महाभारत 9.24 (श्लोक 1) - Project अर्थ (Artha)

Project Home / Contents

महाभारत

←शल्य पर्व→

←अध्याय 24→

[mh-9-24] • 56 श्लोकाः

संजय उवाच। अस्यतां यतमानानां शूराणाम् अनिवर्तिनाम्। संकल्पम् अकरोन् मोघं गाण्डीवेन धनंजयः।

saṃjaya uvāca. asyatāṃ yatamānānāṃ śūrāṇām anivartinām. saṃkalpam akaron moghaṃ gāṇḍīvena dhanaṃjayaḥ.

इन्द्राशनिसमस्पर्शान् अविषह्यान् महौजसः। विसृजन् दृश्यते बाणान् धारा मुञ्चन्न् इवाम्बुदः।

indrāśanisamasparśān aviṣahyān mahaujasaḥ. visṛjan dṛśyate bāṇān dhārā muñcann ivāmbudaḥ.

तत् सैन्यं भरतश्रेष्ठ वध्यमानं किरीटिना। संप्रदुद्राव संग्रामात् तव पुत्रस्य पश्यतः। पितॄन् भ्रातॄन् परित्यज्य वयस्यान् अपि चापरे।

tat sainyaṃ bharataśreṣṭha vadhyamānaṃ kirīṭinā. saṃpradudrāva saṃgrāmāt tava putrasya paśyataḥ. pitṝn bhrātṝn parityajya vayasyān api cāpare.

हतधुर्या रथाः के चिद् धतसूतास् तथापरे। भग्नाक्षयुगचक्रेषाः के चिद् आसन् विशां पते।

hatadhuryā rathāḥ ke cid dhatasūtās tathāpare. bhagnākṣayugacakreṣāḥ ke cid āsan viśāṃ pate.

अन्येषां सायकाः क्षीणास् तथान्ये शरपीडिताः। अक्षता युगपत् के चित् प्राद्रवन् भयपीडिताः।

anyeṣāṃ sāyakāḥ kṣīṇās tathānye śarapīḍitāḥ. akṣatā yugapat ke cit prādravan bhayapīḍitāḥ.

के चित् पुत्रान् उपादाय हतभूयिष्ठवाहनाः। विचुक्रुशुः पितॄन् अन्ये सहायान् अपरे पुनः।

ke cit putrān upādāya hatabhūyiṣṭhavāhanāḥ. vicukruśuḥ pitṝn anye sahāyān apare punaḥ.

बान्धवांश् च नरव्याघ्र भ्रातॄन् संबन्धिनस् तथा। दुद्रुवुः के चिद् उत्सृज्य तत्र तत्र विशां पते।

bāndhavāṃś ca naravyāghra bhrātṝn saṃbandhinas tathā. dudruvuḥ ke cid utsṛjya tatra tatra viśāṃ pate.

बहवो ऽत्र भृशं विद्धा मुह्यमाना महारथाः। निष्टनन्तः स्म दृश्यन्ते पार्थबाणहता नराः।

bahavo 'tra bhṛśaṃ viddhā muhyamānā mahārathāḥ. niṣṭanantaḥ sma dṛśyante pārthabāṇahatā narāḥ.

तान् अन्ये रथम् आरोप्य समाश्वास्य मुहूर्तकम्। विश्रान्ताश् च वितृष्णाश् च पुनर् युद्धाय जग्मिरे।

tān anye ratham āropya samāśvāsya muhūrtakam. viśrāntāś ca vitṛṣṇāś ca punar yuddhāya jagmire.

तान् अपास्य गताः के चित् पुनर् एव युयुत्सवः। कुर्वन्तस् तव पुत्रस्य शासनं युद्धदुर्मदाः।

tān apāsya gatāḥ ke cit punar eva yuyutsavaḥ. kurvantas tava putrasya śāsanaṃ yuddhadurmadāḥ.

पानीयम् अपरे पीत्वा पर्याश्वास्य च वाहनम्। वर्माणि च समारोप्य के चिद् भरतसत्तम।

pānīyam apare pītvā paryāśvāsya ca vāhanam. varmāṇi ca samāropya ke cid bharatasattama.

समाश्वास्यापरे भ्रातॄन् निक्षिप्य शिबिरे ऽपि च। पुत्रान् अन्ये पितॄन् अन्ये पुनर् युद्धम् अरोचयन्।

samāśvāsyāpare bhrātṝn nikṣipya śibire 'pi ca. putrān anye pitṝn anye punar yuddham arocayan.

