चातुलाम्।

so 'cintayan mahābhāgo jaigīṣavyasya devalaḥ. prabhāvaṃ suvratatvaṃ ca siddhiṃ yogasya cātulām.

असितो ऽपृच्छत तदा सिद्धांल् लोकेषु सत्तमान्। प्रयतः प्राञ्जलिर् भूत्वा धीरस् तान् ब्रह्मसत्रिणः।

asito 'pṛcchata tadā siddhāṃl lokeṣu sattamān. prayataḥ prāñjalir bhūtvā dhīras tān brahmasatriṇaḥ.

जैगीषव्यं न पश्यामि तं शंसत महौजसम्। एतद् इच्छाम्य् अहं श्रोतुं परं कौतूहलं हि मे। सो ऽप्य् अपृच्छद् यदा सिद्धान् अब्रुवन् पृच्छते तदा। यथाभूतं तथादृष्टं प्रभावं तपसां निधेः।

jaigīṣavyaṃ na paśyāmi taṃ śaṃsata mahaujasam. etad icchāmy ahaṃ śrotuṃ paraṃ kautūhalaṃ hi me. so 'py apṛcchad yadā siddhān abruvan pṛcchate tadā. yathābhūtaṃ tathādṛṣṭaṃ prabhāvaṃ tapasāṃ nidheḥ.

सिद्धा ऊचुः। शृणु देवल भूतार्थं शंसतां नो दृढव्रत। जैगीषव्यो गतो लोकं शाश्वतं ब्रह्मणो ऽव्ययम्।

siddhā ūcuḥ. śṛṇu devala bhūtārthaṃ śaṃsatāṃ no dṛḍhavrata. jaigīṣavyo gato lokaṃ śāśvataṃ brahmaṇo 'vyayam.

स श्रुत्वा वचनं तेषां सिद्धानां ब्रह्मसत्रिणाम्। असितो देवलस् तूर्णम् उत्पपात पपात च।

sa śrutvā vacanaṃ teṣāṃ siddhānāṃ brahmasatriṇām. asito devalas tūrṇam utpapāta papāta ca.

ततः सिद्धास् त ऊचुर् हि देवलं पुनर् एव ह। न देवल गतिस् तत्र तव गन्तुं तपोधन। ब्रह्मणः सदनं विप्र जैगीषव्यो यदाप्तवान्।

tataḥ siddhās ta ūcur hi devalaṃ punar eva ha. na devala gatis tatra tava gantuṃ tapodhana. brahmaṇaḥ sadanaṃ vipra jaigīṣavyo yadāptavān.

तेषां तद् वचनं श्रुत्वा सिद्धानां देवलः पुनः। आनुपूर्व्येण लोकांस् तान् सर्वान् अवततार ह।

teṣāṃ tad vacanaṃ śrutvā siddhānāṃ devalaḥ punaḥ. ānupūrvyeṇa lokāṃs tān sarvān avatatāra ha.

स्वम् आश्रमपदं पुण्यम् आजगाम पतंगवत्। प्रविशन्न् एव चापश्यज् जैगीषव्यं स देवलः।

svam āśramapadaṃ puṇyam ājagāma pataṃgavat. praviśann eva cāpaśyaj jaigīṣavyaṃ sa devalaḥ.

ततो बुद्ध्या व्यगणयद् देवलो धर्मयुक्तया। दृष्ट्वा प्रभावं तपसो जैगीषव्यस्य योगजम्।

tato buddhyā vyagaṇayad devalo dharmayuktayā. dṛṣṭvā prabhāvaṃ tapaso jaigīṣavyasya yogajam.

ततो ऽब्रवीन् महात्मानं जैगीषव्यं स देवलः। विनयावनतो राजन्न् उपसर्प्य महामुनिम्। मोक्षधर्मं समास्थातुम् इच्छेयं भगवन्न् अहम्।

tato 'bravīn mahātmānaṃ jaigīṣavyaṃ sa devalaḥ. vinayāvanato rājann upasarpya mahāmunim. mokṣadharmaṃ samāsthātum iccheyaṃ bhagavann aham.

तस्य तद् वचनं श्रुत्वा उपदेशं चकार सः। विधिं च योगस्य परं कार्याकार्यं च शास्त्रतः।

tasya tad vacanaṃ śrutvā upadeśaṃ cakāra saḥ. vidhiṃ ca yogasya paraṃ kāryākāryaṃ ca śāstrataḥ.

संन्यासकृतबुद्धिं तं ततो दृष्ट्वा महातपाः। सर्वाश् चास्य क्रियाश् चक्रे विधिदृष्टेन कर्मणा।

saṃnyāsakṛtabuddhiṃ taṃ tato dṛṣṭvā mahātapāḥ. sarvāś cāsya kriyāś cakre vidhidṛṣṭena karmaṇā.

