महाभारत 9.4 (श्लोक 1) - Project अर्थ (Artha)

Project Home / Contents

महाभारत

←शल्य पर्व→

←अध्याय 4→

[mh-9-4] • 50 श्लोकाः

संजय उवाच। एवम् उक्तस् ततो राजा गौतमेन यशस्विना। निःश्वस्य दीर्घम् उष्णं च तूष्णीम् आसीद् विशां पते।

saṃjaya uvāca. evam uktas tato rājā gautamena yaśasvinā. niḥśvasya dīrgham uṣṇaṃ ca tūṣṇīm āsīd viśāṃ pate.

ततो मुहूर्तं स ध्यात्वा धार्तराष्ट्रो महामनाः। कृपं शारद्वतं वाक्यम् इत्य् उवाच परंतपः।

tato muhūrtaṃ sa dhyātvā dhārtarāṣṭro mahāmanāḥ. kṛpaṃ śāradvataṃ vākyam ity uvāca paraṃtapaḥ.

यत् किं चित् सुहृदा वाच्यं तत् सर्वं श्रावितो ह्य् अहम्। कृतं च भवता सर्वं प्राणान् संत्यज्य युध्यता।

yat kiṃ cit suhṛdā vācyaṃ tat sarvaṃ śrāvito hy aham. kṛtaṃ ca bhavatā sarvaṃ prāṇān saṃtyajya yudhyatā.

गाहमानम् अनीकानि युध्यमानं महारथैः। पाण्डवैर् अतितेजोभिर् लोकस् त्वाम् अनुदृष्टवान्।

gāhamānam anīkāni yudhyamānaṃ mahārathaiḥ. pāṇḍavair atitejobhir lokas tvām anudṛṣṭavān.

सुहृदा यद् इदं वाच्यं भवता श्रावितो ह्य् अहम्। न मां प्रीणाति तत् सर्वं मुमूर्षोर् इव भेषजम्।

suhṛdā yad idaṃ vācyaṃ bhavatā śrāvito hy aham. na māṃ prīṇāti tat sarvaṃ mumūrṣor iva bheṣajam.

हेतुकारणसंयुक्तं हितं वचनम् उत्तमम्। उच्यमानं महाबाहो न मे विप्राग्र्य रोचते।

hetukāraṇasaṃyuktaṃ hitaṃ vacanam uttamam. ucyamānaṃ mahābāho na me viprāgrya rocate.

राज्याद् विनिकृतो ऽस्माभिः कथं सो ऽस्मासु विश्वसेत्। अक्षद्यूते च नृपतिर् जितो ऽस्माभिर् महाधनः। स कथं मम वाक्यानि श्रद्दध्याद् भूय एव तु।

rājyād vinikṛto 'smābhiḥ kathaṃ so 'smāsu viśvaset. akṣadyūte ca nṛpatir jito 'smābhir mahādhanaḥ. sa kathaṃ mama vākyāni śraddadhyād bhūya eva tu.

तथा दौत्येन संप्राप्तः कृष्णः पार्थहिते रतः। प्रलब्धश् च हृषीकेशस् तच् च कर्म विरोधितम्। स च मे वचनं ब्रह्मन् कथम् एवाभिमंस्यते।

tathā dautyena saṃprāptaḥ kṛṣṇaḥ pārthahite rataḥ. pralabdhaś ca hṛṣīkeśas tac ca karma virodhitam. sa ca me vacanaṃ brahman katham evābhimaṃsyate.

विललाप हि यत् कृष्णा सभामध्ये समेयुषी। न तन् मर्षयते कृष्णो न राज्यहरणं तथा।

vilalāpa hi yat kṛṣṇā sabhāmadhye sameyuṣī. na tan marṣayate kṛṣṇo na rājyaharaṇaṃ tathā.

एकप्राणाव् उभौ कृष्णाव् अन्योन्यं प्रति संहतौ। पुरा यच् छ्रुतम् एवासीद् अद्य पश्यामि तत् प्रभो।

ekaprāṇāv ubhau kṛṣṇāv anyonyaṃ prati saṃhatau. purā yac chrutam evāsīd adya paśyāmi tat prabho.