सज्जयित्वा रथान् के चिद् यथामुख्यं विशां पते। आप्लुत्य पाण्डवानीकं पुनर् युद्धम् अरोचयन्।

sajjayitvā rathān ke cid yathāmukhyaṃ viśāṃ pate. āplutya pāṇḍavānīkaṃ punar yuddham arocayan.

ते शूराः किङ्किणीजालैः समाच्छन्ना बभासिरे। त्रैलोक्यविजये युक्ता यथा दैतेयदानवाः।

te śūrāḥ kiṅkiṇījālaiḥ samācchannā babhāsire. trailokyavijaye yuktā yathā daiteyadānavāḥ.

आगम्य सहसा के चिद् रथैः स्वर्णविभूषितैः। पाण्डवानाम् अनीकेषु धृष्टद्युम्नम् अयोधयन्।

āgamya sahasā ke cid rathaiḥ svarṇavibhūṣitaiḥ. pāṇḍavānām anīkeṣu dhṛṣṭadyumnam ayodhayan.

धृष्टद्युम्नो ऽपि पाञ्चाल्यः शिखण्डी च महारथः। नाकुलिश् च शतानीको रथानीकम् अयोधयन्।

dhṛṣṭadyumno 'pi pāñcālyaḥ śikhaṇḍī ca mahārathaḥ. nākuliś ca śatānīko rathānīkam ayodhayan.

पाञ्चाल्यस् तु ततः क्रुद्धः सैन्येन महता वृतः। अभ्यद्रवत् सुसंरब्धस् तावकान् हन्तुम् उद्यतः। अभ्ययुस् तावकान् युद्धे शतशो ऽथ सहस्रशः।

pāñcālyas tu tataḥ kruddhaḥ sainyena mahatā vṛtaḥ. abhyadravat susaṃrabdhas tāvakān hantum udyataḥ. abhyayus tāvakān yuddhe śataśo 'tha sahasraśaḥ.

ततस् त्व् आपततस् तस्य तव पुत्रो जनाधिप। बाणसंघान् अनेकान् वै प्रेषयाम् आस भारत। एकैकं दशभिर् बाणैर् अविध्यद् भरतर्षभः।

tatas tv āpatatas tasya tava putro janādhipa. bāṇasaṃghān anekān vai preṣayām āsa bhārata. ekaikaṃ daśabhir bāṇair avidhyad bharatarṣabhaḥ.

धृष्टद्युम्नस् ततो राजंस् तव पुत्रेण धन्विना। नाराचैर् बहुभिः क्षिप्रं बाह्वोर् उरसि चार्पितः। नाराचैर् अर्धनाराचैर् बहुभिः क्षिप्रकारिभिः। वत्सदन्तैश् च बाणैश् च कर्मारपरिमार्जितैः। अश्वांश् च चतुरो हत्वा।

dhṛṣṭadyumnas tato rājaṃs tava putreṇa dhanvinā. nārācair bahubhiḥ kṣipraṃ bāhvor urasi cārpitaḥ. nārācair ardhanārācair bahubhiḥ kṣiprakāribhiḥ. vatsadantaiś ca bāṇaiś ca karmāraparimārjitaiḥ. aśvāṃś ca caturo hatvā.

सो ऽतिविद्धो महेष्वासस् तोत्त्रार्दित इव द्विपः। तस्याश्वांश् चतुरो बाणैः प्रेषयाम् आस मृत्यवे। सारथेश् चास्य भल्लेन शिरः कायाद् अपाहरत्।

so 'tividdho maheṣvāsas tottrārdita iva dvipaḥ. tasyāśvāṃś caturo bāṇaiḥ preṣayām āsa mṛtyave. sāratheś cāsya bhallena śiraḥ kāyād apāharat.

ततो दुर्योधनो राजा पृष्ठम् आरुह्य वाजिनः। अपाक्रामद् धतरथो नातिदूरम् अरिंदमः।

tato duryodhano rājā pṛṣṭham āruhya vājinaḥ. apākrāmad dhataratho nātidūram ariṃdamaḥ.

दृष्ट्वा तु हतविक्रान्तं स्वम् अनीकं महाबलः। तव पुत्रो महाराज प्रययौ यत्र सौबलः।

dṛṣṭvā tu hatavikrāntaṃ svam anīkaṃ mahābalaḥ. tava putro mahārāja prayayau yatra saubalaḥ.

ततो रथेषु भग्नेषु त्रिसाहस्रा महाद्विपाः। पाण्डवान् रथिनः पञ्च समन्तात् पर्यवारयन्।

tato ratheṣu bhagneṣu trisāhasrā mahādvipāḥ. pāṇḍavān rathinaḥ pañca samantāt paryavārayan.

