महाभारत 9.15 (श्लोक 1) - Project अर्थ (Artha)

Project Home / Contents

महाभारत

←शल्य पर्व→

←अध्याय 15→

[mh-9-15] • 67 श्लोकाः

संजय उवाच। ततः सैन्यास् तव विभो मद्रराजपुरस्कृताः। पुनर् अभ्यद्रवन् पार्थान् वेगेन महता रणे।

saṃjaya uvāca. tataḥ sainyās tava vibho madrarājapuraskṛtāḥ. punar abhyadravan pārthān vegena mahatā raṇe.

पीडितास् तावकाः सर्वे प्रधावन्तो रणोत्कटाः। क्षणेनैव च पार्थांस् ते बहुत्वात् समलोडयन्।

pīḍitās tāvakāḥ sarve pradhāvanto raṇotkaṭāḥ. kṣaṇenaiva ca pārthāṃs te bahutvāt samaloḍayan.

ते वध्यमानाः कुरुभिः पाण्डवा नावतस्थिरे। निवार्यमाणा भीमेन पश्यतोः कृष्णपार्थयोः।

te vadhyamānāḥ kurubhiḥ pāṇḍavā nāvatasthire. nivāryamāṇā bhīmena paśyatoḥ kṛṣṇapārthayoḥ.

ततो धनंजयः क्रुद्धः कृपं सह पदानुगैः। अवाकिरच् छरौघेण कृतवर्माणम् एव च।

tato dhanaṃjayaḥ kruddhaḥ kṛpaṃ saha padānugaiḥ. avākirac charaugheṇa kṛtavarmāṇam eva ca.

शकुनिं सहदेवस् तु सहसैन्यम् अवारयत्। नकुलः पार्श्वतः स्थित्वा मद्रराजम् अवैक्षत।

śakuniṃ sahadevas tu sahasainyam avārayat. nakulaḥ pārśvataḥ sthitvā madrarājam avaikṣata.

द्रौपदेया नरेन्द्रांश् च भूयिष्ठं समवारयन्। द्रोणपुत्रं च पाञ्चाल्यः शिखण्डी समवारयत्।

draupadeyā narendrāṃś ca bhūyiṣṭhaṃ samavārayan. droṇaputraṃ ca pāñcālyaḥ śikhaṇḍī samavārayat.

भीमसेनस् तु राजानं गदापाणिर् अवारयत्। शल्यं तु सह सैन्येन कुन्तीपुत्रो युधिष्ठिरः।

bhīmasenas tu rājānaṃ gadāpāṇir avārayat. śalyaṃ tu saha sainyena kuntīputro yudhiṣṭhiraḥ.

ततः समभवद् युद्धं संसक्तं तत्र तत्र ह। तावकानां परेषां च संग्रामेष्व् अनिवर्तिनाम्।

tataḥ samabhavad yuddhaṃ saṃsaktaṃ tatra tatra ha. tāvakānāṃ pareṣāṃ ca saṃgrāmeṣv anivartinām.

तत्र पश्यामहे कर्म शल्यस्यातिमहद् रणे। यद् एकः सर्वसैन्यानि पाण्डवानाम् अयुध्यत।

tatra paśyāmahe karma śalyasyātimahad raṇe. yad ekaḥ sarvasainyāni pāṇḍavānām ayudhyata.

व्यदृश्यत तदा शल्यो युधिष्ठिरसमीपतः। रणे चन्द्रमसो ऽभ्याशे शनैश्चर इव ग्रहः।

vyadṛśyata tadā śalyo yudhiṣṭhirasamīpataḥ. raṇe candramaso 'bhyāśe śanaiścara iva grahaḥ.

पीडयित्वा तु राजानं शरैर् आशीविषोपमैः। अभ्यधावत् पुनर् भीमं शरवर्षैर् अवाकिरत्।

pīḍayitvā tu rājānaṃ śarair āśīviṣopamaiḥ. abhyadhāvat punar bhīmaṃ śaravarṣair avākirat.

