महाभारत 9.10 (श्लोक 1) - Project अर्थ (Artha)

Project Home / Contents

महाभारत

←शल्य पर्व→

←अध्याय 10→

[mh-9-10] • 56 श्लोकाः

संजय उवाच। तस्मिन् विलुलिते सैन्ये वध्यमाने परस्परम्। द्रवमाणेषु योधेषु निनदत्सु च दन्तिषु।

saṃjaya uvāca. tasmin vilulite sainye vadhyamāne parasparam. dravamāṇeṣu yodheṣu ninadatsu ca dantiṣu.

कूजतां स्तनतां चैव पदातीनां महाहवे। विद्रुतेषु महाराज हयेषु बहुधा तदा।

kūjatāṃ stanatāṃ caiva padātīnāṃ mahāhave. vidruteṣu mahārāja hayeṣu bahudhā tadā.

प्रक्षये दारुणे जाते संहारे सर्वदेहिनाम्। नानाशस्त्रसमावापे व्यतिषक्तरथद्विपे।

prakṣaye dāruṇe jāte saṃhāre sarvadehinām. nānāśastrasamāvāpe vyatiṣaktarathadvipe.

हर्षणे युद्धशौण्डानां भीरूणां भयवर्धने। गाहमानेषु योधेषु परस्परवधैषिषु।

harṣaṇe yuddhaśauṇḍānāṃ bhīrūṇāṃ bhayavardhane. gāhamāneṣu yodheṣu parasparavadhaiṣiṣu.

प्राणादाने महाघोरे वर्तमाने दुरोदरे। संग्रामे घोररूपे तु यमराष्ट्रविवर्धने।

prāṇādāne mahāghore vartamāne durodare. saṃgrāme ghorarūpe tu yamarāṣṭravivardhane.

पाण्डवास् तावकं सैन्यं व्यधमन् निशितैः शरैः। तथैव तावका योधा जघ्नुः पाण्डवसैनिकान्।

pāṇḍavās tāvakaṃ sainyaṃ vyadhaman niśitaiḥ śaraiḥ. tathaiva tāvakā yodhā jaghnuḥ pāṇḍavasainikān.

तस्मिंस् तथा वर्तमाने युद्धे भीरुभयावहे। पूर्वाह्णे चैव संप्राप्ते भास्करोदयनं प्रति।

tasmiṃs tathā vartamāne yuddhe bhīrubhayāvahe. pūrvāhṇe caiva saṃprāpte bhāskarodayanaṃ prati.

लब्धलक्षाः परे राजन् रक्षिताश् च महात्मना। अयोधयंस् तव बलं मृत्युं कृत्वा निवर्तनम्।

labdhalakṣāḥ pare rājan rakṣitāś ca mahātmanā. ayodhayaṃs tava balaṃ mṛtyuṃ kṛtvā nivartanam.

बलिभिः पाण्डवैर् दृप्तैर् लब्धलक्षैः प्रहारिभिः। कौरव्य् असीदत् पृतना मृगीवाग्निसमाकुला।

balibhiḥ pāṇḍavair dṛptair labdhalakṣaiḥ prahāribhiḥ. kauravy asīdat pṛtanā mṛgīvāgnisamākulā.

तां दृष्ट्वा सीदतीं सेनां पङ्के गाम् इव दुर्बलाम्। उज्जिहीर्षुस् तदा शल्यः प्रायात् पाण्डुचमूं प्रति।

tāṃ dṛṣṭvā sīdatīṃ senāṃ paṅke gām iva durbalām. ujjihīrṣus tadā śalyaḥ prāyāt pāṇḍucamūṃ prati.

मद्रराजस् तु संक्रुद्धो गृहीत्वा धनुर् उत्तमम्। अभ्यद्रवत संग्रामे पाण्डवान् आततायिनः।

madrarājas tu saṃkruddho gṛhītvā dhanur uttamam. abhyadravata saṃgrāme pāṇḍavān ātatāyinaḥ.

