महाभारत 9.11 (श्लोक 1) - Project अर्थ (Artha)

Project Home / Contents

महाभारत

←शल्य पर्व→

←अध्याय 11→

[mh-9-11] • 63 श्लोकाः

संजय उवाच। पतितं प्रेक्ष्य यन्तारं शल्यः सर्वायसीं गदाम्। आदाय तरसा राजंस् तस्थौ गिरिर् इवाचलः।

saṃjaya uvāca. patitaṃ prekṣya yantāraṃ śalyaḥ sarvāyasīṃ gadām. ādāya tarasā rājaṃs tasthau girir ivācalaḥ.

तं दीप्तम् इव कालाग्निं पाशहस्तम् इवान्तकम्। सशृङ्गम् इव कैलासं सवज्रम् इव वासवम्।

taṃ dīptam iva kālāgniṃ pāśahastam ivāntakam. saśṛṅgam iva kailāsaṃ savajram iva vāsavam.

सशूलम् इव हर्यक्षं वने मत्तम् इव द्विपम्। सचक्रम् इव चक्रिणम्। सशक्तिम् इव सेनान्यं। जवेनाभ्यपतद् भीमः प्रगृह्य महतीं गदाम्। मद्रराजम् असंभ्रान्तः पश्यतां सर्वधन्विनाम्।

saśūlam iva haryakṣaṃ vane mattam iva dvipam. sacakram iva cakriṇam. saśaktim iva senānyaṃ. javenābhyapatad bhīmaḥ pragṛhya mahatīṃ gadām. madrarājam asaṃbhrāntaḥ paśyatāṃ sarvadhanvinām.

ततः शङ्खप्रणादश् च तूर्याणां च सहस्रशः। सिंहनादश् च संजज्ञे शूराणां हर्षवर्धनः।

tataḥ śaṅkhapraṇādaś ca tūryāṇāṃ ca sahasraśaḥ. siṃhanādaś ca saṃjajñe śūrāṇāṃ harṣavardhanaḥ.

प्रेक्षन्तः सर्वतस् तौ हि योधा योधमहाद्विपौ। तावकाश् च परे चैव साधु साध्व् इत्य् अथाब्रुवन्।

prekṣantaḥ sarvatas tau hi yodhā yodhamahādvipau. tāvakāś ca pare caiva sādhu sādhv ity athābruvan.

न हि मद्राधिपाद् अन्यो रामाद् वा यदुनन्दनात्। सोढुम् उत्सहते वेगं भीमसेनस्य संयुगे।

na hi madrādhipād anyo rāmād vā yadunandanāt. soḍhum utsahate vegaṃ bhīmasenasya saṃyuge.

तथा मद्राधिपस्यापि गदावेगं महात्मनः। सोढुम् उत्सहते नान्यो योधो युधि वृकोदरात्।

tathā madrādhipasyāpi gadāvegaṃ mahātmanaḥ. soḍhum utsahate nānyo yodho yudhi vṛkodarāt.

तौ वृषाव् इव नर्दन्तौ मण्डलानि विचेरतुः। आवल्गितौ गदाहस्तौ मद्रराजवृकोदरौ।

tau vṛṣāv iva nardantau maṇḍalāni viceratuḥ. āvalgitau gadāhastau madrarājavṛkodarau.

मण्डलावर्तमार्गेषु गदाविहरणेषु च। निर्विशेषम् अभूद् युद्धं तयोः पुरुषसिंहयोः।

maṇḍalāvartamārgeṣu gadāviharaṇeṣu ca. nirviśeṣam abhūd yuddhaṃ tayoḥ puruṣasiṃhayoḥ.

तप्तहेममयैः शुभ्रैर् बभूव भयवर्धनी। अग्निज्वालैर् इवाविद्धा पट्टैः शल्यस्य सा गदा।

taptahemamayaiḥ śubhrair babhūva bhayavardhanī. agnijvālair ivāviddhā paṭṭaiḥ śalyasya sā gadā.

तथैव चरतो मार्गान् मण्डलेषु महात्मनः। विद्युद् अभ्रप्रतीकाशा भीमस्य शुशुभे गदा।

tathaiva carato mārgān maṇḍaleṣu mahātmanaḥ. vidyud abhrapratīkāśā bhīmasya śuśubhe gadā.

