महाभारत 9.28 (श्लोक 1) - Project अर्थ (Artha)

Project Home / Contents

महाभारत

←शल्य पर्व→

←अध्याय 28→

[mh-9-28] • 92 श्लोकाः

संजय उवाच। ततः क्रुद्धा महाराज सौबलस्य पदानुगाः। त्यक्त्वा जीवितम् आक्रन्दे पाण्डवान् पर्यवारयन्।

saṃjaya uvāca. tataḥ kruddhā mahārāja saubalasya padānugāḥ. tyaktvā jīvitam ākrande pāṇḍavān paryavārayan.

तान् अर्जुनः प्रत्यगृह्णात् सहदेवजये धृतः। भीमसेनश् च तेजस्वी क्रुद्धाशीविषदर्शनः।

tān arjunaḥ pratyagṛhṇāt sahadevajaye dhṛtaḥ. bhīmasenaś ca tejasvī kruddhāśīviṣadarśanaḥ.

शक्त्यृष्टिप्रासहस्तानां सहदेवं जिघांसताम्। संकल्पम् अकरोन् मोघं गाण्डीवेन धनंजयः।

śaktyṛṣṭiprāsahastānāṃ sahadevaṃ jighāṃsatām. saṃkalpam akaron moghaṃ gāṇḍīvena dhanaṃjayaḥ.

प्रगृहीतायुधान् बाहून् योधानाम् अभिधावताम्। भल्लैश् चिच्छेद बीभत्सुः शिरांस्य् अपि हयान् अपि।

pragṛhītāyudhān bāhūn yodhānām abhidhāvatām. bhallaiś ciccheda bībhatsuḥ śirāṃsy api hayān api.

ते हताः प्रत्यपद्यन्त वसुधां विगतासवः। त्वरिता लोकवीरेण प्रहताः सव्यसाचिना।

te hatāḥ pratyapadyanta vasudhāṃ vigatāsavaḥ. tvaritā lokavīreṇa prahatāḥ savyasācinā.

ततो दुर्योधनो राजा दृष्ट्वा स्वबलसंक्षयम्। हतशेषान् समानीय क्रुद्धो रथशतान् विभो।

tato duryodhano rājā dṛṣṭvā svabalasaṃkṣayam. hataśeṣān samānīya kruddho rathaśatān vibho.

कुञ्जरांश् च हयांश् चैव पादातांश् च परंतप। उवाच सहितान् सर्वान् धार्तराष्ट्र इदं वचः।

kuñjarāṃś ca hayāṃś caiva pādātāṃś ca paraṃtapa. uvāca sahitān sarvān dhārtarāṣṭra idaṃ vacaḥ.

समासाद्य रणे सर्वान् पाण्डवान् ससुहृद्गणान्। पाञ्चाल्यं चापि सबलं हत्वा शीघ्रं निवर्तत।

samāsādya raṇe sarvān pāṇḍavān sasuhṛdgaṇān. pāñcālyaṃ cāpi sabalaṃ hatvā śīghraṃ nivartata.

तस्य ते शिरसा गृह्य वचनं युद्धदुर्मदाः। प्रत्युद्ययू रणे पार्थांस् तव पुत्रस्य शासनात्।

tasya te śirasā gṛhya vacanaṃ yuddhadurmadāḥ. pratyudyayū raṇe pārthāṃs tava putrasya śāsanāt.

तान् अभ्यापततः शीघ्रं हतशेषान् महारणे। शरैर् आशीविषाकारैः पाण्डवाः समवाकिरन्।

tān abhyāpatataḥ śīghraṃ hataśeṣān mahāraṇe. śarair āśīviṣākāraiḥ pāṇḍavāḥ samavākiran.

तत् सैन्यं भरतश्रेष्ठ मुहूर्तेन महात्मभिः। अवध्यत रणं प्राप्य त्रातारं नाभ्यविन्दत। प्रतिष्ठमानं तु भयान् नावतिष्ठत दंशितम्।

tat sainyaṃ bharataśreṣṭha muhūrtena mahātmabhiḥ. avadhyata raṇaṃ prāpya trātāraṃ nābhyavindata. pratiṣṭhamānaṃ tu bhayān nāvatiṣṭhata daṃśitam.

अश्वैर् विपरिधावद्भिः सैन्येन रजसा वृते। न प्राज्ञायन्त समरे दिशश् च प्रदिशस् तथा।

aśvair viparidhāvadbhiḥ sainyena rajasā vṛte. na prājñāyanta samare diśaś ca pradiśas tathā.

ततस् तु पाण्डवानीकान् निःसृत्य बहवो जनाः। अभ्यघ्नंस् तावकान् युद्धे मुहूर्ताद् इव भारत। ततो निःशेषम् अभवत् तत् सैन्यं तव भारत।

tatas tu pāṇḍavānīkān niḥsṛtya bahavo janāḥ. abhyaghnaṃs tāvakān yuddhe muhūrtād iva bhārata. tato niḥśeṣam abhavat tat sainyaṃ tava bhārata.