पाण्डवाश् च महाराज समरे जितकाशिनः। मद्रराजं समासाद्य विव्यधुर् निशितैः शरैः। तथैव तावका यौधा धर्मराजं युधिष्ठिरम्।

pāṇḍavāś ca mahārāja samare jitakāśinaḥ. madrarājaṃ samāsādya vivyadhur niśitaiḥ śaraiḥ. tathaiva tāvakā yaudhā dharmarājaṃ yudhiṣṭhiram.

ततः शरशतैस् तीक्ष्णैर् मद्रराजो महाबलः। अर्दयाम् आस तां सेनां धर्मराजस्य पश्यतः।

tataḥ śaraśatais tīkṣṇair madrarājo mahābalaḥ. ardayām āsa tāṃ senāṃ dharmarājasya paśyataḥ.

प्रादुरासंस् ततो राजन् नानारूपाण्य् अनेकशः। चचाल शब्दं कुर्वाणा मही चापि सपर्वता।

prādurāsaṃs tato rājan nānārūpāṇy anekaśaḥ. cacāla śabdaṃ kurvāṇā mahī cāpi saparvatā.

सदण्डशूला दीप्ताग्राः शीर्यमाणाः समन्ततः। उल्का भूमिं दिवः पेतुर् आहत्य रविमण्डलम्।

sadaṇḍaśūlā dīptāgrāḥ śīryamāṇāḥ samantataḥ. ulkā bhūmiṃ divaḥ petur āhatya ravimaṇḍalam.

मृगाश् च माहिषाश् चापि पक्षिणश् च विशां पते। अपसव्यं तदा चक्रुः सेनां ते बहुशो नृप। भृगुसूनुधरापुत्रौ शशिजेन समन्वितौ। चरमं पाण्डुपुत्राणां पुरस्तात् सर्वभूभुजाम्। शस्त्राग्रेष्व् अभवज् ज्वाला नेत्राण्य् आहत्य वर्षती। शिरः स्वलीयन्त भृशं काकोलूकाश् च केतुषु।

mṛgāś ca māhiṣāś cāpi pakṣiṇaś ca viśāṃ pate. apasavyaṃ tadā cakruḥ senāṃ te bahuśo nṛpa. bhṛgusūnudharāputrau śaśijena samanvitau. caramaṃ pāṇḍuputrāṇāṃ purastāt sarvabhūbhujām. śastrāgreṣv abhavaj jvālā netrāṇy āhatya varṣatī. śiraḥ svalīyanta bhṛśaṃ kākolūkāś ca ketuṣu.

ततस् तद् युद्धम् अत्युग्रम् अभवत् संघचारिणाम्। तथा सर्वाण्य् अनीकानि संनिपत्य जनाधिप। अभ्ययुः कौरवा राजन् पाण्डवानाम् अनीकिनीम्।

tatas tad yuddham atyugram abhavat saṃghacāriṇām. tathā sarvāṇy anīkāni saṃnipatya janādhipa. abhyayuḥ kauravā rājan pāṇḍavānām anīkinīm.

शल्यस् तु शरवर्षेण वर्षन्न् इव सहस्रदृक्। अभ्यवर्षद् अदीनात्मा कुन्तीपुत्रं युधिष्ठिरम्।

śalyas tu śaravarṣeṇa varṣann iva sahasradṛk. abhyavarṣad adīnātmā kuntīputraṃ yudhiṣṭhiram.

भीमसेनं शरैश् चापि रुक्मपुङ्खैः शिलाशितः। द्रौपदेयांस् तथा सर्वान् माद्रीपुत्रौ च पाण्डवौ।

bhīmasenaṃ śaraiś cāpi rukmapuṅkhaiḥ śilāśitaḥ. draupadeyāṃs tathā sarvān mādrīputrau ca pāṇḍavau.

