महाभारत 9.23 (श्लोक 1) - Project अर्थ (Artha)

महाभारत

←शल्य पर्व→

←अध्याय 23→

[mh-9-23] • 64 श्लोकाः

संजय उवाच। तस्मिञ् शब्दे मृदौ जाते पाण्डवैर् निहते बले। अश्वैः सप्तशतैः शिष्टैर् उपावर्तत सौबलः।

saṃjaya uvāca. tasmiñ śabde mṛdau jāte pāṇḍavair nihate bale. aśvaiḥ saptaśataiḥ śiṣṭair upāvartata saubalaḥ.

स यात्वा वाहिनीं तूर्णम् अब्रवीत् त्वरयन् युधि। युध्यध्वम् इति संहृष्टाः पुनः पुनर् अरिंदमः। अपृच्छत् क्षत्रियांस् तत्र क्व नु राजा महारथः।

sa yātvā vāhinīṃ tūrṇam abravīt tvarayan yudhi. yudhyadhvam iti saṃhṛṣṭāḥ punaḥ punar ariṃdamaḥ. apṛcchat kṣatriyāṃs tatra kva nu rājā mahārathaḥ.

शकुनेस् तु वचः श्रुत्वा त ऊचुर् भरतर्षभ। असौ तिष्ठति कौरव्यो रणमध्ये महारथः।

śakunes tu vacaḥ śrutvā ta ūcur bharatarṣabha. asau tiṣṭhati kauravyo raṇamadhye mahārathaḥ.

यत्रैतत् सुमहच् छत्रं पूर्णचन्द्रसमप्रभम्। यत्रैते सतलत्राणा रथास् तिष्ठन्ति दंशिताः।

yatraitat sumahac chatraṃ pūrṇacandrasamaprabham. yatraite satalatrāṇā rathās tiṣṭhanti daṃśitāḥ.

यत्रैष शब्दस् तुमुलः पर्जन्यनिनदोपमः। तत्र गच्छ द्रुतं राजंस् ततो द्रक्ष्यसि कौरवम्।

yatraiṣa śabdas tumulaḥ parjanyaninadopamaḥ. tatra gaccha drutaṃ rājaṃs tato drakṣyasi kauravam.

एवम् उक्तस् तु तैः शूरैः शकुनिः सौबलस् तदा। प्रययौ तत्र यत्रासौ पुत्रस् तव नराधिप। सर्वतः संवृतो वीरैः समरेष्व् अनिवर्तिभिः।

evam uktas tu taiḥ śūraiḥ śakuniḥ saubalas tadā. prayayau tatra yatrāsau putras tava narādhipa. sarvataḥ saṃvṛto vīraiḥ samareṣv anivartibhiḥ.

ततो दुर्योधनं दृष्ट्वा रथानीके व्यवस्थितम्। सरथांस् तावकान् सर्वान् हर्षयञ् शकुनिस् ततः।

tato duryodhanaṃ dṛṣṭvā rathānīke vyavasthitam. sarathāṃs tāvakān sarvān harṣayañ śakunis tataḥ.

दुर्योधनम् इदं वाक्यं हृष्टरूपो विशां पते। कृतकार्यम् इवात्मानं मन्यमानो ऽब्रवीन् नृपम्।

duryodhanam idaṃ vākyaṃ hṛṣṭarūpo viśāṃ pate. kṛtakāryam ivātmānaṃ manyamāno 'bravīn nṛpam.

जहि राजन् रथानीकम् अश्वाः सर्वे जिता मया। नात्यक्त्वा जीवितं संख्ये शक्यो जेतुं युधिष्ठिरः।

jahi rājan rathānīkam aśvāḥ sarve jitā mayā. nātyaktvā jīvitaṃ saṃkhye śakyo jetuṃ yudhiṣṭhiraḥ.

हते तस्मिन् रथानीके पाण्डवेनाभिपालिते। गजान् एतान् हनिष्यामः पदातींश् चेतरांस् तथा।

hate tasmin rathānīke pāṇḍavenābhipālite. gajān etān haniṣyāmaḥ padātīṃś cetarāṃs tathā.