अक्षौहिण्यः समेतास् तु तव पुत्रस्य भारत। एकादश हता युद्धे ताः प्रभो पाण्डुसृञ्जयैः।

akṣauhiṇyaḥ sametās tu tava putrasya bhārata. ekādaśa hatā yuddhe tāḥ prabho pāṇḍusṛñjayaiḥ.

तेषु राजसहस्रेषु तावकेषु महात्मसु। एको दुर्योधनो राजन्न् अदृश्यत भृशं क्षतः।

teṣu rājasahasreṣu tāvakeṣu mahātmasu. eko duryodhano rājann adṛśyata bhṛśaṃ kṣataḥ.

ततो वीक्ष्य दिशः सर्वा दृष्ट्वा शून्यां च मेदिनीम्। विहीनः सर्वयोधैश् च पाण्डवान् वीक्ष्य संयुगे।

tato vīkṣya diśaḥ sarvā dṛṣṭvā śūnyāṃ ca medinīm. vihīnaḥ sarvayodhaiś ca pāṇḍavān vīkṣya saṃyuge.

मुदितान् सर्वसिद्धार्थान् नर्दमानान् समन्ततः। बाणशब्दरवांश् चैव श्रुत्वा तेषां महात्मनाम्।

muditān sarvasiddhārthān nardamānān samantataḥ. bāṇaśabdaravāṃś caiva śrutvā teṣāṃ mahātmanām.

दुर्योधनो महाराज कश्मलेनाभिसंवृतः। अपयाने मनश् चक्रे विहीनबलवाहनः।

duryodhano mahārāja kaśmalenābhisaṃvṛtaḥ. apayāne manaś cakre vihīnabalavāhanaḥ.

धृतराष्ट्र उवाच। निहते मामके सैन्ये निःशेषे शिबिरे कृते। पाण्डवानां बलं सूत किं नु शेषम् अभूत् तदा। एतन् मे पृच्छतो ब्रूहि कुशलो ह्य् असि संजय।

dhṛtarāṣṭra uvāca. nihate māmake sainye niḥśeṣe śibire kṛte. pāṇḍavānāṃ balaṃ sūta kiṃ nu śeṣam abhūt tadā. etan me pṛcchato brūhi kuśalo hy asi saṃjaya.

यच् च दुर्योधनो मन्दः कृतवांस् तनयो मम। बलक्षयं तथा दृष्ट्वा स एकः पृथिवीपतिः।

yac ca duryodhano mandaḥ kṛtavāṃs tanayo mama. balakṣayaṃ tathā dṛṣṭvā sa ekaḥ pṛthivīpatiḥ.

संजय उवाच। रथानां द्वे सहस्रे तु सप्त नागशतानि च। पञ्च चाश्वसहस्राणि पत्तीनां च शतं शताः।

saṃjaya uvāca. rathānāṃ dve sahasre tu sapta nāgaśatāni ca. pañca cāśvasahasrāṇi pattīnāṃ ca śataṃ śatāḥ.

एतच् छेषम् अभूद् राजन् पाण्डवानां महद् बलम्। परिगृह्य हि यद् युद्धे धृष्टद्युम्नो व्यवस्थितः।

etac cheṣam abhūd rājan pāṇḍavānāṃ mahad balam. parigṛhya hi yad yuddhe dhṛṣṭadyumno vyavasthitaḥ.

एकाकी भरतश्रेष्ठ ततो दुर्योधनो नृपः। नापश्यत् समरे कं चित् सहायं रथिनां वरः।

ekākī bharataśreṣṭha tato duryodhano nṛpaḥ. nāpaśyat samare kaṃ cit sahāyaṃ rathināṃ varaḥ.

नर्दमानान् परांश् चैव स्वबलस्य च संक्षयम्। तथा दृष्ट्वा महाराज एकः स पृथिवीपतिः। दृष्ट्वा भरतशार्दूल कश्मलेनाभिसंवृतः। हतं स्वहयम् उत्सृज्य प्राङ्मुखः प्राद्रवद् भयात्।

nardamānān parāṃś caiva svabalasya ca saṃkṣayam. tathā dṛṣṭvā mahārāja ekaḥ sa pṛthivīpatiḥ. dṛṣṭvā bharataśārdūla kaśmalenābhisaṃvṛtaḥ. hataṃ svahayam utsṛjya prāṅmukhaḥ prādravad bhayāt.

एकादशचमूभर्ता पुत्रो दुर्योधनस् तव। गदाम् आदाय तेजस्वी पदातिः प्रस्थितो ह्रदम्।

ekādaśacamūbhartā putro duryodhanas tava. gadām ādāya tejasvī padātiḥ prasthito hradam.

नातिदूरं ततो गत्वा पद्भ्याम् एव नराधिपः। सस्मार वचनं क्षत्तुर् धर्मशीलस्य धीमतः।

nātidūraṃ tato gatvā padbhyām eva narādhipaḥ. sasmāra vacanaṃ kṣattur dharmaśīlasya dhīmataḥ.