ताडिता मद्रराजेन भीमस्य गदया गदा। दीप्यमानेव वै राजन् ससृजे पावकार्चिषः।

tāḍitā madrarājena bhīmasya gadayā gadā. dīpyamāneva vai rājan sasṛje pāvakārciṣaḥ.

तथा भीमेन शल्यस्य ताडिता गदया गदा। अङ्गारवर्षं मुमुचे तद् अद्भुतम् इवाभवत्।

tathā bhīmena śalyasya tāḍitā gadayā gadā. aṅgāravarṣaṃ mumuce tad adbhutam ivābhavat.

दन्तैर् इव महानागौ शृङ्गैर् इव महर्षभौ। तोत्त्रैर् इव तदान्योन्यं गदाग्राभ्यां निजघ्नतुः।

dantair iva mahānāgau śṛṅgair iva maharṣabhau. tottrair iva tadānyonyaṃ gadāgrābhyāṃ nijaghnatuḥ.

तौ गदानिहतैर् गात्रैः क्षणेन रुधिरोक्षितौ। प्रेक्षणीयतराव् आस्तां पुष्पिताव् इव किंशुकौ।

tau gadānihatair gātraiḥ kṣaṇena rudhirokṣitau. prekṣaṇīyatarāv āstāṃ puṣpitāv iva kiṃśukau.

गदया मद्रराजेन सव्यदक्षिणम् आहतः। भीमसेनो महाबाहुर् न चचालाचलो यथा।

gadayā madrarājena savyadakṣiṇam āhataḥ. bhīmaseno mahābāhur na cacālācalo yathā.

तथा भीमगदावेगैस् ताड्यमानो मुहुर् मुहुः। शल्यो न विव्यथे राजन् दन्तिनेवाहतो गिरिः।

tathā bhīmagadāvegais tāḍyamāno muhur muhuḥ. śalyo na vivyathe rājan dantinevāhato giriḥ.

शुश्रुवे दिक्षु सर्वासु तयोः पुरुषसिंहयोः। गदानिपातसंह्रादो वज्रयोर् इव निस्वनः।

śuśruve dikṣu sarvāsu tayoḥ puruṣasiṃhayoḥ. gadānipātasaṃhrādo vajrayor iva nisvanaḥ.

निवृत्य तु महावीर्यौ समुच्छ्रितगदाव् उभौ। पुनर् अन्तरमार्गस्थौ मण्डलानि विचेरतुः।

nivṛtya tu mahāvīryau samucchritagadāv ubhau. punar antaramārgasthau maṇḍalāni viceratuḥ.

अथाभ्येत्य पदान्य् अष्टौ संनिपातो ऽभवत् तयोः। उद्यम्य लोहदण्डाभ्याम् अतिमानुषकर्मणोः।

athābhyetya padāny aṣṭau saṃnipāto 'bhavat tayoḥ. udyamya lohadaṇḍābhyām atimānuṣakarmaṇoḥ.

प्रार्थयानौ तदान्यो ऽन्यं मण्डलानि विचेरतुः। क्रियाविशेषं कृतिनौ दर्शयाम् आसतुस् तदा।

prārthayānau tadānyo 'nyaṃ maṇḍalāni viceratuḥ. kriyāviśeṣaṃ kṛtinau darśayām āsatus tadā.

अथोद्यम्य गदे घोरे सशृङ्गाव् इव पर्वतौ। ताव् आजघ्नतुर् अन्योन्यं यथा भूमिचले ऽचलौ।

athodyamya gade ghore saśṛṅgāv iva parvatau. tāv ājaghnatur anyonyaṃ yathā bhūmicale 'calau.

तौ परस्परवेगाच् च गदाभ्यां च भृशाहतौ। युगपत् पेततुर् वीराव् उभाव् इन्द्रध्वजाव् इव।

tau parasparavegāc ca gadābhyāṃ ca bhṛśāhatau. yugapat petatur vīrāv ubhāv indradhvajāv iva.

उभयोः सेनयोर् वीरास् तदा हाहाकृतो ऽभवन्। भृशं मर्मण्य् अभिहताव् उभाव् आस्तां सुविह्वलौ।

ubhayoḥ senayor vīrās tadā hāhākṛto 'bhavan. bhṛśaṃ marmaṇy abhihatāv ubhāv āstāṃ suvihvalau.