श्रुत्वा तु वचनं तस्य तावका जयगृद्धिनः। जवेनाभ्यपतन् हृष्टाः पाण्डवानाम् अनीकिनीम्।

śrutvā tu vacanaṃ tasya tāvakā jayagṛddhinaḥ. javenābhyapatan hṛṣṭāḥ pāṇḍavānām anīkinīm.

सर्वे विवृततूणीराः प्रगृहीतशरासनाः। शरासनानि धुन्वानाः सिंहनादं प्रचक्रिरे।

sarve vivṛtatūṇīrāḥ pragṛhītaśarāsanāḥ. śarāsanāni dhunvānāḥ siṃhanādaṃ pracakrire.

ततो ज्यातलनिर्घोषः पुनर् आसीद् विशां पते। प्रादुरासीच् छराणां च सुमुक्तानां सुदारुणः।

tato jyātalanirghoṣaḥ punar āsīd viśāṃ pate. prādurāsīc charāṇāṃ ca sumuktānāṃ sudāruṇaḥ.

तान् समीपगतान् दृष्ट्वा जवेनोद्यतकार्मुकान्। उवाच देवकीपुत्रं कुन्तीपुत्रो धनंजयः।

tān samīpagatān dṛṣṭvā javenodyatakārmukān. uvāca devakīputraṃ kuntīputro dhanaṃjayaḥ.

चोदयाश्वान् असंभ्रान्तः प्रविशैतद् बलार्णवम्। अन्तम् अद्य गमिष्यामि शत्रूणां निशितैः शरैः।

codayāśvān asaṃbhrāntaḥ praviśaitad balārṇavam. antam adya gamiṣyāmi śatrūṇāṃ niśitaiḥ śaraiḥ.

अष्टादश दिनान्य् अद्य युद्धस्यास्य जनार्दन। वर्तमानस्य महतः समासाद्य परस्परम्।

aṣṭādaśa dināny adya yuddhasyāsya janārdana. vartamānasya mahataḥ samāsādya parasparam.

अनन्तकल्पा ध्वजिनी भूत्वा ह्य् एषां महात्मनाम्। क्षयम् अद्य गता युद्धे पश्य दैवं यथाविधम्।

anantakalpā dhvajinī bhūtvā hy eṣāṃ mahātmanām. kṣayam adya gatā yuddhe paśya daivaṃ yathāvidham.

समुद्रकल्पं तु बलं धार्तराष्ट्रस्य माधव। अस्मान् आसाद्य संजातं गोष्पदोपमम् अच्युत।

samudrakalpaṃ tu balaṃ dhārtarāṣṭrasya mādhava. asmān āsādya saṃjātaṃ goṣpadopamam acyuta.

हते भीष्मे च संदध्याच् छिवं स्याद् इह माधव। न च तत् कृतवान् मूढो धार्तराष्ट्रः सुबालिशः।

hate bhīṣme ca saṃdadhyāc chivaṃ syād iha mādhava. na ca tat kṛtavān mūḍho dhārtarāṣṭraḥ subāliśaḥ.

उक्तं भीष्मेण यद् वाक्यं हितं पथ्यं च माधव। तच् चापि नासौ कृतवान् वीतबुद्धिः सुयोधनः।

uktaṃ bhīṣmeṇa yad vākyaṃ hitaṃ pathyaṃ ca mādhava. tac cāpi nāsau kṛtavān vītabuddhiḥ suyodhanaḥ.

तस्मिंस् तु पतिते भीष्मे प्रच्युते पृथिवीतले। न जाने कारणं किं नु येन युद्धम् अवर्तत। हते द्रोणे च कर्णे च भूरिश्रवसि संगरे। दुःशासने च शाल्वे च शल्ये च सपरिच्छदे। भगदत्ते च वीरेन्द्रे नैवाशाम्यत हा रणः। येन भीष्मस् तथा द्रोणः कृपो विदुर एव च। पिता माता शमस्यार्थे प्रत्याख्यातास् तु पापिना।

tasmiṃs tu patite bhīṣme pracyute pṛthivītale. na jāne kāraṇaṃ kiṃ nu yena yuddham avartata. hate droṇe ca karṇe ca bhūriśravasi saṃgare. duḥśāsane ca śālve ca śalye ca saparicchade. bhagadatte ca vīrendre naivāśāmyata hā raṇaḥ. yena bhīṣmas tathā droṇaḥ kṛpo vidura eva ca. pitā mātā śamasyārthe pratyākhyātās tu pāpinā.