इदं नूनं महाप्राज्ञो विदुरो दृष्टवान् पुरा। महद् वैशसम् अस्माकं क्षत्रियाणां च संयुगे।

idaṃ nūnaṃ mahāprājño viduro dṛṣṭavān purā. mahad vaiśasam asmākaṃ kṣatriyāṇāṃ ca saṃyuge.

एवं विचिन्तयानस् तु प्रविविक्षुर् ह्रदं नृपः। दुःखसंतप्तहृदयो दृष्ट्वा राजन् बलक्षयम्। दशैकाक्षोहिणीभर्ता तथा दुर्योधनो ऽपि सन्। प्राप्तवान् व्यसनं तीव्रं दैवं हि बलवत्तरम्।

evaṃ vicintayānas tu pravivikṣur hradaṃ nṛpaḥ. duḥkhasaṃtaptahṛdayo dṛṣṭvā rājan balakṣayam. daśaikākṣohiṇībhartā tathā duryodhano 'pi san. prāptavān vyasanaṃ tīvraṃ daivaṃ hi balavattaram.

पाण्डवाश् च महाराज धृष्टद्युम्नपुरोगमाः। अभ्यधावन्त संक्रुद्धास् तव राजन् बलं प्रति।

pāṇḍavāś ca mahārāja dhṛṣṭadyumnapurogamāḥ. abhyadhāvanta saṃkruddhās tava rājan balaṃ prati.

शक्त्यृष्टिप्रासहस्तानां बलानाम् अभिगर्जताम्। संकल्पम् अकरोन् मोघं गाण्डीवेन धनंजयः।

śaktyṛṣṭiprāsahastānāṃ balānām abhigarjatām. saṃkalpam akaron moghaṃ gāṇḍīvena dhanaṃjayaḥ.

तान् हत्वा निशितैर् बाणैः सामात्यान् सह बन्धुभिः। रथे श्वेतहये तिष्ठन्न् अर्जुनो बह्व् अशोभत।

tān hatvā niśitair bāṇaiḥ sāmātyān saha bandhubhiḥ. rathe śvetahaye tiṣṭhann arjuno bahv aśobhata.

सुबलस्य हते पुत्रे सवाजिरथकुञ्जरे। महावनम् इव छिन्नम् अभवत् तावकं बलम्।

subalasya hate putre savājirathakuñjare. mahāvanam iva chinnam abhavat tāvakaṃ balam.

अनेकशतसाहस्रे बले दुर्योधनस्य ह। नान्यो महारथो राजञ् जीवमानो व्यदृश्यत।

anekaśatasāhasre bale duryodhanasya ha. nānyo mahāratho rājañ jīvamāno vyadṛśyata.

द्रोणपुत्राद् ऋते वीरात् तथैव कृतवर्मणः। कृपाच् च गौतमाद् राजन् पार्थिवाच् च तवात्मजात्।

droṇaputrād ṛte vīrāt tathaiva kṛtavarmaṇaḥ. kṛpāc ca gautamād rājan pārthivāc ca tavātmajāt.

धृष्टद्युम्नस् तु मां दृष्ट्वा हसन् सात्यकिम् अब्रवीत्। किम् अनेन गृहीतेन नानेनार्थो ऽस्ति जीवता।

dhṛṣṭadyumnas tu māṃ dṛṣṭvā hasan sātyakim abravīt. kim anena gṛhītena nānenārtho 'sti jīvatā.

धृष्टद्युम्नवचः श्रुत्वा शिनेर् नप्ता महारथः। उद्यम्य निशितं खड्गं हन्तुं माम् उद्यतस् तदा।

dhṛṣṭadyumnavacaḥ śrutvā śiner naptā mahārathaḥ. udyamya niśitaṃ khaḍgaṃ hantuṃ mām udyatas tadā.

तम् आगम्य महाप्राज्ञः कृष्णद्वैपायनो ऽब्रवीत्। मुच्यतां संजयो जीवन् न हन्तव्यः कथं चन।

tam āgamya mahāprājñaḥ kṛṣṇadvaipāyano 'bravīt. mucyatāṃ saṃjayo jīvan na hantavyaḥ kathaṃ cana.

द्वैपायनवचः श्रुत्वा शिनेर् नप्ता कृताञ्जलिः। ततो माम् अब्रवीन् मुक्त्वा स्वस्ति संजय साधय।

dvaipāyanavacaḥ śrutvā śiner naptā kṛtāñjaliḥ. tato mām abravīn muktvā svasti saṃjaya sādhaya.

अनुज्ञातस् त्व् अहं तेन न्यस्तवर्मा निरायुधः। प्रातिष्ठं येन नगरं सायाह्ने रुधिरोक्षितः।

anujñātas tv ahaṃ tena nyastavarmā nirāyudhaḥ. prātiṣṭhaṃ yena nagaraṃ sāyāhne rudhirokṣitaḥ.

क्रोशमात्रम् अपक्रान्तं गदापाणिम् अवस्थितम्। एकं दुर्योधनं राजन्न् अपश्यं भृशविक्षतम्।

krośamātram apakrāntaṃ gadāpāṇim avasthitam. ekaṃ duryodhanaṃ rājann apaśyaṃ bhṛśavikṣatam.