धृष्टद्युम्नं च शैनेयं शिखण्डिनम् अथापि च। एकैकं दशभिर् बाणैर् विव्याध च महाबलः। ततो ऽसृजद् बाणवर्षं घर्मान्ते मघवान् इव।

dhṛṣṭadyumnaṃ ca śaineyaṃ śikhaṇḍinam athāpi ca. ekaikaṃ daśabhir bāṇair vivyādha ca mahābalaḥ. tato 'sṛjad bāṇavarṣaṃ gharmānte maghavān iva.

ततः प्रभद्रका राजन् सोमकाश् च सहस्रशः। पतिताः पात्यमानाश् च दृश्यन्ते शल्यसायकैः।

tataḥ prabhadrakā rājan somakāś ca sahasraśaḥ. patitāḥ pātyamānāś ca dṛśyante śalyasāyakaiḥ.

भ्रमराणाम् इव व्राताः शलभानाम् इव व्रजाः। ह्रादिन्य इव मेघेभ्यः शल्यस्य न्यपतञ् शराः।

bhramarāṇām iva vrātāḥ śalabhānām iva vrajāḥ. hrādinya iva meghebhyaḥ śalyasya nyapatañ śarāḥ.

द्विरदास् तुरगाश् चार्ताः पत्तयो रथिनस् तथा। शल्यस्य बाणैर् न्यपतन् बभ्रमुर् व्यनदंस् तथा।

dviradās turagāś cārtāḥ pattayo rathinas tathā. śalyasya bāṇair nyapatan babhramur vyanadaṃs tathā.

आविष्ट इव मद्रेशो मन्युना पौरुषेण च। प्राच्छादयद् अरीन् संख्ये कालसृष्ट इवान्तकः। विनर्दमानो मद्रेशो मेघह्रादो महाबलः।

āviṣṭa iva madreśo manyunā pauruṣeṇa ca. prācchādayad arīn saṃkhye kālasṛṣṭa ivāntakaḥ. vinardamāno madreśo meghahrādo mahābalaḥ.

सा वध्यमाना शल्येन पाण्डवानाम् अनीकिनी। प्रदुद्राव महाराज शल्यबाणैः प्रपीडिता। अजातशत्रुं कौन्तेयम् अभ्यधावद् युधिष्ठिरम्।

sā vadhyamānā śalyena pāṇḍavānām anīkinī. pradudrāva mahārāja śalyabāṇaiḥ prapīḍitā. ajātaśatruṃ kaunteyam abhyadhāvad yudhiṣṭhiram.

तां समर्प्य ततः संख्ये लघुहस्तः शितैः शरैः। शरवर्षेण महता युधिष्ठिरम् अपीडयत्। ववर्ष समरे क्रुद्धो धर्मपुत्रं युधिष्ठिरम्।

tāṃ samarpya tataḥ saṃkhye laghuhastaḥ śitaiḥ śaraiḥ. śaravarṣeṇa mahatā yudhiṣṭhiram apīḍayat. vavarṣa samare kruddho dharmaputraṃ yudhiṣṭhiram.

तम् आपतन्तं पत्त्यश्वैः क्रुद्धो राजा युधिष्ठिरः। अवारयच् छरैस् तीक्ष्णैर् मत्तं द्विपम् इवाङ्कुशैः।

tam āpatantaṃ pattyaśvaiḥ kruddho rājā yudhiṣṭhiraḥ. avārayac charais tīkṣṇair mattaṃ dvipam ivāṅkuśaiḥ.

तस्य शल्यः शरं घोरं मुमोचाशीविषोपमम्। सो ऽभ्यविध्यन् महात्मानं वेगेनाभ्यपतच् च गाम्।

tasya śalyaḥ śaraṃ ghoraṃ mumocāśīviṣopamam. so 'bhyavidhyan mahātmānaṃ vegenābhyapatac ca gām.

ततो वृकोदरः क्रुद्धः शल्यं विव्याध सप्तभिः। पञ्चभिः सहदेवस् तु नकुलो दशभिः शरैः।

tato vṛkodaraḥ kruddhaḥ śalyaṃ vivyādha saptabhiḥ. pañcabhiḥ sahadevas tu nakulo daśabhiḥ śaraiḥ.