मूढांस् तु सर्वथा मन्ये धार्तराष्ट्रान् सुबालिशान्। पतिते शंतनोः पुत्रे ये ऽकार्षुः संयुगं पुनः।

mūḍhāṃs tu sarvathā manye dhārtarāṣṭrān subāliśān. patite śaṃtanoḥ putre ye 'kārṣuḥ saṃyugaṃ punaḥ.

अनन्तरं च निहते द्रोणे ब्रह्मविदां वरे। राधेये च विकर्णे च नैवाशाम्यत वैशसम्। राधेये सूतपुत्रे च नैव शाम्यति वैशसम्।

anantaraṃ ca nihate droṇe brahmavidāṃ vare. rādheye ca vikarṇe ca naivāśāmyata vaiśasam. rādheye sūtaputre ca naiva śāmyati vaiśasam.

अल्पावशिष्टे सैन्ये ऽस्मिन् सूतपुत्रे च पातिते। सपुत्रे वै नरव्याघ्रे नैवाशाम्यत वैशसम्।

alpāvaśiṣṭe sainye 'smin sūtaputre ca pātite. saputre vai naravyāghre naivāśāmyata vaiśasam.

श्रुतायुषि हते शूरे जलसंधे च पौरवे। श्रुतायुधे च नृपतौ नैवाशाम्यत वैशसम्।

śrutāyuṣi hate śūre jalasaṃdhe ca paurave. śrutāyudhe ca nṛpatau naivāśāmyata vaiśasam.

भूरिश्रवसि शल्ये च शाल्वे चैव जनार्दन। आवन्त्येषु च वीरेषु नैवाशाम्यत वैशसम्।

bhūriśravasi śalye ca śālve caiva janārdana. āvantyeṣu ca vīreṣu naivāśāmyata vaiśasam.

जयद्रथे च निहते राक्षसे चाप्य् अलायुधे। बाह्लिके सोमदत्ते च नैवाशाम्यत वैशसम्।

jayadrathe ca nihate rākṣase cāpy alāyudhe. bāhlike somadatte ca naivāśāmyata vaiśasam.

भगदत्ते हते शूरे काम्बोजे च सुदक्षिणे। नानादेशसमुत्थे च हते सैन्ये पृथग्विधे। दुःशासने च निहते नैवाशाम्यत वैशसम्।

bhagadatte hate śūre kāmboje ca sudakṣiṇe. nānādeśasamutthe ca hate sainye pṛthagvidhe. duḥśāsane ca nihate naivāśāmyata vaiśasam.

दृष्ट्वा च निहताञ् शूरान् पृथङ् माण्डलिकान् नृपान्। बलिनश् च रणे कृष्ण नैवाशाम्यत वैशसम्।

dṛṣṭvā ca nihatāñ śūrān pṛthaṅ māṇḍalikān nṛpān. balinaś ca raṇe kṛṣṇa naivāśāmyata vaiśasam.

अक्षौहिणीपतीन् दृष्ट्वा भीमसेनेन पातितान्। मोहाद् वा यदि वा लोभान् नैवाशाम्यत वैशसम्। हतप्रवीरां विध्वस्तां दृष्ट्वा चेमां चमूं रणे। अलम्बुसे च निहते नैव शाम्यति वैशसम्। भ्रातॄन् विनिहतान् दृष्ट्वा वयस्यान् मातुलान् अपि। पुत्रान् विनिहतान् संख्ये नैव शाम्यति वैशसम्।

akṣauhiṇīpatīn dṛṣṭvā bhīmasenena pātitān. mohād vā yadi vā lobhān naivāśāmyata vaiśasam. hatapravīrāṃ vidhvastāṃ dṛṣṭvā cemāṃ camūṃ raṇe. alambuse ca nihate naiva śāmyati vaiśasam. bhrātṝn vinihatān dṛṣṭvā vayasyān mātulān api. putrān vinihatān saṃkhye naiva śāmyati vaiśasam.