स्वस्रीयं च हतं श्रुत्वा दुःखं स्वपिति केशवः। कृतागसो वयं तस्य स मदर्थं कथं क्षमेत्।

svasrīyaṃ ca hataṃ śrutvā duḥkhaṃ svapiti keśavaḥ. kṛtāgaso vayaṃ tasya sa madarthaṃ kathaṃ kṣamet.

अभिमन्योर् विनाशेन न शर्म लभते ऽर्जुनः। स कथं मद्धिते यत्नं प्रकरिष्यति याचितः।

abhimanyor vināśena na śarma labhate 'rjunaḥ. sa kathaṃ maddhite yatnaṃ prakariṣyati yācitaḥ.

मध्यमः पाण्डवस् तीक्ष्णो भीमसेनो महाबलः। प्रतिज्ञातं च तेनोग्रं स भज्येत न संनमेत्। स हनिष्यति मां रुद्रहस्तेनापि हि रक्षितम्।

madhyamaḥ pāṇḍavas tīkṣṇo bhīmaseno mahābalaḥ. pratijñātaṃ ca tenograṃ sa bhajyeta na saṃnamet. sa haniṣyati māṃ rudrahastenāpi hi rakṣitam.

उभौ तौ बद्धनिस्त्रिंशाव् उभौ चाबद्धकङ्कटौ। कृतवैराव् उभौ वीरौ यमाव् अपि यमोपमौ।

ubhau tau baddhanistriṃśāv ubhau cābaddhakaṅkaṭau. kṛtavairāv ubhau vīrau yamāv api yamopamau.

धृष्टद्युम्नः शिखण्डी च कृतवैरौ मया सह। तौ कथं मद्धिते यत्नं प्रकुर्यातां द्विजोत्तम।

dhṛṣṭadyumnaḥ śikhaṇḍī ca kṛtavairau mayā saha. tau kathaṃ maddhite yatnaṃ prakuryātāṃ dvijottama.

दुःशासनेन यत् कृष्णा एकवस्त्रा रजस्वला। परिक्लिष्टा सभामध्ये सर्वलोकस्य पश्यतः।

duḥśāsanena yat kṛṣṇā ekavastrā rajasvalā. parikliṣṭā sabhāmadhye sarvalokasya paśyataḥ.

तथा विवसनां दीनां स्मरन्त्य् अद्यापि पाण्डवाः। कृष्णः प्रत्यहम् एवेदं वक्ति नाशे ममोदितः। तेषु जीवत्सु पार्थेषु तस्मिञ् जीवति केशवे। विनाशम् एव यास्यामि स्वपापेनैव सानुजः। न निवारयितुं शक्याः संग्रामात् ते परंतपाः।

tathā vivasanāṃ dīnāṃ smaranty adyāpi pāṇḍavāḥ. kṛṣṇaḥ pratyaham evedaṃ vakti nāśe mamoditaḥ. teṣu jīvatsu pārtheṣu tasmiñ jīvati keśave. vināśam eva yāsyāmi svapāpenaiva sānujaḥ. na nivārayituṃ śakyāḥ saṃgrāmāt te paraṃtapāḥ.

यदा च द्रौपदी कृष्णा मद्विनाशाय दुःखिता। उग्रं तेपे तपः कृष्णा भर्तॄणाम् अर्थसिद्धये। स्थण्डिले नित्यदा शेते यावद् वैरस्य यातना।

yadā ca draupadī kṛṣṇā madvināśāya duḥkhitā. ugraṃ tepe tapaḥ kṛṣṇā bhartṝṇām arthasiddhaye. sthaṇḍile nityadā śete yāvad vairasya yātanā.

निक्षिप्य मानं दर्पं च वासुदेवसहोदरा। कृष्णायाः प्रेष्यवद् भूत्वा शुश्रूषां कुरुते सदा।

nikṣipya mānaṃ darpaṃ ca vāsudevasahodarā. kṛṣṇāyāḥ preṣyavad bhūtvā śuśrūṣāṃ kurute sadā.