संन्यासकृतबुद्धिं तं भूतानि पितृभिः सह। ततो दृष्ट्वा प्ररुरुदुः को ऽस्मान् संविभजिष्यति।

saṃnyāsakṛtabuddhiṃ taṃ bhūtāni pitṛbhiḥ saha. tato dṛṣṭvā praruruduḥ ko 'smān saṃvibhajiṣyati.

देवलस् तु वचः श्रुत्वा भूतानां करुणं तथा। दिशो दश व्याहरतां मोक्षं त्यक्तुं मनो दधे।

devalas tu vacaḥ śrutvā bhūtānāṃ karuṇaṃ tathā. diśo daśa vyāharatāṃ mokṣaṃ tyaktuṃ mano dadhe.

ततस् तु फलमूलानि पवित्राणि च भारत। पुष्पाण्य् ओषधयश् चैव रोरूयन्ते सहस्रशः।

tatas tu phalamūlāni pavitrāṇi ca bhārata. puṣpāṇy oṣadhayaś caiva rorūyante sahasraśaḥ.

पुनर् नो देवलः क्षुद्रो नूनं छेत्स्यति दुर्मतिः। अभयं सर्वभूतेभ्यो यो दत्त्वा नावबुध्यते।

punar no devalaḥ kṣudro nūnaṃ chetsyati durmatiḥ. abhayaṃ sarvabhūtebhyo yo dattvā nāvabudhyate.

ततो भूयो व्यगणयत् स्वबुद्ध्या मुनिसत्तमः। मोक्षे गार्हस्थ्यधर्मे वा किं नु श्रेयस्करं भवेत्।

tato bhūyo vyagaṇayat svabuddhyā munisattamaḥ. mokṣe gārhasthyadharme vā kiṃ nu śreyaskaraṃ bhavet.

इति निश्चित्य मनसा देवलो राजसत्तम। त्यक्त्वा गार्हस्थ्यधर्मं स मोक्षधर्मम् अरोचयत्।

iti niścitya manasā devalo rājasattama. tyaktvā gārhasthyadharmaṃ sa mokṣadharmam arocayat.

एवमादीनि संचिन्त्य देवलो निश्चयात् ततः। प्राप्तवान् परमां सिद्धिं परं योगं च भारत।

evamādīni saṃcintya devalo niścayāt tataḥ. prāptavān paramāṃ siddhiṃ paraṃ yogaṃ ca bhārata.

ततो देवाः समागम्य बृहस्पतिपुरोगमाः। जैगीषव्यं तपश् चास्य प्रशंसन्ति तपस्विनः।

tato devāḥ samāgamya bṛhaspatipurogamāḥ. jaigīṣavyaṃ tapaś cāsya praśaṃsanti tapasvinaḥ.

अथाब्रवीद् ऋषिवरो देवान् वै नारदस् तदा। जैगीषव्ये तपो नास्ति विस्मापयति यो ऽसितम्।

athābravīd ṛṣivaro devān vai nāradas tadā. jaigīṣavye tapo nāsti vismāpayati yo 'sitam.

तम् एवंवादिनं धीरं प्रत्यूचुस् ते दिवौकसः। मैवम् इत्य् एव शंसन्तो जैगीषव्यं महामुनिम्। नातः परतरं किं चित् तुल्यम् अस्ति प्रभावतः। तेजसस् तपसश् चास्य योगस्य च महात्मनः। एवंप्रभावो धर्मात्मा जैगीषव्यस् तथासितः। तयोर् इदं स्थानवरं तीर्थं चैव महात्मनोः।

tam evaṃvādinaṃ dhīraṃ pratyūcus te divaukasaḥ. maivam ity eva śaṃsanto jaigīṣavyaṃ mahāmunim. nātaḥ parataraṃ kiṃ cit tulyam asti prabhāvataḥ. tejasas tapasaś cāsya yogasya ca mahātmanaḥ. evaṃprabhāvo dharmātmā jaigīṣavyas tathāsitaḥ. tayor idaṃ sthānavaraṃ tīrthaṃ caiva mahātmanoḥ.

तत्राप्य् उपस्पृश्य ततो महात्मा; दत्त्वा च वित्तं हलभृद् द्विजेभ्यः। अवाप्य धर्मं परम् आर्यकर्मा; जगाम सोमस्य महत् स तीर्थम्।

tatrāpy upaspṛśya tato mahātmā; dattvā ca vittaṃ halabhṛd dvijebhyaḥ. avāpya dharmaṃ param āryakarmā; jagāma somasya mahat sa tīrtham.

Project अर्थ (Artha): X, yashbonde.com, LinkedIn. See Sources

Loading adhyay...