ततः सगदम् आरोप्य मद्राणाम् ऋषभं रथे। अपोवाह कृपः शल्यं तूर्णम् आयोधनाद् अपि।

tataḥ sagadam āropya madrāṇām ṛṣabhaṃ rathe. apovāha kṛpaḥ śalyaṃ tūrṇam āyodhanād api.

क्षीबवद् विह्वलत्वात् तु निमेषात् पुनर् उत्थितः। भीमसेनो गदापाणिः समाह्वयत मद्रपम्।

kṣībavad vihvalatvāt tu nimeṣāt punar utthitaḥ. bhīmaseno gadāpāṇiḥ samāhvayata madrapam.

ततस् तु तावकाः शूरा नानाशस्त्रसमायुताः। नानावादित्रशब्देन पाण्डुसेनाम् अयोधयन्।

tatas tu tāvakāḥ śūrā nānāśastrasamāyutāḥ. nānāvāditraśabdena pāṇḍusenām ayodhayan.

भुजाव् उच्छ्रित्य शस्त्रं च शब्देन महता ततः। अभ्यद्रवन् महाराज दुर्योधनपुरोगमाः।

bhujāv ucchritya śastraṃ ca śabdena mahatā tataḥ. abhyadravan mahārāja duryodhanapurogamāḥ.

तद् अनीकम् अभिप्रेक्ष्य ततस् ते पाण्डुनन्दनाः। प्रययुः सिंहनादेन दुर्योधनवधेप्सया।

tad anīkam abhiprekṣya tatas te pāṇḍunandanāḥ. prayayuḥ siṃhanādena duryodhanavadhepsayā.

तेषाम् आपततां तूर्णं पुत्रस् ते भरतर्षभ। प्रासेन चेकितानं वै विव्याध हृदये भृशम्।

teṣām āpatatāṃ tūrṇaṃ putras te bharatarṣabha. prāsena cekitānaṃ vai vivyādha hṛdaye bhṛśam.

स पपात रथोपस्थे तव पुत्रेण ताडितः। रुधिरौघपरिक्लिन्नः प्रविश्य विपुलं तमः।

sa papāta rathopasthe tava putreṇa tāḍitaḥ. rudhiraughapariklinnaḥ praviśya vipulaṃ tamaḥ.

चेकितानं हतं दृष्ट्वा पाण्डवानां महारथाः। प्रसक्तम् अभ्यवर्षन्त शरवर्षाणि भागशः।

cekitānaṃ hataṃ dṛṣṭvā pāṇḍavānāṃ mahārathāḥ. prasaktam abhyavarṣanta śaravarṣāṇi bhāgaśaḥ.

तावकानाम् अनीकेषु पाण्डवा जितकाशिनः। व्यचरन्त महाराज प्रेक्षणीयाः समन्ततः।

tāvakānām anīkeṣu pāṇḍavā jitakāśinaḥ. vyacaranta mahārāja prekṣaṇīyāḥ samantataḥ.

कृपश् च कृतवर्मा च सौबलश् च महाबलः। अयोधयन् धर्मराजं मद्रराजपुरस्कृताः।

kṛpaś ca kṛtavarmā ca saubalaś ca mahābalaḥ. ayodhayan dharmarājaṃ madrarājapuraskṛtāḥ.

भारद्वाजस्य हन्तारं भूरिवीर्यपराक्रमम्। दुर्योधनो महाराज धृष्टद्युम्नम् अयोधयत्।

bhāradvājasya hantāraṃ bhūrivīryaparākramam. duryodhano mahārāja dhṛṣṭadyumnam ayodhayat.

त्रिसाहस्रा रथा राजंस् तव पुत्रेण चोदिताः। अयोधयन्त विजयं द्रोणपुत्रपुरस्कृताः।

trisāhasrā rathā rājaṃs tava putreṇa coditāḥ. ayodhayanta vijayaṃ droṇaputrapuraskṛtāḥ.

विजये धृतसंकल्पाः समभित्यक्तजीविताः। प्राविशंस् तावका राजन् हंसा इव महत् सरः।

vijaye dhṛtasaṃkalpāḥ samabhityaktajīvitāḥ. prāviśaṃs tāvakā rājan haṃsā iva mahat saraḥ.

ततो युद्धम् अभूद् घोरं परस्परवधैषिणाम्। अन्योन्यवधसंयुक्तम् अन्योन्यप्रीतिवर्धनम्।

tato yuddham abhūd ghoraṃ parasparavadhaiṣiṇām. anyonyavadhasaṃyuktam anyonyaprītivardhanam.