इति सर्वं समुन्नद्धं न निर्वाति कथं चन। अभिमन्योर् विनाशेन स संधेयः कथं मया।

iti sarvaṃ samunnaddhaṃ na nirvāti kathaṃ cana. abhimanyor vināśena sa saṃdheyaḥ kathaṃ mayā.

कथं च नाम भुक्त्वेमां पृथिवीं सागराम्बराम्। पाण्डवानां प्रसादेन भुञ्जीयां राज्यम् अल्पकम्।

kathaṃ ca nāma bhuktvemāṃ pṛthivīṃ sāgarāmbarām. pāṇḍavānāṃ prasādena bhuñjīyāṃ rājyam alpakam.

उपर्य् उपरि राज्ञां वै ज्वलितो भास्करो यथा। युधिष्ठिरं कथं पश्चाद् अनुयास्यामि दासवत्।

upary upari rājñāṃ vai jvalito bhāskaro yathā. yudhiṣṭhiraṃ kathaṃ paścād anuyāsyāmi dāsavat.

कथं भुक्त्वा स्वयं भोगान् दत्त्वा दायांश् च पुष्कलान्। कृपणं वर्तयिष्यामि कृपणैः सह जीविकाम्।

kathaṃ bhuktvā svayaṃ bhogān dattvā dāyāṃś ca puṣkalān. kṛpaṇaṃ vartayiṣyāmi kṛpaṇaiḥ saha jīvikām.

नाभ्यसूयामि ते वाक्यम् उक्तं स्निग्धं हितं त्वया। न तु संधिम् अहं मन्ये प्राप्तकालं कथं चन।

nābhyasūyāmi te vākyam uktaṃ snigdhaṃ hitaṃ tvayā. na tu saṃdhim ahaṃ manye prāptakālaṃ kathaṃ cana.

सुनीतम् अनुपश्यामि सुयुद्धेन परंतप। नायं क्लीबयितुं कालः संयोद्धुं काल एव नः।

sunītam anupaśyāmi suyuddhena paraṃtapa. nāyaṃ klībayituṃ kālaḥ saṃyoddhuṃ kāla eva naḥ.

इष्टं मे बहुभिर् यज्ञैर् दत्ता विप्रेषु दक्षिणाः। प्राप्ताः क्रमश्रुता वेदाः शत्रूणां मूर्ध्नि च स्थितम्।

iṣṭaṃ me bahubhir yajñair dattā vipreṣu dakṣiṇāḥ. prāptāḥ kramaśrutā vedāḥ śatrūṇāṃ mūrdhni ca sthitam.

भृत्या मे सुभृतास् तात दीनश् चाभ्युद्धृतो जनः। नोत्सहे ऽद्य द्विजश्रेष्ठ पाण्डवान् वक्तुम् ईदृशम्। यातानि परराष्ट्राणि स्वराष्ट्रम् अनुपालितम्।

bhṛtyā me subhṛtās tāta dīnaś cābhyuddhṛto janaḥ. notsahe 'dya dvijaśreṣṭha pāṇḍavān vaktum īdṛśam. yātāni pararāṣṭrāṇi svarāṣṭram anupālitam.

भुक्ताश् च विविधा भोगास् त्रिवर्गः सेवितो मया। पितॄणां गतम् आनृण्यं क्षत्रधर्मस्य चोभयोः।

bhuktāś ca vividhā bhogās trivargaḥ sevito mayā. pitṝṇāṃ gatam ānṛṇyaṃ kṣatradharmasya cobhayoḥ.

न ध्रुवं सुखम् अस्तीह कुतो राज्यं कुतो यशः। इह कीर्तिर् विधातव्या सा च युद्धेन नान्यथा।

na dhruvaṃ sukham astīha kuto rājyaṃ kuto yaśaḥ. iha kīrtir vidhātavyā sā ca yuddhena nānyathā.

गृहे यत् क्षत्रियस्यापि निधनं तद् विगर्हितम्। अधर्मः सुमहान् एष यच् छय्यामरणं गृहे।

gṛhe yat kṣatriyasyāpi nidhanaṃ tad vigarhitam. adharmaḥ sumahān eṣa yac chayyāmaraṇaṃ gṛhe.