तस्य तल् लाघवं दृष्ट्वा तथैव च कृतास्त्रताम्। अपूजयन्न् अनीकानि परेषां तावकानि च।

tasya tal lāghavaṃ dṛṣṭvā tathaiva ca kṛtāstratām. apūjayann anīkāni pareṣāṃ tāvakāni ca.

पीड्यमानास् तु शल्येन पाण्डवा भृशविक्षताः। प्राद्रवन्त रणं हित्वा क्रोशमाने युधिष्ठिरे।

pīḍyamānās tu śalyena pāṇḍavā bhṛśavikṣatāḥ. prādravanta raṇaṃ hitvā krośamāne yudhiṣṭhire.

वध्यमानेष्व् अनीकेषु मद्रराजेन पाण्डवः। अमर्षवशम् आपन्नो धर्मराजो युधिष्ठिरः। ततः पौरुषम् आस्थाय मद्रराजम् अपीडयत्।

vadhyamāneṣv anīkeṣu madrarājena pāṇḍavaḥ. amarṣavaśam āpanno dharmarājo yudhiṣṭhiraḥ. tataḥ pauruṣam āsthāya madrarājam apīḍayat.

जयो वास्तु वधो वेति कृतबुद्धिर् महारथः। समाहूयाब्रवीत् सर्वान् भ्रातॄन् कृष्णं च माधवम्।

jayo vāstu vadho veti kṛtabuddhir mahārathaḥ. samāhūyābravīt sarvān bhrātṝn kṛṣṇaṃ ca mādhavam.

भीष्मो द्रोणश् च कर्णश् च ये चान्ये पृथिवीक्षितः। कौरवार्थे पराक्रान्ताः संग्रामे निधनं गताः।

bhīṣmo droṇaś ca karṇaś ca ye cānye pṛthivīkṣitaḥ. kauravārthe parākrāntāḥ saṃgrāme nidhanaṃ gatāḥ.

यथाभागं यथोत्साहं भवन्तः कृतपौरुषाः। भागो ऽवशिष्ट एको ऽयं मम शल्यो महारथः।

yathābhāgaṃ yathotsāhaṃ bhavantaḥ kṛtapauruṣāḥ. bhāgo 'vaśiṣṭa eko 'yaṃ mama śalyo mahārathaḥ.

सो ऽहम् अद्य युधा जेतुम् आशंसे मद्रकेश्वरम्। तत्र यन् मानसं मह्यं तत् सर्वं निगदामि वः।

so 'ham adya yudhā jetum āśaṃse madrakeśvaram. tatra yan mānasaṃ mahyaṃ tat sarvaṃ nigadāmi vaḥ.

चक्ररक्षाव् इमौ शूरौ मम माद्रवतीसुतौ। अजेयौ वासवेनापि समरे वीरसंमतौ।

cakrarakṣāv imau śūrau mama mādravatīsutau. ajeyau vāsavenāpi samare vīrasaṃmatau.

साध्व् इमौ मातुलं युद्धे क्षत्रधर्मपुरस्कृतौ। मदर्थं प्रतियुध्येतां मानार्हौ सत्यसंगरौ। किं वा प्रलपितेनाथ व्यर्थेनानेन किं चन।

sādhv imau mātulaṃ yuddhe kṣatradharmapuraskṛtau. madarthaṃ pratiyudhyetāṃ mānārhau satyasaṃgarau. kiṃ vā pralapitenātha vyarthenānena kiṃ cana.

मां वा शल्यो रणे हन्ता तं वाहं भद्रम् अस्तु वः। इति सत्याम् इमां वाणीं लोकवीरा निबोधत।

māṃ vā śalyo raṇe hantā taṃ vāhaṃ bhadram astu vaḥ. iti satyām imāṃ vāṇīṃ lokavīrā nibodhata.

योत्स्ये ऽहं मातुलेनाद्य क्षत्रधर्मेण पार्थिवाः। स्वयं समभिसंधाय विजयायेतराय वा।

yotsye 'haṃ mātulenādya kṣatradharmeṇa pārthivāḥ. svayaṃ samabhisaṃdhāya vijayāyetarāya vā.