द्रौपदेयाश् च शत्रुघ्नं शूरम् आर्तायनिं शरैः। अभ्यवर्षन् महाभागं मेघा इव महीधरम्।

draupadeyāś ca śatrughnaṃ śūram ārtāyaniṃ śaraiḥ. abhyavarṣan mahābhāgaṃ meghā iva mahīdharam.

ततो दृष्ट्वा तुद्यमानं शल्यं पार्थैः समन्ततः। कृतवर्मा कृपश् चैव संक्रुद्धाव् अभ्यधावताम्।

tato dṛṣṭvā tudyamānaṃ śalyaṃ pārthaiḥ samantataḥ. kṛtavarmā kṛpaś caiva saṃkruddhāv abhyadhāvatām.

उलूकश् च पतत्री च शकुनिश् चापि सौबलः। स्मयमानश् च शनकैर् अश्वत्थामा महारथः। तव पुत्राश् च कार्त्स्न्येन जुगुपुः शल्यम् आहवे।

ulūkaś ca patatrī ca śakuniś cāpi saubalaḥ. smayamānaś ca śanakair aśvatthāmā mahārathaḥ. tava putrāś ca kārtsnyena jugupuḥ śalyam āhave.

भीमसेनं त्रिभिर् विद्ध्वा कृतवर्मा शिलीमुखैः। बाणवर्षेण महता क्रुद्धरूपम् अवारयत्।

bhīmasenaṃ tribhir viddhvā kṛtavarmā śilīmukhaiḥ. bāṇavarṣeṇa mahatā kruddharūpam avārayat.

धृष्टद्युम्नं कृपः क्रुद्धो बाणवर्षैर् अपीडयत्। द्रौपदेयांश् च शकुनिर् यमौ च द्रौणिर् अभ्ययात्।

dhṛṣṭadyumnaṃ kṛpaḥ kruddho bāṇavarṣair apīḍayat. draupadeyāṃś ca śakunir yamau ca drauṇir abhyayāt.

दुर्योधनो युधां श्रेष्ठाव् आहवे केशवार्जुनौ। समभ्ययाद् उग्रतेजाः शरैश् चाभ्यहनद् बली।

duryodhano yudhāṃ śreṣṭhāv āhave keśavārjunau. samabhyayād ugratejāḥ śaraiś cābhyahanad balī.

एवं द्वंद्वशतान्य् आसंस् त्वदीयानां परैः सह। घोररूपाणि चित्राणि तत्र तत्र विशां पते।

evaṃ dvaṃdvaśatāny āsaṃs tvadīyānāṃ paraiḥ saha. ghorarūpāṇi citrāṇi tatra tatra viśāṃ pate.

ऋश्यवर्णाञ् जघानाश्वान् भोजो भीमस्य संयुगे। सो ऽवतीर्य रथोपस्थाद् धताश्वः पाण्डुनन्दनः। कालो दण्डम् इवोद्यम्य गदापाणिर् अयुध्यत।

ṛśyavarṇāñ jaghānāśvān bhojo bhīmasya saṃyuge. so 'vatīrya rathopasthād dhatāśvaḥ pāṇḍunandanaḥ. kālo daṇḍam ivodyamya gadāpāṇir ayudhyata.

प्रमुखे सहदेवस्य जघानाश्वांश् च मद्रराट्। ततः शल्यस्य तनयं सहदेवो ऽसिनावधीत्।

pramukhe sahadevasya jaghānāśvāṃś ca madrarāṭ. tataḥ śalyasya tanayaṃ sahadevo 'sināvadhīt.

गौतमः पुनर् आचार्यो धृष्टद्युम्नम् अयोधयत्। असंभ्रान्तम् असंभ्रान्तो यत्नवान् यत्नवत्तरम्।

gautamaḥ punar ācāryo dhṛṣṭadyumnam ayodhayat. asaṃbhrāntam asaṃbhrānto yatnavān yatnavattaram.