तस्मिन् प्रवृत्ते संग्रामे राजन् वीरवरक्षये। अनिलेनेरितं घोरम् उत्तस्थौ पार्थिवं रजः।

tasmin pravṛtte saṃgrāme rājan vīravarakṣaye. anileneritaṃ ghoram uttasthau pārthivaṃ rajaḥ.

श्रवणान् नामधेयानां पाण्डवानां च कीर्तनात्। परस्परं विजानीमो ये चायुध्यन्न् अभीतवत्।

śravaṇān nāmadheyānāṃ pāṇḍavānāṃ ca kīrtanāt. parasparaṃ vijānīmo ye cāyudhyann abhītavat.

तद् रजः पुरुषव्याघ्र शोणितेन प्रशामितम्। दिशश् च विमला जज्ञुस् तस्मिन् रजसि शामिते।

tad rajaḥ puruṣavyāghra śoṇitena praśāmitam. diśaś ca vimalā jajñus tasmin rajasi śāmite.

तथा प्रवृत्ते संग्रामे घोररूपे भयानके। तावकानां परेषां च नासीत् कश् चित् पराङ्मुखः।

tathā pravṛtte saṃgrāme ghorarūpe bhayānake. tāvakānāṃ pareṣāṃ ca nāsīt kaś cit parāṅmukhaḥ.

ब्रह्मलोकपरा भूत्वा प्रार्थयन्तो जयं युधि। सुयुद्धेन पराक्रान्ता नराः स्वर्गम् अभीप्सवः।

brahmalokaparā bhūtvā prārthayanto jayaṃ yudhi. suyuddhena parākrāntā narāḥ svargam abhīpsavaḥ.

भर्तृपिण्डविमोक्षार्थं भर्तृकार्यविनिश्चिताः। स्वर्गसंसक्तमनसो योधा युयुधिरे तदा।

bhartṛpiṇḍavimokṣārthaṃ bhartṛkāryaviniścitāḥ. svargasaṃsaktamanaso yodhā yuyudhire tadā.

नानारूपाणि शस्त्राणि विसृजन्तो महारथाः। अन्योन्यम् अभिगर्जन्तः प्रहरन्तः परस्परम्।

nānārūpāṇi śastrāṇi visṛjanto mahārathāḥ. anyonyam abhigarjantaḥ praharantaḥ parasparam.

हत विध्यत गृह्णीत प्रहरध्वं निकृन्तत। इति स्म वाचः श्रूयन्ते तव तेषां च वै बले।

hata vidhyata gṛhṇīta praharadhvaṃ nikṛntata. iti sma vācaḥ śrūyante tava teṣāṃ ca vai bale.

ततः शल्यो महाराज धर्मराजं युधिष्ठिरम्। विव्याध निशितैर् बाणैर् हन्तुकामो महारथम्।

tataḥ śalyo mahārāja dharmarājaṃ yudhiṣṭhiram. vivyādha niśitair bāṇair hantukāmo mahāratham.

तस्य पार्थो महाराज नाराचान् वै चतुर्दश। मर्माण्य् उद्दिश्य मर्मज्ञो निचखान हसन्न् इव।

tasya pārtho mahārāja nārācān vai caturdaśa. marmāṇy uddiśya marmajño nicakhāna hasann iva.

तं वार्य पाण्डवं बाणैर् हन्तुकामो महायशाः। विव्याध समरे क्रुद्धो बहुभिः कङ्कपत्रिभिः।

taṃ vārya pāṇḍavaṃ bāṇair hantukāmo mahāyaśāḥ. vivyādha samare kruddho bahubhiḥ kaṅkapatribhiḥ.

अथ भूयो महाराज शरेण नतपर्वणा। युधिष्ठिरं समाजघ्ने सर्वसैन्यस्य पश्यतः।

atha bhūyo mahārāja śareṇa nataparvaṇā. yudhiṣṭhiraṃ samājaghne sarvasainyasya paśyataḥ.

धर्मराजो ऽपि संक्रुद्धो मद्रराजं महायशाः। विव्याध निशितैर् बाणैः कङ्कबर्हिणवाजितैः।

dharmarājo 'pi saṃkruddho madrarājaṃ mahāyaśāḥ. vivyādha niśitair bāṇaiḥ kaṅkabarhiṇavājitaiḥ.