अरण्ये यो विमुञ्चेत संग्रामे वा तनुं नरः। क्रतून् आहृत्य महतो महिमानं स गच्छति।

araṇye yo vimuñceta saṃgrāme vā tanuṃ naraḥ. kratūn āhṛtya mahato mahimānaṃ sa gacchati.

कृपणं विलपन्न् आर्तो जरयाभिपरिप्लुतः। म्रियते रुदतां मध्ये ज्ञातीनां न स पूरुषः।

kṛpaṇaṃ vilapann ārto jarayābhipariplutaḥ. mriyate rudatāṃ madhye jñātīnāṃ na sa pūruṣaḥ.

त्यक्त्वा तु विविधान् भोगान् प्राप्तानां परमां गतिम्। अपीदानीं सुयुद्धेन गच्छेयं सत्सलोकताम्।

tyaktvā tu vividhān bhogān prāptānāṃ paramāṃ gatim. apīdānīṃ suyuddhena gaccheyaṃ satsalokatām.

शूराणाम् आर्यवृत्तानां संग्रामेष्व् अनिवर्तिनाम्। धीमतां सत्यसंधानां सर्वेषां क्रतुयाजिनाम्।

śūrāṇām āryavṛttānāṃ saṃgrāmeṣv anivartinām. dhīmatāṃ satyasaṃdhānāṃ sarveṣāṃ kratuyājinām.

शस्त्रावभृथम् आप्तानां ध्रुवं वासस् त्रिविष्टपे। मुदा नूनं प्रपश्यन्ति शुभ्रा ह्य् अप्सरसां गणाः। मृधे तनुत्यजो योधान् प्रेक्षन्त्य् अप्सरसां गणाः। नूनं मुदोपतिष्ठन्ति स्वर्गे तान् अप्सरोगणाः।

śastrāvabhṛtham āptānāṃ dhruvaṃ vāsas triviṣṭape. mudā nūnaṃ prapaśyanti śubhrā hy apsarasāṃ gaṇāḥ. mṛdhe tanutyajo yodhān prekṣanty apsarasāṃ gaṇāḥ. nūnaṃ mudopatiṣṭhanti svarge tān apsarogaṇāḥ.

पश्यन्ति नूनं पितरः पूजिताञ् शक्रसंसदि। अप्सरोभिः परिवृतान् मोदमानांस् त्रिविष्टपे।

paśyanti nūnaṃ pitaraḥ pūjitāñ śakrasaṃsadi. apsarobhiḥ parivṛtān modamānāṃs triviṣṭape.

पन्थानम् अमरैर् यातं शूरैश् चैवानिवर्तिभिः। अपि तैः संगतं मार्गं वयम् अप्य् आरुहेमहि।

panthānam amarair yātaṃ śūraiś caivānivartibhiḥ. api taiḥ saṃgataṃ mārgaṃ vayam apy āruhemahi.

पितामहेन वृद्धेन तथाचार्येण धीमता। जयद्रथेन कर्णेन तथा दुःशासनेन च। सार्धं दुर्योधनः स्वर्गे खेलतां युद्धपातितः।

pitāmahena vṛddhena tathācāryeṇa dhīmatā. jayadrathena karṇena tathā duḥśāsanena ca. sārdhaṃ duryodhanaḥ svarge khelatāṃ yuddhapātitaḥ.

घटमाना मदर्थे ऽस्मिन् हताः शूरा जनाधिपाः। शेरते लोहिताक्ताङ्गाः पृथिव्यां शरविक्षताः।

ghaṭamānā madarthe 'smin hatāḥ śūrā janādhipāḥ. śerate lohitāktāṅgāḥ pṛthivyāṃ śaravikṣatāḥ.

उत्तमास्त्रविदः शूरा यथोक्तक्रतुयाजिनः। त्यक्त्वा प्राणान् यथान्यायम् इन्द्रसद्मसु धिष्ठिताः।

uttamāstravidaḥ śūrā yathoktakratuyājinaḥ. tyaktvā prāṇān yathānyāyam indrasadmasu dhiṣṭhitāḥ.