स तु माम् अश्रुपूर्णाक्षो नाशक्नोद् अभिवीक्षितुम्। उपप्रैक्षत मां दृष्ट्वा तदा दीनम् अवस्थितम्।

sa tu mām aśrupūrṇākṣo nāśaknod abhivīkṣitum. upapraikṣata māṃ dṛṣṭvā tadā dīnam avasthitam.

तं चाहम् अपि शोचन्तं दृष्ट्वैकाकिनम् आहवे। मुहूर्तं नाशकं वक्तुं किं चिद् दुःखपरिप्लुतः। यस्य मूर्धावसिक्तानां सहस्रं मणिमौलिनाम्। आहृत्य च करं सर्वं स्वस्य वै वशम् आगतम्। चतुःसागरपर्यन्ता पृथिवी रत्नभूषिता। कर्णेनैकेन यस्यार्थे करम् आहारिता पुरा। यस्याज्ञा परराष्ट्रेषु कर्णेनैव प्रसारिता। नाभवद् यस्य शस्त्रेषु खेदो राज्ञः प्रशासतः। आसीनो हस्तिनपुरे क्षेमं राज्यम् अकण्टकम्। अन्वपालयद् ऐश्वर्यात् कुबेरम् अपि नास्मरत्। भवनाद् भवनं राजन् प्रयातुं पृथिवीपते। देवालयप्रवेशे च पन्था यस्य हिरण्मयः। पताकावृतसूर्यांशुतोरणोच्छ्रितशोभिनः। प्रयाणे पृथिवीभर्तुर् धन्यानाम् अभवन् गृहाः। आरुह्यैरावतप्रख्यं नागम् इन्द्रसमो बली। विभूत्या सुमहत्या यः प्रयाति पृथिवीपते। तं भृशं क्षतम् इन्द्राभं पद्भ्याम् एव धरातले। तिष्ठन्तम् एकं दृष्ट्वा तु ममाभूत् क्लेश उत्तमः। तस्य चैवंविधस्याद्य जगन्नाथस्य भूपते। आपदप्रतिमैवाभूद् बलीयान् विधिर् एव हि।

taṃ cāham api śocantaṃ dṛṣṭvaikākinam āhave. muhūrtaṃ nāśakaṃ vaktuṃ kiṃ cid duḥkhapariplutaḥ. yasya mūrdhāvasiktānāṃ sahasraṃ maṇimaulinām. āhṛtya ca karaṃ sarvaṃ svasya vai vaśam āgatam. catuḥsāgaraparyantā pṛthivī ratnabhūṣitā. karṇenaikena yasyārthe karam āhāritā purā. yasyājñā pararāṣṭreṣu karṇenaiva prasāritā. nābhavad yasya śastreṣu khedo rājñaḥ praśāsataḥ. āsīno hastinapure kṣemaṃ rājyam akaṇṭakam. anvapālayad aiśvaryāt kuberam api nāsmarat. bhavanād bhavanaṃ rājan prayātuṃ pṛthivīpate. devālayapraveśe ca panthā yasya hiraṇmayaḥ. patākāvṛtasūryāṃśutoraṇocchritaśobhinaḥ. prayāṇe pṛthivībhartur dhanyānām abhavan gṛhāḥ. āruhyairāvataprakhyaṃ nāgam indrasamo balī. vibhūtyā sumahatyā yaḥ prayāti pṛthivīpate. taṃ bhṛśaṃ kṣatam indrābhaṃ padbhyām eva dharātale. tiṣṭhantam ekaṃ dṛṣṭvā tu mamābhūt kleśa uttamaḥ. tasya caivaṃvidhasyādya jagannāthasya bhūpate. āpadapratimaivābhūd balīyān vidhir eva hi.

ततो ऽस्मै तद् अहं सर्वम् उक्तवान् ग्रहणं तदा। द्वैपायनप्रसादाच् च जीवतो मोक्षम् आहवे।

tato 'smai tad ahaṃ sarvam uktavān grahaṇaṃ tadā. dvaipāyanaprasādāc ca jīvato mokṣam āhave.

मुहूर्तम् इव च ध्यात्वा प्रतिलभ्य च चेतनाम्। भ्रातॄंश् च सर्वसैन्यानि पर्यपृच्छत मां ततः।

muhūrtam iva ca dhyātvā pratilabhya ca cetanām. bhrātṝṃś ca sarvasainyāni paryapṛcchata māṃ tataḥ.

तस्मै तद् अहम् आचक्षं सर्वं प्रत्यक्षदर्शिवान्। भ्रातॄंश् च निहतान् सर्वान् सैन्यं च विनिपातितम्।

tasmai tad aham ācakṣaṃ sarvaṃ pratyakṣadarśivān. bhrātṝṃś ca nihatān sarvān sainyaṃ ca vinipātitam.

त्रयः किल रथाः शिष्टास् तावकानां नराधिप। इति प्रस्थानकाले मां कृष्णद्वैपायनो ऽब्रवीत्।

trayaḥ kila rathāḥ śiṣṭās tāvakānāṃ narādhipa. iti prasthānakāle māṃ kṛṣṇadvaipāyano 'bravīt.