द्रौपदेयांस् तथा वीरान् एकैकं दशभिः शरैः। अविध्यद् आचार्यसुतो नातिक्रुद्धः स्मयन्न् इव। युक्ताश्वस्य पुनर् मध्यं रथस्यारोहम् इच्छतः। पुनश् च भीमसेनस्य जघानाश्वांस् तथाहवे। सो ऽवतीर्य रथात् तूर्णं हताश्वः पाण्डुनन्दनः। कालो दण्डम् इवोद्यम्य गदां क्रुद्धो महाबलः। पोथयाम् आस तुरगान् रथं च कृतवर्मणः। कृतवर्मा त्व् अवप्लुत्य रथात् तस्माद् अपाक्रमत्।

draupadeyāṃs tathā vīrān ekaikaṃ daśabhiḥ śaraiḥ. avidhyad ācāryasuto nātikruddhaḥ smayann iva. yuktāśvasya punar madhyaṃ rathasyāroham icchataḥ. punaś ca bhīmasenasya jaghānāśvāṃs tathāhave. so 'vatīrya rathāt tūrṇaṃ hatāśvaḥ pāṇḍunandanaḥ. kālo daṇḍam ivodyamya gadāṃ kruddho mahābalaḥ. pothayām āsa turagān rathaṃ ca kṛtavarmaṇaḥ. kṛtavarmā tv avaplutya rathāt tasmād apākramat.

शल्यो ऽपि राजन् संक्रुद्धो निघ्नन् सोमकपाण्डवान्। पुनर् एव शितैर् बाणैर् युधिष्ठिरम् अपीडयत्।

śalyo 'pi rājan saṃkruddho nighnan somakapāṇḍavān. punar eva śitair bāṇair yudhiṣṭhiram apīḍayat.

तस्य भीमो रणे क्रुद्धः संदष्टदशनच्छदः। विनाशायाभिसंधाय गदाम् आदत्त वीर्यवान्।

tasya bhīmo raṇe kruddhaḥ saṃdaṣṭadaśanacchadaḥ. vināśāyābhisaṃdhāya gadām ādatta vīryavān.

यमदण्डप्रतीकाशां कालरात्रिम् इवोद्यताम्। गजवाजिमनुष्याणां प्राणान्तकरणीम् अपि।

yamadaṇḍapratīkāśāṃ kālarātrim ivodyatām. gajavājimanuṣyāṇāṃ prāṇāntakaraṇīm api.

हेमपट्टपरिक्षिप्ताम् उल्कां प्रज्वलिताम् इव। शैक्यां व्यालीम् इवात्युग्रां वज्रकल्पाम् अयस्मयीम्।

hemapaṭṭaparikṣiptām ulkāṃ prajvalitām iva. śaikyāṃ vyālīm ivātyugrāṃ vajrakalpām ayasmayīm.

चन्दनागुरुपङ्काक्तां प्रमदाम् ईप्सिताम् इव। वसामेदोसृगादिग्धां जिह्वां वैवस्वतीम् इव।

candanāgurupaṅkāktāṃ pramadām īpsitām iva. vasāmedosṛgādigdhāṃ jihvāṃ vaivasvatīm iva.

पटुघण्टारवशतां वासवीम् अशनीम् इव। निर्मुक्ताशीविषाकारां पृक्तां गजमदैर् अपि।

paṭughaṇṭāravaśatāṃ vāsavīm aśanīm iva. nirmuktāśīviṣākārāṃ pṛktāṃ gajamadair api.

त्रासनीं रिपुसैन्यानां स्वसैन्यपरिहर्षिणीम्। मनुष्यलोके विख्यातां गिरिशृङ्गविदारिणीम्।

trāsanīṃ ripusainyānāṃ svasainyapariharṣiṇīm. manuṣyaloke vikhyātāṃ giriśṛṅgavidāriṇīm.

यया कैलासभवने महेश्वरसखं बली। आह्वयाम् आस कौन्तेयः संक्रुद्धम् अलकाधिपम्।

yayā kailāsabhavane maheśvarasakhaṃ balī. āhvayām āsa kaunteyaḥ saṃkruddham alakādhipam.