तस्य मे ऽभ्यधिकं शस्त्रं सर्वोपकरणानि च। संयुञ्जन्तु रणे क्षिप्रं शास्त्रवद् रथयोजकाः।

tasya me 'bhyadhikaṃ śastraṃ sarvopakaraṇāni ca. saṃyuñjantu raṇe kṣipraṃ śāstravad rathayojakāḥ.

शैनेयो दक्षिणं चक्रं धृष्टद्युम्नस् तथोत्तरम्। पृष्ठगोपो भवत्व् अद्य मम पार्थो धनंजयः।

śaineyo dakṣiṇaṃ cakraṃ dhṛṣṭadyumnas tathottaram. pṛṣṭhagopo bhavatv adya mama pārtho dhanaṃjayaḥ.

पुरःसरो ममाद्यास्तु भीमः शस्त्रभृतां वरः। एवम् अभ्यधिकः शल्याद् भविष्यामि महामृधे।

puraḥsaro mamādyāstu bhīmaḥ śastrabhṛtāṃ varaḥ. evam abhyadhikaḥ śalyād bhaviṣyāmi mahāmṛdhe.

एवम् उक्तास् तथा चक्रुः सर्वे राज्ञः प्रियैषिणः। ततः प्रहर्षः सैन्यानां पुनर् आसीत् तदा नृप।

evam uktās tathā cakruḥ sarve rājñaḥ priyaiṣiṇaḥ. tataḥ praharṣaḥ sainyānāṃ punar āsīt tadā nṛpa.

पाञ्चालानां सोमकानां मत्स्यानां च विशेषतः। प्रतिज्ञां तां च संग्रामे धर्मराजस्य पूरयन्। प्रतिज्ञां तां तदा राजा कृत्वा मद्रेशम् अभ्ययात्।

pāñcālānāṃ somakānāṃ matsyānāṃ ca viśeṣataḥ. pratijñāṃ tāṃ ca saṃgrāme dharmarājasya pūrayan. pratijñāṃ tāṃ tadā rājā kṛtvā madreśam abhyayāt.

ततः शङ्खांश् च भेरीश् च शतशश् चैव पुष्करान्। अवादयन्त पाञ्चालाः सिंहनादांश् च नेदिरे।

tataḥ śaṅkhāṃś ca bherīś ca śataśaś caiva puṣkarān. avādayanta pāñcālāḥ siṃhanādāṃś ca nedire.

ते ऽभ्यधावन्त संरब्धा मद्रराजं तरस्विनः। महता हर्षजेनाथ नादेन कुरुपुंगवाः।

te 'bhyadhāvanta saṃrabdhā madrarājaṃ tarasvinaḥ. mahatā harṣajenātha nādena kurupuṃgavāḥ.

ह्रादेन गजघण्टानां शङ्खानां निनदेन च। तूर्यशब्देन महता नादयन्तश् च मेदिनीम्।

hrādena gajaghaṇṭānāṃ śaṅkhānāṃ ninadena ca. tūryaśabdena mahatā nādayantaś ca medinīm.

तान् प्रत्यगृह्णात् पुत्रस् ते मद्रराजश् च वीर्यवान्। महामेघान् इव बहूञ् शैलाव् अस्तोदयाव् उभौ।

tān pratyagṛhṇāt putras te madrarājaś ca vīryavān. mahāmeghān iva bahūñ śailāv astodayāv ubhau.

शल्यस् तु समरश्लाघी धर्मराजम् अरिंदमम्। ववर्ष शरवर्षेण वर्षेण मघवान् इव।

śalyas tu samaraślāghī dharmarājam ariṃdamam. vavarṣa śaravarṣeṇa varṣeṇa maghavān iva.

तथैव कुरुराजो ऽपि प्रगृह्य रुचिरं धनुः। द्रोणोपदेशान् विविधान् दर्शयानो महामनाः। संदधे विविधान् बाणान् दर्शयन् हस्तलाघवम्।

tathaiva kururājo 'pi pragṛhya ruciraṃ dhanuḥ. droṇopadeśān vividhān darśayāno mahāmanāḥ. saṃdadhe vividhān bāṇān darśayan hastalāghavam.