स दीर्घम् इव निःश्वस्य विप्रेक्ष्य च पुनः पुनः। अंसे मां पाणिना स्पृष्ट्वा पुत्रस् ते पर्यभाषत।

sa dīrgham iva niḥśvasya viprekṣya ca punaḥ punaḥ. aṃse māṃ pāṇinā spṛṣṭvā putras te paryabhāṣata.

त्वद् अन्यो नेह संग्रामे कश् चिज् जीवति संजय। द्वितीयं नेह पश्यामि ससहायाश् च पाण्डवाः।

tvad anyo neha saṃgrāme kaś cij jīvati saṃjaya. dvitīyaṃ neha paśyāmi sasahāyāś ca pāṇḍavāḥ.

ब्रूयाः संजय राजानं प्रज्ञाचक्षुषम् ईश्वरम्। दुर्योधनस् तव सुतः प्रविष्टो ह्रदम् इत्य् उत।

brūyāḥ saṃjaya rājānaṃ prajñācakṣuṣam īśvaram. duryodhanas tava sutaḥ praviṣṭo hradam ity uta.

सुहृद्भिस् तादृशैर् हीनः पुत्रैर् भ्रातृभिर् एव च। पाण्डवैश् च हृते राज्ये को नु जीवति मादृशः।

suhṛdbhis tādṛśair hīnaḥ putrair bhrātṛbhir eva ca. pāṇḍavaiś ca hṛte rājye ko nu jīvati mādṛśaḥ.

आचक्षेथाः सर्वम् इदं मां च मुक्तं महाहवात्। अस्मिंस् तोयह्रदे सुप्तं जीवन्तं भृशविक्षतम्।

ācakṣethāḥ sarvam idaṃ māṃ ca muktaṃ mahāhavāt. asmiṃs toyahrade suptaṃ jīvantaṃ bhṛśavikṣatam.

एवम् उक्त्वा महाराज प्राविशत् तं ह्रदं नृपः। अस्तम्भयत तोयं च मायया मनुजाधिपः।

evam uktvā mahārāja prāviśat taṃ hradaṃ nṛpaḥ. astambhayata toyaṃ ca māyayā manujādhipaḥ.

तस्मिन् ह्रदं प्रविष्टे तु त्रीन् रथाञ् श्रान्तवाहनान्। अपश्यं सहितान् एकस् तं देशं समुपेयुषः।

tasmin hradaṃ praviṣṭe tu trīn rathāñ śrāntavāhanān. apaśyaṃ sahitān ekas taṃ deśaṃ samupeyuṣaḥ.

कृपं शारद्वतं वीरं द्रौणिं च रथिनां वरम्। भोजं च कृतवर्माणं सहिताञ् शरविक्षतान्।

kṛpaṃ śāradvataṃ vīraṃ drauṇiṃ ca rathināṃ varam. bhojaṃ ca kṛtavarmāṇaṃ sahitāñ śaravikṣatān.

ते सर्वे माम् अभिप्रेक्ष्य तूर्णम् अश्वान् अचोदयन्। उपयाय च माम् ऊचुर् दिष्ट्या जीवसि संजय।

te sarve mām abhiprekṣya tūrṇam aśvān acodayan. upayāya ca mām ūcur diṣṭyā jīvasi saṃjaya.

अपृच्छंश् चैव मां सर्वे पुत्रं तव जनाधिपम्। कच्चिद् दुर्योधनो राजा स नो जीवति संजय।

apṛcchaṃś caiva māṃ sarve putraṃ tava janādhipam. kaccid duryodhano rājā sa no jīvati saṃjaya.

आख्यातवान् अहं तेभ्यस् तदा कुशलिनं नृपम्। तच् चैव सर्वम् आचक्षं यन् मां दुर्योधनो ऽब्रवीत्। ह्रदं चैवाहम् आचष्ट यं प्रविष्टो नराधिपः।

ākhyātavān ahaṃ tebhyas tadā kuśalinaṃ nṛpam. tac caiva sarvam ācakṣaṃ yan māṃ duryodhano 'bravīt. hradaṃ caivāham ācaṣṭa yaṃ praviṣṭo narādhipaḥ.

अश्वत्थामा तु तद् राजन् निशम्य वचनं मम। तं ह्रदं विपुलं प्रेक्ष्य करुणं पर्यदेवयत्।

aśvatthāmā tu tad rājan niśamya vacanaṃ mama. taṃ hradaṃ vipulaṃ prekṣya karuṇaṃ paryadevayat.

अहो धिङ् न स जानाति जीवतो ऽस्मान् नराधिपः। पर्याप्ता हि वयं तेन सह योधयितुं परान्।

aho dhiṅ na sa jānāti jīvato 'smān narādhipaḥ. paryāptā hi vayaṃ tena saha yodhayituṃ parān.

ते तु तत्र चिरं कालं विलप्य च महारथाः। प्राद्रवन् रथिनां श्रेष्ठा दृष्ट्वा पाण्डुसुतान् रणे।

te tu tatra ciraṃ kālaṃ vilapya ca mahārathāḥ. prādravan rathināṃ śreṣṭhā dṛṣṭvā pāṇḍusutān raṇe.