को नु राजकुले जातः कौरवेयो विशेषतः। निरर्थकं महद् वैरं कुर्याद् अन्यः सुयोधनात्। नृपप्रवीरान् विध्वस्तान् दृष्ट्वा चेमां महाचमूम्।

ko nu rājakule jātaḥ kauraveyo viśeṣataḥ. nirarthakaṃ mahad vairaṃ kuryād anyaḥ suyodhanāt. nṛpapravīrān vidhvastān dṛṣṭvā cemāṃ mahācamūm.

गुणतो ऽभ्यधिकं ज्ञात्वा बलतः शौर्यतो ऽपि वा। अमूढः को नु युध्येत जानन् प्राज्ञो हिताहितम्।

guṇato 'bhyadhikaṃ jñātvā balataḥ śauryato 'pi vā. amūḍhaḥ ko nu yudhyeta jānan prājño hitāhitam.

यन् न तस्य मनो ह्य् आसीत् त्वयोक्तस्य हितं वचः। प्रशमे पाण्डवैः सार्धं सो ऽन्यस्य शृणुयात् कथम्।

yan na tasya mano hy āsīt tvayoktasya hitaṃ vacaḥ. praśame pāṇḍavaiḥ sārdhaṃ so 'nyasya śṛṇuyāt katham.

येन शांतनवो भीष्मो द्रोणो विदुर एव च। प्रत्याख्याताः शमस्यार्थे किं नु तस्याद्य भेषजम्।

yena śāṃtanavo bhīṣmo droṇo vidura eva ca. pratyākhyātāḥ śamasyārthe kiṃ nu tasyādya bheṣajam.

मौर्ख्याद् येन पिता वृद्धः प्रत्याख्यातो जनार्दन। तथा माता हितं वाक्यं भाषमाणा हितैषिणी। प्रत्याख्याता ह्य् असत्कृत्य स कस्मै रोचयेद् वचः।

maurkhyād yena pitā vṛddhaḥ pratyākhyāto janārdana. tathā mātā hitaṃ vākyaṃ bhāṣamāṇā hitaiṣiṇī. pratyākhyātā hy asatkṛtya sa kasmai rocayed vacaḥ.

कुलान्तकरणो व्यक्तं जात एष जनार्दन। तथास्य दृश्यते चेष्टा नीतिश् चैव विशां पते। नैष दास्यति नो राज्यम् इति मे मतिर् अच्युत।

kulāntakaraṇo vyaktaṃ jāta eṣa janārdana. tathāsya dṛśyate ceṣṭā nītiś caiva viśāṃ pate. naiṣa dāsyati no rājyam iti me matir acyuta.

उक्तो ऽहं बहुशस् तात विदुरेण महात्मना। न जीवन् दास्यते भागं धार्तराष्ट्रः कथं चन।

ukto 'haṃ bahuśas tāta vidureṇa mahātmanā. na jīvan dāsyate bhāgaṃ dhārtarāṣṭraḥ kathaṃ cana.

यावत् प्राणा धमिष्यन्ति धार्तराष्ट्रस्य मानद। तावद् युष्मास्व् अपापेषु प्रचरिष्यति पातकम्।

yāvat prāṇā dhamiṣyanti dhārtarāṣṭrasya mānada. tāvad yuṣmāsv apāpeṣu pracariṣyati pātakam.

न स युक्तो ऽन्यथा जेतुम् ऋते युद्धेन माधव। इत्य् अब्रवीत् सदा मां हि विदुरः सत्यदर्शनः।

na sa yukto 'nyathā jetum ṛte yuddhena mādhava. ity abravīt sadā māṃ hi viduraḥ satyadarśanaḥ.

तत् सर्वम् अद्य जानामि व्यवसायं दुरात्मनः। यद् उक्तं वचनं तेन विदुरेण महात्मना।

tat sarvam adya jānāmi vyavasāyaṃ durātmanaḥ. yad uktaṃ vacanaṃ tena vidureṇa mahātmanā.

यो हि श्रुत्वा वचः पथ्यं जामदग्न्याद् यथातथम्। अवामन्यत दुर्बुद्धिर् ध्रुवं नाशमुखे स्थितः।

yo hi śrutvā vacaḥ pathyaṃ jāmadagnyād yathātatham. avāmanyata durbuddhir dhruvaṃ nāśamukhe sthitaḥ.