ववर्ष शरवर्षाणि चित्रं लघु च सुष्ठु च। न चास्य विवरं कश् चिद् ददर्श चरतो रणे।

vavarṣa śaravarṣāṇi citraṃ laghu ca suṣṭhu ca. na cāsya vivaraṃ kaś cid dadarśa carato raṇe.

ताव् उभौ विविधैर् बाणैस् ततक्षाते परस्परम्। शार्दूलाव् आमिषप्रेप्सू पराक्रान्ताव् इवाहवे।

tāv ubhau vividhair bāṇais tatakṣāte parasparam. śārdūlāv āmiṣaprepsū parākrāntāv ivāhave.

भीमस् तु तव पुत्रेण रणशौण्डेन संगतः। पाञ्चाल्यः सात्यकिश् चैव माद्रीपुत्रौ च पाण्डवौ। शकुनिप्रमुखान् वीरान् प्रत्यगृह्णन् समन्ततः।

bhīmas tu tava putreṇa raṇaśauṇḍena saṃgataḥ. pāñcālyaḥ sātyakiś caiva mādrīputrau ca pāṇḍavau. śakunipramukhān vīrān pratyagṛhṇan samantataḥ.

तदासीत् तुमुलं युद्धं पुनर् एव जयैषिणाम्। तावकानां परेषां च राजन् दुर्मन्त्रिते तव।

tadāsīt tumulaṃ yuddhaṃ punar eva jayaiṣiṇām. tāvakānāṃ pareṣāṃ ca rājan durmantrite tava.

दुर्योधनस् तु भीमस्य शरेणानतपर्वणा। चिच्छेदादिश्य संग्रामे ध्वजं हेमविभूषितम्।

duryodhanas tu bhīmasya śareṇānataparvaṇā. cicchedādiśya saṃgrāme dhvajaṃ hemavibhūṣitam.

सकिङ्किणीकजालेन महता चारुदर्शनः। पपात रुचिरः सिंहो भीमसेनस्य नानदन्।

sakiṅkiṇīkajālena mahatā cārudarśanaḥ. papāta ruciraḥ siṃho bhīmasenasya nānadan.

पुनश् चास्य धनुश् चित्रं गजराजकरोपमम्। क्षुरेण शितधारेण प्रचकर्त नराधिपः।

punaś cāsya dhanuś citraṃ gajarājakaropamam. kṣureṇa śitadhāreṇa pracakarta narādhipaḥ.

स च्छिन्नधन्वा तेजस्वी रथशक्त्या सुतं तव। बिभेदोरसि विक्रम्य स रथोपस्थ आविशत्।

sa cchinnadhanvā tejasvī rathaśaktyā sutaṃ tava. bibhedorasi vikramya sa rathopastha āviśat.

तस्मिन् मोहम् अनुप्राप्ते पुनर् एव वृकोदरः। यन्तुर् एव शिरः कायात् क्षुरप्रेणाहरत् तदा।

tasmin moham anuprāpte punar eva vṛkodaraḥ. yantur eva śiraḥ kāyāt kṣurapreṇāharat tadā.

हतसूता हयास् तस्य रथम् आदाय भारत। व्यद्रवन्त दिशो राजन् हाहाकारस् तदाभवत्।

hatasūtā hayās tasya ratham ādāya bhārata. vyadravanta diśo rājan hāhākāras tadābhavat.

तम् अभ्यधावत् त्राणार्थं द्रोणपुत्रो महारथः। कृपश् च कृतवर्मा च पुत्रं ते ऽभिपरीप्सवः।

tam abhyadhāvat trāṇārthaṃ droṇaputro mahārathaḥ. kṛpaś ca kṛtavarmā ca putraṃ te 'bhiparīpsavaḥ.

तस्मिन् विलुलिते सैन्ये त्रस्तास् तस्य पदानुगाः। गाण्डीवधन्वा विस्फार्य धनुस् तान् अहनच् छरैः।

tasmin vilulite sainye trastās tasya padānugāḥ. gāṇḍīvadhanvā visphārya dhanus tān ahanac charaiḥ.