ते तु मां रथम् आरोप्य कृपस्य सुपरिष्कृतम्। सेनानिवेशम् आजग्मुर् हतशेषास् त्रयो रथाः।

te tu māṃ ratham āropya kṛpasya supariṣkṛtam. senāniveśam ājagmur hataśeṣās trayo rathāḥ.

तत्र गुल्माः परित्रस्ताः सूर्ये चास्तम् इते सति। सर्वे विचुक्रुशुः श्रुत्वा पुत्राणां तव संक्षयम्।

tatra gulmāḥ paritrastāḥ sūrye cāstam ite sati. sarve vicukruśuḥ śrutvā putrāṇāṃ tava saṃkṣayam.

ततो वृद्धा महाराज योषितां रक्षणो नराः। राजदारान् उपादाय प्रययुर् नगरं प्रति।

tato vṛddhā mahārāja yoṣitāṃ rakṣaṇo narāḥ. rājadārān upādāya prayayur nagaraṃ prati.

तत्र विक्रोशतीनां च रुदतीनां च सर्वशः। प्रादुरासीन् महाञ् शब्दः श्रुत्वा तद् बलसंक्षयम्।

tatra vikrośatīnāṃ ca rudatīnāṃ ca sarvaśaḥ. prādurāsīn mahāñ śabdaḥ śrutvā tad balasaṃkṣayam.

ततस् ता योषितो राजन् क्रन्दन्त्यो वै मुहुर् मुहुः। कुरर्य इव शब्देन नादयन्त्यो महीतलम्।

tatas tā yoṣito rājan krandantyo vai muhur muhuḥ. kurarya iva śabdena nādayantyo mahītalam.

आजघ्नुः करजैश् चापि पाणिभिश् च शिरांस्य् उत। लुलुवुश् च तदा केशान् क्रोशन्त्यस् तत्र तत्र ह।

ājaghnuḥ karajaiś cāpi pāṇibhiś ca śirāṃsy uta. luluvuś ca tadā keśān krośantyas tatra tatra ha.

हाहाकारविनादिन्यो विनिघ्नन्त्य उरांसि च। क्रोशन्त्यस् तत्र रुरुदुः क्रन्दमाना विशां पते।

hāhākāravinādinyo vinighnantya urāṃsi ca. krośantyas tatra ruruduḥ krandamānā viśāṃ pate.

ततो दुर्योधनामात्याः साश्रुकण्ठा भृशातुराः। राजदारान् उपादाय प्रययुर् नगरं प्रति।

tato duryodhanāmātyāḥ sāśrukaṇṭhā bhṛśāturāḥ. rājadārān upādāya prayayur nagaraṃ prati.

वेत्रजर्झरहस्ताश् च द्वाराध्यक्षा विशां पते। शयनीयानि शुभ्राणि स्पर्ध्यास्तरणवन्ति च। समादाय ययुस् तूर्णं नगरं दाररक्षिणः।

vetrajarjharahastāś ca dvārādhyakṣā viśāṃ pate. śayanīyāni śubhrāṇi spardhyāstaraṇavanti ca. samādāya yayus tūrṇaṃ nagaraṃ dārarakṣiṇaḥ.

आस्थायाश्वतरीयुक्तान् स्यन्दनान् अपरे जनाः। स्वान् स्वान् दारान् उपादाय प्रययुर् नगरं प्रति।

āsthāyāśvatarīyuktān syandanān apare janāḥ. svān svān dārān upādāya prayayur nagaraṃ prati.

अदृष्टपूर्वा या नार्यो भास्करेणापि वेश्मसु। ददृशुस् ता महाराज जना यान्तीः पुरं प्रति।

adṛṣṭapūrvā yā nāryo bhāskareṇāpi veśmasu. dadṛśus tā mahārāja janā yāntīḥ puraṃ prati.

ताः स्त्रियो भरतश्रेष्ठ सौकुमार्यसमन्विताः। प्रययुर् नगरं तूर्णं हतस्वजनबान्धवाः।

tāḥ striyo bharataśreṣṭha saukumāryasamanvitāḥ. prayayur nagaraṃ tūrṇaṃ hatasvajanabāndhavāḥ.

आ गोपालाविपालेभ्यो द्रवन्तो नगरं प्रति। ययुर् मनुष्याः संभ्रान्ता भीमसेनभयार्दिताः।

ā gopālāvipālebhyo dravanto nagaraṃ prati. yayur manuṣyāḥ saṃbhrāntā bhīmasenabhayārditāḥ.

अपि चैषां भयं तीव्रं पार्थेभ्यो ऽभूत् सुदारुणम्। प्रेक्षमाणास् तदान्योन्यम् आधावन् नगरं प्रति।

api caiṣāṃ bhayaṃ tīvraṃ pārthebhyo 'bhūt sudāruṇam. prekṣamāṇās tadānyonyam ādhāvan nagaraṃ prati.