उक्तं हि बहुभिः सिद्धैर् जातमात्रे सुयोधने। एनं प्राप्य दुरात्मानं क्षयं क्षत्रं गमिष्यति।

uktaṃ hi bahubhiḥ siddhair jātamātre suyodhane. enaṃ prāpya durātmānaṃ kṣayaṃ kṣatraṃ gamiṣyati.

तद् इदं वचनं तेषां निरुक्तं वै जनार्दन। क्षयं याता हि राजानो दुर्योधनकृते भृशम्।

tad idaṃ vacanaṃ teṣāṃ niruktaṃ vai janārdana. kṣayaṃ yātā hi rājāno duryodhanakṛte bhṛśam.

सो ऽद्य सर्वान् रणे योधान् निहनिष्यामि माधव। क्षत्रियेषु हतेष्व् आशु शून्ये च शिबिरे कृते।

so 'dya sarvān raṇe yodhān nihaniṣyāmi mādhava. kṣatriyeṣu hateṣv āśu śūnye ca śibire kṛte.

वधाय चात्मनो ऽस्माभिः संयुगं रोचयिष्यति। तद् अन्तं हि भवेद् वैरम् अनुमानेन माधव।

vadhāya cātmano 'smābhiḥ saṃyugaṃ rocayiṣyati. tad antaṃ hi bhaved vairam anumānena mādhava.

एवं पश्यामि वार्ष्णेय चिन्तयन् प्रज्ञया स्वया। विदुरस्य च वाक्येन चेष्टया च दुरात्मनः।

evaṃ paśyāmi vārṣṇeya cintayan prajñayā svayā. vidurasya ca vākyena ceṣṭayā ca durātmanaḥ.

संयाहि भारतीं वीर यावद् धन्मि शितैः शरैः। दुर्योधनं दुरात्मानं वाहिनीं चास्य संयुगे।

saṃyāhi bhāratīṃ vīra yāvad dhanmi śitaiḥ śaraiḥ. duryodhanaṃ durātmānaṃ vāhinīṃ cāsya saṃyuge.

क्षेमम् अद्य करिष्यामि धर्मराजस्य माधव। हत्वैतद् दुर्बलं सैन्यं धार्तराष्ट्रस्य पश्यतः।

kṣemam adya kariṣyāmi dharmarājasya mādhava. hatvaitad durbalaṃ sainyaṃ dhārtarāṣṭrasya paśyataḥ.

संजय उवाच। अभीशुहस्तो दाशार्हस् तथोक्तः सव्यसाचिना। तद् बलौघम् अमित्राणाम् अभीतः प्राविशद् रणे।

saṃjaya uvāca. abhīśuhasto dāśārhas tathoktaḥ savyasācinā. tad balaugham amitrāṇām abhītaḥ prāviśad raṇe.

शरासनवरं घोरं शक्तिकण्टकसंवृतम्। गदापरिघपन्थानं रथनागमहाद्रुमम्।

śarāsanavaraṃ ghoraṃ śaktikaṇṭakasaṃvṛtam. gadāparighapanthānaṃ rathanāgamahādrumam.

हयपत्तिलताकीर्णं गाहमानो महायशाः। व्यचरत् तत्र गोविन्दो रथेनातिपताकिना।

hayapattilatākīrṇaṃ gāhamāno mahāyaśāḥ. vyacarat tatra govindo rathenātipatākinā.

ते हयाः पाण्डुरा राजन् वहन्तो ऽर्जुनम् आहवे। दिक्षु सर्वास्व् अदृश्यन्त दाशार्हेण प्रचोदिताः।

te hayāḥ pāṇḍurā rājan vahanto 'rjunam āhave. dikṣu sarvāsv adṛśyanta dāśārheṇa pracoditāḥ.

ततः प्रायाद् रथेनाजौ सव्यसाची परंतपः। किरञ् शरशतांस् तीक्ष्णान् वारिधारा इवाम्बुदः।

tataḥ prāyād rathenājau savyasācī paraṃtapaḥ. kirañ śaraśatāṃs tīkṣṇān vāridhārā ivāmbudaḥ.

प्रादुरासीन् महाञ् शब्दः शराणां नतपर्वणाम्। इषुभिश् छाद्यमानानां समरे सव्यसाचिना।

prādurāsīn mahāñ śabdaḥ śarāṇāṃ nataparvaṇām. iṣubhiś chādyamānānāṃ samare savyasācinā.