ते वृताः समरे पञ्च गजानीकेन भारत। अशोभन्त नरव्याघ्रा ग्रहा व्याप्ता घनैर् इव।

te vṛtāḥ samare pañca gajānīkena bhārata. aśobhanta naravyāghrā grahā vyāptā ghanair iva.

ततो ऽर्जुनो महाराज लब्धलक्षो महाभुजः। विनिर्ययौ रथेनैव श्वेताश्वः कृष्णसारथिः।

tato 'rjuno mahārāja labdhalakṣo mahābhujaḥ. viniryayau rathenaiva śvetāśvaḥ kṛṣṇasārathiḥ.

तैः समन्तात् परिवृतः कुञ्जरैः पर्वतोपमैः। नाराचैर् विमलैस् तीक्ष्णैर् गजानीकम् अपोथयत्।

taiḥ samantāt parivṛtaḥ kuñjaraiḥ parvatopamaiḥ. nārācair vimalais tīkṣṇair gajānīkam apothayat.

तत्रैकबाणनिहतान् अपश्याम महागजान्। पतितान् पात्यमानांश् च विभिन्नान् सव्यसाचिना।

tatraikabāṇanihatān apaśyāma mahāgajān. patitān pātyamānāṃś ca vibhinnān savyasācinā.

भीमसेनस् तु तान् दृष्ट्वा नागान् मत्तगजोपमः। करेण गृह्य महतीं गदाम् अभ्यपतद् बली। अवप्लुत्य रथात् तूर्णं दण्डपाणिर् इवान्तकः।

bhīmasenas tu tān dṛṣṭvā nāgān mattagajopamaḥ. kareṇa gṛhya mahatīṃ gadām abhyapatad balī. avaplutya rathāt tūrṇaṃ daṇḍapāṇir ivāntakaḥ.

तम् उद्यतगदं दृष्ट्वा पाण्डवानां महारथम्। वित्रेसुस् तावकाः सैन्याः शकृन्मूत्रं प्रसुस्रुवुः। आविग्नं च बलं सर्वं गदाहस्ते वृकोदरे।

tam udyatagadaṃ dṛṣṭvā pāṇḍavānāṃ mahāratham. vitresus tāvakāḥ sainyāḥ śakṛnmūtraṃ prasusruvuḥ. āvignaṃ ca balaṃ sarvaṃ gadāhaste vṛkodare.

गदया भीमसेनेन भिन्नकुम्भान् रजस्वलान्। पात्यमानान् प्रपश्याम लीनकुम्भान् क्षरद्व्रणान्। धावमानान् अपश्याम कुञ्जरान् पर्वतोपमान्।

gadayā bhīmasenena bhinnakumbhān rajasvalān. pātyamānān prapaśyāma līnakumbhān kṣaradvraṇān. dhāvamānān apaśyāma kuñjarān parvatopamān.

प्रधाव्य कुञ्जरास् ते तु भीमसेनगदाहताः। पेतुर् आर्तस्वरं कृत्वा छिन्नपक्षा इवाद्रयः।

pradhāvya kuñjarās te tu bhīmasenagadāhatāḥ. petur ārtasvaraṃ kṛtvā chinnapakṣā ivādrayaḥ.

तान् भिन्नकुम्भान् सुबहून् द्रवमाणान् इतस् ततः। पतमानांश् च संप्रेक्ष्य वित्रेसुस् तव सैनिकाः।

tān bhinnakumbhān subahūn dravamāṇān itas tataḥ. patamānāṃś ca saṃprekṣya vitresus tava sainikāḥ.

युधिष्ठिरो ऽपि संक्रुद्धो माद्रीपुत्रौ च पाण्डवौ। गृध्रपक्षैः शितैर् बाणैर् जघ्नुर् वै गजयोधिनः।

yudhiṣṭhiro 'pi saṃkruddho mādrīputrau ca pāṇḍavau. gṛdhrapakṣaiḥ śitair bāṇair jaghnur vai gajayodhinaḥ.

धृष्टद्युम्नस् तु समरे पराजित्य नराधिपम्। अपक्रान्ते तव सुते हयपृष्ठं समाश्रिते।

dhṛṣṭadyumnas tu samare parājitya narādhipam. apakrānte tava sute hayapṛṣṭhaṃ samāśrite.

दृष्ट्वा च पाण्डवान् सर्वान् कुञ्जरैः परिवारितान्। धृष्टद्युम्नो महाराज सह सर्वैः प्रभद्रकैः। पुत्रः पाञ्चालराजस्य जिघांसुः कुञ्जरान् ययौ।

dṛṣṭvā ca pāṇḍavān sarvān kuñjaraiḥ parivāritān. dhṛṣṭadyumno mahārāja saha sarvaiḥ prabhadrakaiḥ. putraḥ pāñcālarājasya jighāṃsuḥ kuñjarān yayau.