तस्मिंस् तदा वर्तमाने विद्रवे भृशदारुणे। युयुत्सुः शोकसंमूढः प्राप्तकालम् अचिन्तयत्।

tasmiṃs tadā vartamāne vidrave bhṛśadāruṇe. yuyutsuḥ śokasaṃmūḍhaḥ prāptakālam acintayat.

जितो दुर्योधनः संख्ये पाण्डवैर् भीमविक्रमैः। एकादशचमूभर्ता भ्रातरश् चास्य सूदिताः। हताश् च कुरवः सर्वे भीष्मद्रोणपुरःसराः।

jito duryodhanaḥ saṃkhye pāṇḍavair bhīmavikramaiḥ. ekādaśacamūbhartā bhrātaraś cāsya sūditāḥ. hatāś ca kuravaḥ sarve bhīṣmadroṇapuraḥsarāḥ.

अहम् एको विमुक्तस् तु भाग्ययोगाद् यदृच्छया। विद्रुतानि च सर्वाणि शिबिराणि समन्ततः। इतस् ततः पलायन्ते हतनाथा हतौजसः। अदृष्टपूर्वा दुःखार्ता भयव्याकुललोचनाः। हरिणा इव वित्रस्ताः प्रेक्ष्यमाणा दिशो दश।

aham eko vimuktas tu bhāgyayogād yadṛcchayā. vidrutāni ca sarvāṇi śibirāṇi samantataḥ. itas tataḥ palāyante hatanāthā hataujasaḥ. adṛṣṭapūrvā duḥkhārtā bhayavyākulalocanāḥ. hariṇā iva vitrastāḥ prekṣyamāṇā diśo daśa.

दुर्योधनस्य सचिवा ये के चिद् अवशेषिताः। राजदारान् उपादाय व्यधावन् नगरं प्रति।

duryodhanasya sacivā ye ke cid avaśeṣitāḥ. rājadārān upādāya vyadhāvan nagaraṃ prati.

प्राप्तकालम् अहं मन्ये प्रवेशं तैः सहाभिभो। युधिष्ठिरम् अनुज्ञाप्य भीमसेनं तथैव च।

prāptakālam ahaṃ manye praveśaṃ taiḥ sahābhibho. yudhiṣṭhiram anujñāpya bhīmasenaṃ tathaiva ca.

एतम् अर्थं महाबाहुर् उभयोः स न्यवेदयत्। तस्य प्रीतो ऽभवद् राजा नित्यं करुणवेदिता। परिष्वज्य महाबाहुर् वैश्यापुत्रं व्यसर्जयत्।

etam arthaṃ mahābāhur ubhayoḥ sa nyavedayat. tasya prīto 'bhavad rājā nityaṃ karuṇaveditā. pariṣvajya mahābāhur vaiśyāputraṃ vyasarjayat.

ततः स रथम् आस्थाय द्रुतम् अश्वान् अचोदयत्। असंभावितवांश् चापि राजदारान् पुरं प्रति।

tataḥ sa ratham āsthāya drutam aśvān acodayat. asaṃbhāvitavāṃś cāpi rājadārān puraṃ prati.

तैश् चैव सहितः क्षिप्रम् अस्तं गच्छति भास्करे। प्रविष्टो हास्तिनपुरं बाष्पकण्ठो ऽश्रुलोचनः।

taiś caiva sahitaḥ kṣipram astaṃ gacchati bhāskare. praviṣṭo hāstinapuraṃ bāṣpakaṇṭho 'śrulocanaḥ.

अपश्यत महाप्राज्ञं विदुरं साश्रुलोचनम्। राज्ञः समीपान् निष्क्रान्तं शोकोपहतचेतसम्।

apaśyata mahāprājñaṃ viduraṃ sāśrulocanam. rājñaḥ samīpān niṣkrāntaṃ śokopahatacetasam.

तम् अब्रवीत् सत्यधृतिः प्रणतं त्व् अग्रतः स्थितम्। अस्मिन् कुरुक्षये वृत्ते दिष्ट्या त्वं पुत्र जीवसि।

tam abravīt satyadhṛtiḥ praṇataṃ tv agrataḥ sthitam. asmin kurukṣaye vṛtte diṣṭyā tvaṃ putra jīvasi.

विना राज्ञः प्रवेशाद् वै किम् असि त्वम् इहागतः। एतन् मे कारणं सर्वं विस्तरेण निवेदय।

vinā rājñaḥ praveśād vai kim asi tvam ihāgataḥ. etan me kāraṇaṃ sarvaṃ vistareṇa nivedaya.

युयुत्सुर् उवाच। निहते शकुनौ तात सज्ञातिसुतबान्धवे। हतशेषपरीवारो राजा दुर्योधनस् ततः। स्वकं स हयम् उत्सृज्य प्राङ्मुखः प्राद्रवद् भयात्।

yuyutsur uvāca. nihate śakunau tāta sajñātisutabāndhave. hataśeṣaparīvāro rājā duryodhanas tataḥ. svakaṃ sa hayam utsṛjya prāṅmukhaḥ prādravad bhayāt.