असज्जन्तस् तनुत्रेषु शरौघाः प्रापतन् भुवि। इन्द्राशनिसमस्पर्शा गाण्डीवप्रेषिताः शराः।

asajjantas tanutreṣu śaraughāḥ prāpatan bhuvi. indrāśanisamasparśā gāṇḍīvapreṣitāḥ śarāḥ.

नरान् नागान् समाहत्य हयांश् चापि विशां पते। अपतन्त रणे बाणाः पतंगा इव घोषिणः।

narān nāgān samāhatya hayāṃś cāpi viśāṃ pate. apatanta raṇe bāṇāḥ pataṃgā iva ghoṣiṇaḥ.

आसीत् सर्वम् अवच्छन्नं गाण्डीवप्रेषितैः शरैः। न प्राज्ञायन्त समरे दिशो वा प्रदिशो ऽपि वा।

āsīt sarvam avacchannaṃ gāṇḍīvapreṣitaiḥ śaraiḥ. na prājñāyanta samare diśo vā pradiśo 'pi vā.

सर्वम् आसीज् जगत् पूर्णं पार्थनामाङ्कितैः शरैः। रुक्मपुङ्खैस् तैलधौतैः कर्मारपरिमार्जितैः।

sarvam āsīj jagat pūrṇaṃ pārthanāmāṅkitaiḥ śaraiḥ. rukmapuṅkhais tailadhautaiḥ karmāraparimārjitaiḥ.

ते दह्यमानाः पार्थेन पावकेनेव कुञ्जराः। समासीदन्त कौरव्या वध्यमानाः शितैः शरैः।

te dahyamānāḥ pārthena pāvakeneva kuñjarāḥ. samāsīdanta kauravyā vadhyamānāḥ śitaiḥ śaraiḥ.

शरचापधरः पार्थः प्रज्वलन्न् इव भारत। ददाह समरे योधान् कक्षम् अग्निर् इव ज्वलन्।

śaracāpadharaḥ pārthaḥ prajvalann iva bhārata. dadāha samare yodhān kakṣam agnir iva jvalan.

यथा वनान्ते वनपैर् विसृष्टः; कक्षं दहेत् कृष्णगतिः सघोषः। भूरिद्रुमं शुष्कलतावितानं; भृशं समृद्धो ज्वलनः प्रतापी।

yathā vanānte vanapair visṛṣṭaḥ; kakṣaṃ dahet kṛṣṇagatiḥ saghoṣaḥ. bhūridrumaṃ śuṣkalatāvitānaṃ; bhṛśaṃ samṛddho jvalanaḥ pratāpī.

एवं स नाराचगणप्रतापी; शरार्चिर् उच्चावचतिग्मतेजाः। ददाह सर्वां तव पुत्रसेनाम्; अमृष्यमाणस् तरसा तरस्वी।

evaṃ sa nārācagaṇapratāpī; śarārcir uccāvacatigmatejāḥ. dadāha sarvāṃ tava putrasenām; amṛṣyamāṇas tarasā tarasvī.

तस्येषवः प्राणहराः सुमुक्ता; नासज्जन् वै वर्मसु रुक्मपुङ्खाः। न च द्वितीयं प्रमुमोच बाणं; नरे हये वा परमद्विपे वा।

tasyeṣavaḥ prāṇaharāḥ sumuktā; nāsajjan vai varmasu rukmapuṅkhāḥ. na ca dvitīyaṃ pramumoca bāṇaṃ; nare haye vā paramadvipe vā.

अनेकरूपाकृतिभिर् हि बाणैर्; महारथानीकम् अनुप्रविश्य। स एव एकस् तव पुत्रसेनां; जघान दैत्यान् इव वज्रपाणिः। धनंजयः संयति सायकैर् वा।

anekarūpākṛtibhir hi bāṇair; mahārathānīkam anupraviśya. sa eva ekas tava putrasenāṃ; jaghāna daityān iva vajrapāṇiḥ. dhanaṃjayaḥ saṃyati sāyakair vā.

Project अर्थ (Artha): X, yashbonde.com, LinkedIn. See Sources

Loading adhyay...

Project Home / Contents