युधिष्ठिरस् तु मद्रेशम् अभ्यधावद् अमर्षितः। स्वयं संचोदयन्न् अश्वान् दन्तवर्णान् मनोजवान्।

yudhiṣṭhiras tu madreśam abhyadhāvad amarṣitaḥ. svayaṃ saṃcodayann aśvān dantavarṇān manojavān.

तत्राद्भुतम् अपश्याम कुन्तीपुत्रे युधिष्ठिरे। पुरा भूत्वा मृदुर् दान्तो यत् तदा दारुणो ऽभवत्।

tatrādbhutam apaśyāma kuntīputre yudhiṣṭhire. purā bhūtvā mṛdur dānto yat tadā dāruṇo 'bhavat.

विवृताक्षश् च कौन्तेयो वेपमानश् च मन्युना। चिच्छेद योधान् निशितैः शरैः शतसहस्रशः।

vivṛtākṣaś ca kaunteyo vepamānaś ca manyunā. ciccheda yodhān niśitaiḥ śaraiḥ śatasahasraśaḥ.

यां यां प्रत्युद्ययौ सेनां तां तां ज्येष्ठः स पाण्डवः। शरैर् अपातयद् राजन् गिरीन् वज्रैर् इवोत्तमैः।

yāṃ yāṃ pratyudyayau senāṃ tāṃ tāṃ jyeṣṭhaḥ sa pāṇḍavaḥ. śarair apātayad rājan girīn vajrair ivottamaiḥ.

साश्वसूतध्वजरथान् रथिनः पातयन् बहून्। आक्रीडद् एको बलवान् पवनस् तोयदान् इव।

sāśvasūtadhvajarathān rathinaḥ pātayan bahūn. ākrīḍad eko balavān pavanas toyadān iva.

साश्वारोहांश् च तुरगान् पत्तींश् चैव सहस्रशः। व्यपोथयत संग्रामे क्रुद्धो रुद्रः पशून् इव।

sāśvārohāṃś ca turagān pattīṃś caiva sahasraśaḥ. vyapothayata saṃgrāme kruddho rudraḥ paśūn iva.

शून्यम् आयोधनं कृत्वा शरवर्षैः समन्ततः। अभ्यद्रवत मद्रेशं तिष्ठ शल्येति चाब्रवीत्।

śūnyam āyodhanaṃ kṛtvā śaravarṣaiḥ samantataḥ. abhyadravata madreśaṃ tiṣṭha śalyeti cābravīt.

तस्य तच् चरितं दृष्ट्वा संग्रामे भीमकर्मणः। वित्रेसुस् तावकाः सर्वे शल्यस् त्व् एनं समभ्ययात्।

tasya tac caritaṃ dṛṣṭvā saṃgrāme bhīmakarmaṇaḥ. vitresus tāvakāḥ sarve śalyas tv enaṃ samabhyayāt.

ततस् तौ तु सुसंरब्धौ प्रध्माप्य सलिलोद्भवौ। समाहूय तदान्योन्यं भर्त्सयन्तौ समीयतुः।

tatas tau tu susaṃrabdhau pradhmāpya salilodbhavau. samāhūya tadānyonyaṃ bhartsayantau samīyatuḥ.

शल्यस् तु शरवर्षेण युधिष्ठिरम् अवाकिरत्। मद्रराजं च कौन्तेयः शरवर्षैर् अवाकिरत्।

śalyas tu śaravarṣeṇa yudhiṣṭhiram avākirat. madrarājaṃ ca kaunteyaḥ śaravarṣair avākirat.

व्यदृश्येतां तदा राजन् कङ्कपत्रिभिर् आहवे। उद्भिन्नरुधिरौ शूरौ मद्रराजयुधिष्ठिरौ।

vyadṛśyetāṃ tadā rājan kaṅkapatribhir āhave. udbhinnarudhirau śūrau madrarājayudhiṣṭhirau.