अपक्रान्ते तु नृपतौ स्कन्धावारनिवेशनात्। भयव्याकुलितं सर्वं प्राद्रवन् नगरं प्रति।

apakrānte tu nṛpatau skandhāvāraniveśanāt. bhayavyākulitaṃ sarvaṃ prādravan nagaraṃ prati.

ततो राज्ञः कलत्राणि भ्रातॄणां चास्य सर्वशः। वाहनेषु समारोप्य स्त्र्यध्यक्षाः प्राद्रवन् भयात्।

tato rājñaḥ kalatrāṇi bhrātṝṇāṃ cāsya sarvaśaḥ. vāhaneṣu samāropya stryadhyakṣāḥ prādravan bhayāt.

ततो ऽहं समनुज्ञाप्य राजानं सहकेशवम्। प्रविष्टो हास्तिनपुरं रक्षंल् लोकाद् धि वाच्यताम्।

tato 'haṃ samanujñāpya rājānaṃ sahakeśavam. praviṣṭo hāstinapuraṃ rakṣaṃl lokād dhi vācyatām.

एतच् छ्रुत्वा तु वचनं वैश्यापुत्रेण भाषितम्। प्राप्तकालम् इति ज्ञात्वा विदुरः सर्वधर्मवित्। अपूजयद् अमेयात्मा युयुत्सुं वाक्यकोविदम्।

etac chrutvā tu vacanaṃ vaiśyāputreṇa bhāṣitam. prāptakālam iti jñātvā viduraḥ sarvadharmavit. apūjayad ameyātmā yuyutsuṃ vākyakovidam.

प्राप्तकालम् इदं सर्वं भवतो भरतक्षये। संस्मृतः कुलधर्मश् च सानुक्रोशतया त्वया। दिष्ट्या त्वां तात संग्रामाद् अस्माद् वीरक्षयात् पुरम्। समागतम् अपश्याम ह्य् अंशुमन्तम् इव प्रजाः। अन्धस्य नृपतेर् यष्टिर् लुब्धस्यादीर्घदर्शिनः। बहुशो याच्यमानस्य दैवोपहतचेतसः। त्वम् एको व्यसनार्तस्य ध्रियसे पुत्र सर्वदा। अद्य त्वम् इह विश्रान्तः श्वो ऽभिगन्ता युधिष्ठिरम्।

prāptakālam idaṃ sarvaṃ bhavato bharatakṣaye. saṃsmṛtaḥ kuladharmaś ca sānukrośatayā tvayā. diṣṭyā tvāṃ tāta saṃgrāmād asmād vīrakṣayāt puram. samāgatam apaśyāma hy aṃśumantam iva prajāḥ. andhasya nṛpater yaṣṭir lubdhasyādīrghadarśinaḥ. bahuśo yācyamānasya daivopahatacetasaḥ. tvam eko vyasanārtasya dhriyase putra sarvadā. adya tvam iha viśrāntaḥ śvo 'bhigantā yudhiṣṭhiram.

एतावद् उक्त्वा वचनं विदुरः सर्वधर्मवित्। युयुत्सुं प्रेषयाम् आस स्वगृहं याहि पुत्रक। युयुत्सुर् अपि क्षत्तारं नत्वा स्वगृहम् आययौ। युयुत्सुं समनुज्ञाप्य प्रविवेश नृपक्षयम्। पौरजानपदैर् दुःखाद् धा हेति भृशनादितम्। निरानन्दं गतश्रीकं हृतनागम् इवाशयम्। शून्यरूपम् अपध्वस्तं दृष्ट्वा ध्वस्ततरो ऽभवत्। विदुरः सर्वधर्मज्ञो विक्लवेनान्तरात्मना। विवेश नृपते राजन् निशश्वास शनैः शनैः। युयुत्सुर् अपि तां रात्रिं स्वगृहे न्यवसत् तदा। वन्द्यमानः स्वकैश् चापि नाभ्यनन्दत् सुदुःखितः। चिन्तयानः क्षयं तीव्रं भरतानां परस्परम्।

etāvad uktvā vacanaṃ viduraḥ sarvadharmavit. yuyutsuṃ preṣayām āsa svagṛhaṃ yāhi putraka. yuyutsur api kṣattāraṃ natvā svagṛham āyayau. yuyutsuṃ samanujñāpya praviveśa nṛpakṣayam. paurajānapadair duḥkhād dhā heti bhṛśanāditam. nirānandaṃ gataśrīkaṃ hṛtanāgam ivāśayam. śūnyarūpam apadhvastaṃ dṛṣṭvā dhvastataro 'bhavat. viduraḥ sarvadharmajño viklavenāntarātmanā. viveśa nṛpate rājan niśaśvāsa śanaiḥ śanaiḥ. yuyutsur api tāṃ rātriṃ svagṛhe nyavasat tadā. vandyamānaḥ svakaiś cāpi nābhyanandat suduḥkhitaḥ. cintayānaḥ kṣayaṃ tīvraṃ bharatānāṃ parasparam.

Project अर्थ (Artha): X, yashbonde.com, LinkedIn. See Sources

Loading adhyay...