अदृष्ट्वा तु रथानीके दुर्योधनम् अरिंदमम्। अश्वत्थामा कृपश् चैव कृतवर्मा च सात्वतः। अपृच्छन् क्षत्रियांस् तत्र क्व नु दुर्योधनो गतः।

adṛṣṭvā tu rathānīke duryodhanam ariṃdamam. aśvatthāmā kṛpaś caiva kṛtavarmā ca sātvataḥ. apṛcchan kṣatriyāṃs tatra kva nu duryodhano gataḥ.

अपश्यमाना राजानं वर्तमाने जनक्षये। मन्वाना निहतं तत्र तव पुत्रं महारथाः। विषण्णवदना भूत्वा पर्यपृच्छन्त ते सुतम्।

apaśyamānā rājānaṃ vartamāne janakṣaye. manvānā nihataṃ tatra tava putraṃ mahārathāḥ. viṣaṇṇavadanā bhūtvā paryapṛcchanta te sutam.

आहुः के चिद् धते सूते प्रयातो यत्र सौबलः। अपरे त्व् अब्रुवंस् तत्र क्षत्रिया भृशविक्षताः।

āhuḥ ke cid dhate sūte prayāto yatra saubalaḥ. apare tv abruvaṃs tatra kṣatriyā bhṛśavikṣatāḥ.

दुर्योधनेन किं कार्यं द्रक्ष्यध्वं यदि जीवति। युध्यध्वं सहिताः सर्वे किं वो राजा करिष्यति। ततस् ते क्षत्रियाः सर्वे स्वधर्मेषु व्यवस्थिताः।

duryodhanena kiṃ kāryaṃ drakṣyadhvaṃ yadi jīvati. yudhyadhvaṃ sahitāḥ sarve kiṃ vo rājā kariṣyati. tatas te kṣatriyāḥ sarve svadharmeṣu vyavasthitāḥ.

ते क्षत्रियाः क्षतैर् गात्रैर् हतभूयिष्ठवाहनाः। शरैः संपीड्यमानाश् च नातिव्यक्तम् इवाब्रुवन्।

te kṣatriyāḥ kṣatair gātrair hatabhūyiṣṭhavāhanāḥ. śaraiḥ saṃpīḍyamānāś ca nātivyaktam ivābruvan.

इदं सर्वं बलं हन्मो येन स्म परिवारिताः। एते सर्वे गजान् हत्वा उपयान्ति स्म पाण्डवाः।

idaṃ sarvaṃ balaṃ hanmo yena sma parivāritāḥ. ete sarve gajān hatvā upayānti sma pāṇḍavāḥ.

श्रुत्वा तु वचनं तेषाम् अश्वत्थामा महाबलः। हित्वा पाञ्चालराजस्य तद् अनीकं दुरुत्सहम्।

śrutvā tu vacanaṃ teṣām aśvatthāmā mahābalaḥ. hitvā pāñcālarājasya tad anīkaṃ durutsaham.

कृपश् च कृतवर्मा च प्रययुर् यत्र सौबलः। रथानीकं परित्यज्य शूराः सुदृढधन्विनः।

kṛpaś ca kṛtavarmā ca prayayur yatra saubalaḥ. rathānīkaṃ parityajya śūrāḥ sudṛḍhadhanvinaḥ.

ततस् तेषु प्रयातेषु धृष्टद्युम्नपुरोगमाः। आययुः पाण्डवा राजन् विनिघ्नन्तः स्म तावकान्।

tatas teṣu prayāteṣu dhṛṣṭadyumnapurogamāḥ. āyayuḥ pāṇḍavā rājan vinighnantaḥ sma tāvakān.

दृष्ट्वा तु तान् आपततः संप्रहृष्टान् महारथान्। पराक्रान्तांस् ततो वीरान् निराशाञ् जीविते तदा। विवर्णमुखभूयिष्ठम् अभवत् तावकं बलम्।

dṛṣṭvā tu tān āpatataḥ saṃprahṛṣṭān mahārathān. parākrāntāṃs tato vīrān nirāśāñ jīvite tadā. vivarṇamukhabhūyiṣṭham abhavat tāvakaṃ balam.

परिक्षीणायुधान् दृष्ट्वा तान् अहं परिवारितान्। राजन् बलेन द्व्यङ्गेन त्यक्त्वा जीवितम् आत्मनः।

parikṣīṇāyudhān dṛṣṭvā tān ahaṃ parivāritān. rājan balena dvyaṅgena tyaktvā jīvitam ātmanaḥ.