चन्द्रसेनं च सप्तत्या सूतं च नवभिः शरैः। द्रुमसेनं चतुःषष्ट्या निजघान महारथः।

candrasenaṃ ca saptatyā sūtaṃ ca navabhiḥ śaraiḥ. drumasenaṃ catuḥṣaṣṭyā nijaghāna mahārathaḥ.

चक्ररक्षे हते शल्यः पाण्डवेन महात्मना। निजघान ततो राजंश् चेदीन् वै पञ्चविंशतिम्।

cakrarakṣe hate śalyaḥ pāṇḍavena mahātmanā. nijaghāna tato rājaṃś cedīn vai pañcaviṃśatim.

सात्यकिं पञ्चविंशत्या भीमसेनं च पञ्चभिः। माद्रीपुत्रौ शतेनाजौ विव्याध निशितैः शरैः।

sātyakiṃ pañcaviṃśatyā bhīmasenaṃ ca pañcabhiḥ. mādrīputrau śatenājau vivyādha niśitaiḥ śaraiḥ.

एवं विचरतस् तस्य संग्रामे राजसत्तम। संप्रेषयच् छितान् पार्थः शरान् आशीविषोपमान्।

evaṃ vicaratas tasya saṃgrāme rājasattama. saṃpreṣayac chitān pārthaḥ śarān āśīviṣopamān.

ध्वजाग्रं चास्य समरे कुन्तीपुत्रो युधिष्ठिरः। प्रमुखे वर्तमानस्य भल्लेनापहरद् रथात्।

dhvajāgraṃ cāsya samare kuntīputro yudhiṣṭhiraḥ. pramukhe vartamānasya bhallenāpaharad rathāt.

पाण्डुपुत्रेण वै तस्य केतुं छिन्नं महात्मना। निपतन्तम् अपश्याम गिरिशृङ्गम् इवाहतम्।

pāṇḍuputreṇa vai tasya ketuṃ chinnaṃ mahātmanā. nipatantam apaśyāma giriśṛṅgam ivāhatam.

ध्वजं निपतितं दृष्ट्वा पाण्डवं च व्यवस्थितम्। संक्रुद्धो मद्रराजो ऽभूच् छरवर्षं मुमोच ह।

dhvajaṃ nipatitaṃ dṛṣṭvā pāṇḍavaṃ ca vyavasthitam. saṃkruddho madrarājo 'bhūc charavarṣaṃ mumoca ha.

शल्यः सायकवर्षेण पर्जन्य इव वृष्टिमान्। अभ्यवर्षद् अमेयात्मा क्षत्रियं क्षत्रियर्षभः।

śalyaḥ sāyakavarṣeṇa parjanya iva vṛṣṭimān. abhyavarṣad ameyātmā kṣatriyaṃ kṣatriyarṣabhaḥ.

सात्यकिं भीमसेनं च माद्रीपुत्रौ च पाण्डवौ। एकैकं पञ्चभिर् विद्ध्वा युधिष्ठिरम् अपीडयत्।

sātyakiṃ bhīmasenaṃ ca mādrīputrau ca pāṇḍavau. ekaikaṃ pañcabhir viddhvā yudhiṣṭhiram apīḍayat.

ततो बाणमयं जालं विततं पाण्डवोरसि। अपश्याम महाराज मेघजालम् इवोद्गतम्।

tato bāṇamayaṃ jālaṃ vitataṃ pāṇḍavorasi. apaśyāma mahārāja meghajālam ivodgatam.

तस्य शल्यो रणे क्रुद्धो बाणैः संनतपर्वभिः। दिशः प्रच्छादयाम् आस प्रदिशश् च महारथः।

tasya śalyo raṇe kruddho bāṇaiḥ saṃnataparvabhiḥ. diśaḥ pracchādayām āsa pradiśaś ca mahārathaḥ.

ततो युधिष्ठिरो राजा बाणजालेन पीडितः। बभूव हृतविक्रान्तो जम्भो वृत्रहणा यथा।

tato yudhiṣṭhiro rājā bāṇajālena pīḍitaḥ. babhūva hṛtavikrānto jambho vṛtrahaṇā yathā.

Project अर्थ (Artha): X, yashbonde.com, LinkedIn. See Sources

Loading adhyay...