पुष्पिताव् इव रेजाते वने शल्मलिकिंशुका। पुष्पितौ शुशुभाते तौ वसन्ते किंशुकौ यथा। दीप्यमानौ महात्मानौ प्राणयोर् युद्धदुर्मदौ।

puṣpitāv iva rejāte vane śalmalikiṃśukā. puṣpitau śuśubhāte tau vasante kiṃśukau yathā. dīpyamānau mahātmānau prāṇayor yuddhadurmadau.

दृष्ट्वा सर्वाणि सैन्यानि नाध्यवस्यंस् तयोर् जयम्। हत्वा मद्राधिपं पार्थो भोक्ष्यते ऽद्य वसुंधराम्।

dṛṣṭvā sarvāṇi sainyāni nādhyavasyaṃs tayor jayam. hatvā madrādhipaṃ pārtho bhokṣyate 'dya vasuṃdharām.

शल्यो वा पाण्डवं हत्वा दद्याद् दुर्योधनाय गाम्। इतीव निश्चयो नाभूद् योधानां तत्र भारत।

śalyo vā pāṇḍavaṃ hatvā dadyād duryodhanāya gām. itīva niścayo nābhūd yodhānāṃ tatra bhārata.

प्रदक्षिणम् अभूत् सर्वं धर्मराजस्य युध्यतः।

pradakṣiṇam abhūt sarvaṃ dharmarājasya yudhyataḥ.

ततः शरशतं शल्यो मुमोचाशु युधिष्ठिरे। धनुश् चास्य शिताग्रेण बाणेन निरकृन्तत।

tataḥ śaraśataṃ śalyo mumocāśu yudhiṣṭhire. dhanuś cāsya śitāgreṇa bāṇena nirakṛntata.

सो ऽन्यत् कार्मुकम् आदाय शल्यं शरशतैस् त्रिभिः। अविध्यत् कार्मुकं चास्य क्षुरेण निरकृन्तत।

so 'nyat kārmukam ādāya śalyaṃ śaraśatais tribhiḥ. avidhyat kārmukaṃ cāsya kṣureṇa nirakṛntata.

अथास्य निजघानाश्वांश् चतुरो नतपर्वभिः। द्वाभ्याम् अथ शिताग्राभ्याम् उभौ च पार्ष्णिसारथी।

athāsya nijaghānāśvāṃś caturo nataparvabhiḥ. dvābhyām atha śitāgrābhyām ubhau ca pārṣṇisārathī.

ततो ऽस्य दीप्यमानेन पीतेन निशितेन च। प्रमुखे वर्तमानस्य भल्लेनापाहरद् ध्वजम्। ततः प्रभग्नं तत् सैन्यं दौर्योधनम् अरिंदम।

tato 'sya dīpyamānena pītena niśitena ca. pramukhe vartamānasya bhallenāpāharad dhvajam. tataḥ prabhagnaṃ tat sainyaṃ dauryodhanam ariṃdama.

ततो मद्राधिपं द्रौणिर् अभ्यधावत् तथाकृतम्। आरोप्य चैनं स्वरथं त्वरमाणः प्रदुद्रुवे।

tato madrādhipaṃ drauṇir abhyadhāvat tathākṛtam. āropya cainaṃ svarathaṃ tvaramāṇaḥ pradudruve.

मुहूर्तम् इव तौ गत्वा नर्दमाने युधिष्ठिरे। स्थित्वा ततो मद्रपतिर् अन्यं स्यन्दनम् आस्थितः।

muhūrtam iva tau gatvā nardamāne yudhiṣṭhire. sthitvā tato madrapatir anyaṃ syandanam āsthitaḥ.

विधिवत् कल्पितं शुभ्रं महाम्बुदनिनादिनम्। सज्जयन्त्रोपकरणं द्विषतां रोमहर्षणम्। सुकूबरं सुचक्राक्षं विधेयाश्वं सुसारथिम्।

vidhivat kalpitaṃ śubhraṃ mahāmbudaninādinam. sajjayantropakaraṇaṃ dviṣatāṃ romaharṣaṇam. sukūbaraṃ sucakrākṣaṃ vidheyāśvaṃ susārathim.

Project अर्थ (Artha): X, yashbonde.com, LinkedIn. See Sources

Loading adhyay...