यया मायाविनो दृप्तान् सुबहून् धनदालये। जघान गुह्यकान् क्रुद्धो मन्दारार्थे महाबलः। निवार्यमाणो बहुभिर् द्रौपद्याः प्रियम् आस्थितः।

yayā māyāvino dṛptān subahūn dhanadālaye. jaghāna guhyakān kruddho mandārārthe mahābalaḥ. nivāryamāṇo bahubhir draupadyāḥ priyam āsthitaḥ.

तां वज्रमणिरत्नौघाम् अष्टाश्रिं वज्रगौरवाम्। समुद्यम्य महाबाहुः शल्यम् अभ्यद्रवद् रणे।

tāṃ vajramaṇiratnaughām aṣṭāśriṃ vajragauravām. samudyamya mahābāhuḥ śalyam abhyadravad raṇe.

गदया युद्धकुशलस् तया दारुणनादया। पोथयाम् आस शल्यस्य चतुरो ऽश्वान् महाजवान्।

gadayā yuddhakuśalas tayā dāruṇanādayā. pothayām āsa śalyasya caturo 'śvān mahājavān.

ततः शल्यो रणे क्रुद्धः पीने वक्षसि तोमरम्। निचखान नदन् वीरो वर्म भित्त्वा च सो ऽभ्यगात्।

tataḥ śalyo raṇe kruddhaḥ pīne vakṣasi tomaram. nicakhāna nadan vīro varma bhittvā ca so 'bhyagāt.

वृकोदरस् त्व् असंभ्रातस् तम् एवोद्धृत्य तोमरम्। चिक्षेप भीमसेनस्य सो ऽस्रवच् छोणितं बहु। तम् एवादाय भीमस् तु ततः कोपसमन्वितः। यन्तारं मद्रराजस्य निर्बिभेद ततो हृदि।

vṛkodaras tv asaṃbhrātas tam evoddhṛtya tomaram. cikṣepa bhīmasenasya so 'sravac choṇitaṃ bahu. tam evādāya bhīmas tu tataḥ kopasamanvitaḥ. yantāraṃ madrarājasya nirbibheda tato hṛdi.

स भिन्नवर्मा रुधिरं वमन् वित्रस्तमानसः। पपाताभिमुखो दीनो मद्रराजस् त्व् अपाक्रमत्।

sa bhinnavarmā rudhiraṃ vaman vitrastamānasaḥ. papātābhimukho dīno madrarājas tv apākramat.

कृतप्रतिकृतं दृष्ट्वा शल्यो विस्मितमानसः। गदाम् आश्रित्य धीरात्मा प्रत्यमित्रम् अवैक्षत।

kṛtapratikṛtaṃ dṛṣṭvā śalyo vismitamānasaḥ. gadām āśritya dhīrātmā pratyamitram avaikṣata.

ततः सुमनसः पार्था भीमसेनम् अपूजयन्। वियत्स्थिता जातहर्षास् ततः सिद्धा बभाषिरे। पूर्वजन्मनि प्रह्लादो दृष्टो ऽस्माभिर् अयं बलिः। तद् दृष्ट्वा कर्म संग्रामे घोरम् अक्लिष्टकर्मणः। तं दृष्ट्वा कर्म शल्यस्य सर्वसिद्धास् त्व् अपूजयन्।

tataḥ sumanasaḥ pārthā bhīmasenam apūjayan. viyatsthitā jātaharṣās tataḥ siddhā babhāṣire. pūrvajanmani prahlādo dṛṣṭo 'smābhir ayaṃ baliḥ. tad dṛṣṭvā karma saṃgrāme ghoram akliṣṭakarmaṇaḥ. taṃ dṛṣṭvā karma śalyasya sarvasiddhās tv apūjayan.

Project अर्थ (Artha): X, yashbonde.com, LinkedIn. See Sources

Loading adhyay...