तैस् त्व् अयं रचितः पन्था दुर्गमो हि पुनर् भवेत्। संपतद्भिर् महावेगैर् इतो याद्भिश् च सद्गतिम्।

tais tv ayaṃ racitaḥ panthā durgamo hi punar bhavet. saṃpatadbhir mahāvegair ito yādbhiś ca sadgatim.

ये मदर्थे हताः शूरास् तेषां कृतम् अनुस्मरन्। ऋणं तत् प्रतिमुञ्चानो न राज्ये मन आदधे।

ye madarthe hatāḥ śūrās teṣāṃ kṛtam anusmaran. ṛṇaṃ tat pratimuñcāno na rājye mana ādadhe.

पातयित्वा वयस्यांश् च भ्रातॄन् अथ पितामहान्। जीवितं यदि रक्षेयं लोको मां गर्हयेद् ध्रुवम्।

pātayitvā vayasyāṃś ca bhrātṝn atha pitāmahān. jīvitaṃ yadi rakṣeyaṃ loko māṃ garhayed dhruvam.

कीदृशं च भवेद् राज्यं मम हीनस्य बन्धुभिः। सखिभिश् च सुहृद्भिश् च प्रणिपत्य च पाण्डवम्।

kīdṛśaṃ ca bhaved rājyaṃ mama hīnasya bandhubhiḥ. sakhibhiś ca suhṛdbhiś ca praṇipatya ca pāṇḍavam.

सो ऽहम् एतादृशं कृत्वा जगतो ऽस्य पराभवम्। सुयुद्धेन ततः स्वर्गं प्राप्स्यामि न तद् अन्यथा।

so 'ham etādṛśaṃ kṛtvā jagato 'sya parābhavam. suyuddhena tataḥ svargaṃ prāpsyāmi na tad anyathā.

एवं दुर्योधनेनोक्तं सर्वे संपूज्य तद् वचः। तच् छ्रुत्वा तव पुत्रस्य सत्त्वयुक्तस्य भाषितम्। साधु साध्व् इति राजानं क्षत्रियाः संबभाषिरे।

evaṃ duryodhanenoktaṃ sarve saṃpūjya tad vacaḥ. tac chrutvā tava putrasya sattvayuktasya bhāṣitam. sādhu sādhv iti rājānaṃ kṣatriyāḥ saṃbabhāṣire.

पराजयम् अशोचन्तः कृतचित्ताश् च विक्रमे। सर्वे सुनिश्चिता योद्धुम् उदग्रमनसो ऽभवन्।

parājayam aśocantaḥ kṛtacittāś ca vikrame. sarve suniścitā yoddhum udagramanaso 'bhavan.

ततो वाहान् समाश्वास्य सर्वे युद्धाभिनन्दिनः। ऊने द्वियोजने गत्वा प्रत्यतिष्ठन्त कौरवाः।

tato vāhān samāśvāsya sarve yuddhābhinandinaḥ. ūne dviyojane gatvā pratyatiṣṭhanta kauravāḥ.

आकाशे विद्रुमे पुण्ये प्रस्थे हिमवतः शुभे। अरुणां सरस्वतीं प्राप्य पपुः सस्नुश् च तज्जलम्।

ākāśe vidrume puṇye prasthe himavataḥ śubhe. aruṇāṃ sarasvatīṃ prāpya papuḥ sasnuś ca tajjalam.

तव पुत्राः कृतोत्साहाः पर्यवर्तन्त ते ततः। पर्यवस्थाप्य चात्मानम् अन्योन्येन पुनस् तदा। सर्वे राजन् न्यवर्तन्त क्षत्रियाः कालचोदिताः।

tava putrāḥ kṛtotsāhāḥ paryavartanta te tataḥ. paryavasthāpya cātmānam anyonyena punas tadā. sarve rājan nyavartanta kṣatriyāḥ kālacoditāḥ.

Project अर्थ (Artha): X, yashbonde.com, LinkedIn. See Sources

Loading adhyay...