आत्मनापञ्चमो ऽयुध्यं पाञ्चालस्य बलेन ह। तस्मिन् देशे व्यवस्थाप्य यत्र शारद्वतः स्थितः।

ātmanāpañcamo 'yudhyaṃ pāñcālasya balena ha. tasmin deśe vyavasthāpya yatra śāradvataḥ sthitaḥ.

संप्रयुद्धा वयं पञ्च किरीटिशरपीडिताः। धृष्टद्युम्नं महानीकं तत्र नो ऽभूद् रणो महान्। जितास् तेन वयं सर्वे व्यपयाम रणात् ततः।

saṃprayuddhā vayaṃ pañca kirīṭiśarapīḍitāḥ. dhṛṣṭadyumnaṃ mahānīkaṃ tatra no 'bhūd raṇo mahān. jitās tena vayaṃ sarve vyapayāma raṇāt tataḥ.

अथापश्यं सात्यकिं तम् उपायान्तं महारथम्। रथैश् चतुःशतैर् वीरो मां चाभ्यद्रवद् आहवे।

athāpaśyaṃ sātyakiṃ tam upāyāntaṃ mahāratham. rathaiś catuḥśatair vīro māṃ cābhyadravad āhave.

धृष्टद्युम्नाद् अहं मुक्तः कथं चिच् छ्रान्तवाहनः। पतितो माधवानीकं दुष्कृती नरकं यथा। तत्र युद्धम् अभूद् घोरं मुहूर्तम् अतिदारुणम्।

dhṛṣṭadyumnād ahaṃ muktaḥ kathaṃ cic chrāntavāhanaḥ. patito mādhavānīkaṃ duṣkṛtī narakaṃ yathā. tatra yuddham abhūd ghoraṃ muhūrtam atidāruṇam.

सात्यकिस् तु महाबाहुर् मम हत्वा परिच्छदम्। जीवग्राहम् अगृह्णान् मां मूर्छितं पतितं भुवि। सर्वे जयाय धावन्ति मया लब्धो ऽद्य संजयः। इति ब्रुवाणः शैनेयो राजन् माम् अग्रहीत् तदा।

sātyakis tu mahābāhur mama hatvā paricchadam. jīvagrāham agṛhṇān māṃ mūrchitaṃ patitaṃ bhuvi. sarve jayāya dhāvanti mayā labdho 'dya saṃjayaḥ. iti bruvāṇaḥ śaineyo rājan mām agrahīt tadā.

ततो मुहूर्ताद् इव तद् गजानीकम् अवध्यत। गदया भीमसेनेन नाराचैर् अर्जुनेन च।

tato muhūrtād iva tad gajānīkam avadhyata. gadayā bhīmasenena nārācair arjunena ca.

प्रतिपिष्टैर् महानागैः समन्तात् पर्वतोपमैः। नातिप्रसिद्धेव गतिः पाण्डवानाम् अजायत। विनिर्ययौ रथेनैव श्वेताश्वः कृष्णसारथिः।

pratipiṣṭair mahānāgaiḥ samantāt parvatopamaiḥ. nātiprasiddheva gatiḥ pāṇḍavānām ajāyata. viniryayau rathenaiva śvetāśvaḥ kṛṣṇasārathiḥ.

रथमार्गांस् ततश् चक्रे भीमसेनो महाबलः। पाण्डवानां महाराज व्यपकर्षन् महागजान्।

rathamārgāṃs tataś cakre bhīmaseno mahābalaḥ. pāṇḍavānāṃ mahārāja vyapakarṣan mahāgajān.

अश्वत्थामा कृपश् चैव कृतवर्मा च सात्वतः। अपश्यन्तो रथानीके दुर्योधनम् अरिंदमम्। राजानं मृगयाम् आसुस् तव पुत्रं महारथम्।

aśvatthāmā kṛpaś caiva kṛtavarmā ca sātvataḥ. apaśyanto rathānīke duryodhanam ariṃdamam. rājānaṃ mṛgayām āsus tava putraṃ mahāratham.

परित्यज्य च पाञ्चालं प्रयाता यत्र सौबलः। राज्ञो ऽदर्शनसंविग्ना वर्तमाने जनक्षये।

parityajya ca pāñcālaṃ prayātā yatra saubalaḥ. rājño 'darśanasaṃvignā vartamāne janakṣaye.

Project अर्थ (Artha): X, yashbonde.com, LinkedIn. See Sources

Loading adhyay...