महाभारत 8.5 (श्लोक 1) - Project अर्थ (Artha)

महाभारत

←कर्ण पर्व→

←अध्याय 5→

[mh-8-5] • 110 श्लोकाः

जनमेजय उवाच। श्रुत्वा कर्णं हतं युद्धे पुत्रांश् चैवापलायिनः। नरेन्द्रः किं चिद् आश्वस्तो द्विजश्रेष्ठ किम् अब्रवीत्।

janamejaya uvāca. śrutvā karṇaṃ hataṃ yuddhe putrāṃś caivāpalāyinaḥ. narendraḥ kiṃ cid āśvasto dvijaśreṣṭha kim abravīt.

प्राप्तवान् परमं दुःखं पुत्रव्यसनजं महत्। तस्मिन् यद् उक्तवान् काले तन् ममाचक्ष्व पृच्छतः।

prāptavān paramaṃ duḥkhaṃ putravyasanajaṃ mahat. tasmin yad uktavān kāle tan mamācakṣva pṛcchataḥ.

वैशंपायन उवाच। श्रुत्वा कर्णस्य निधनम् अश्रद्धेयम् इवाद्भुतम्। भूतसंमोहनं भीमं मेरोः पर्यसनं यथा।

vaiśaṃpāyana uvāca. śrutvā karṇasya nidhanam aśraddheyam ivādbhutam. bhūtasaṃmohanaṃ bhīmaṃ meroḥ paryasanaṃ yathā.

चित्तमोहम् इवायुक्तं भार्गवस्य महामतेः। पराजयम् इवेन्द्रस्य द्विषद्भ्यो भीमकर्मणः।

cittamoham ivāyuktaṃ bhārgavasya mahāmateḥ. parājayam ivendrasya dviṣadbhyo bhīmakarmaṇaḥ.

दिवः प्रपतनं भानोर् उर्व्याम् इव महाद्युतेः। संशोषणम् इवाचिन्त्यं समुद्रस्याक्षयाम्भसः।

divaḥ prapatanaṃ bhānor urvyām iva mahādyuteḥ. saṃśoṣaṇam ivācintyaṃ samudrasyākṣayāmbhasaḥ.

महीवियद्दिगीशानां सर्वनाशम् इवाद्भुतम्। कर्मणोर् इव वैफल्यम् उभयोः पुण्यपापयोः।

mahīviyaddigīśānāṃ sarvanāśam ivādbhutam. karmaṇor iva vaiphalyam ubhayoḥ puṇyapāpayoḥ.

संचिन्त्य निपुणं बुद्ध्या धृतराष्ट्रो जनेश्वरः। नेदम् अस्तीति संचिन्त्य कर्णस्य निधनं प्रति।

saṃcintya nipuṇaṃ buddhyā dhṛtarāṣṭro janeśvaraḥ. nedam astīti saṃcintya karṇasya nidhanaṃ prati.

प्राणिनाम् एतद् आत्मत्वात् स्याद् अपीति विनाशनम्। शोकाग्निना दह्यमानो धम्यमान इवाशयः।

prāṇinām etad ātmatvāt syād apīti vināśanam. śokāgninā dahyamāno dhamyamāna ivāśayaḥ.

विध्वस्तात्मा श्वसन् दीनो हा हेत्य् उक्त्वा सुदुःखितः। विललाप महाराज धृतराष्ट्रो ऽम्बिकासुतः। उवाच च पुनर् वाक्यं संशयं भृशविह्वलः।

vidhvastātmā śvasan dīno hā hety uktvā suduḥkhitaḥ. vilalāpa mahārāja dhṛtarāṣṭro 'mbikāsutaḥ. uvāca ca punar vākyaṃ saṃśayaṃ bhṛśavihvalaḥ.

धृतराष्ट्र उवाच। संजयाधिरथो वीरः सिंहद्विरदविक्रमः। वृषम् अप्रतिमस्कन्धो वृषभाक्षगतिस्वनः।

dhṛtarāṣṭra uvāca. saṃjayādhiratho vīraḥ siṃhadviradavikramaḥ. vṛṣam apratimaskandho vṛṣabhākṣagatisvanaḥ.

वृषभो वृषभस्येव यो युद्धे न निवर्तते। शत्रोर् अपि महेन्द्रस्य वज्रसंहननो युवा।

vṛṣabho vṛṣabhasyeva yo yuddhe na nivartate. śatror api mahendrasya vajrasaṃhanano yuvā.

यस्य ज्यातलशब्देन शरवृष्टिरवेण च। रथाश्वनरमातङ्गा नावतिष्ठन्ति संयुगे।

yasya jyātalaśabdena śaravṛṣṭiraveṇa ca. rathāśvanaramātaṅgā nāvatiṣṭhanti saṃyuge.

यम् आश्रित्य महाबाहुं द्विषत्संघघ्नम् अच्युतम्। दुर्योधनो ऽकरोद् वैरं पाण्डुपुत्रैर् महाबलैः।

yam āśritya mahābāhuṃ dviṣatsaṃghaghnam acyutam. duryodhano 'karod vairaṃ pāṇḍuputrair mahābalaiḥ.

स कथं रथिनां श्रेष्ठः कर्णः पार्थेन संयुगे। निहतः पुरुषव्याघ्रः प्रसह्यासह्यविक्रमः।

sa kathaṃ rathināṃ śreṣṭhaḥ karṇaḥ pārthena saṃyuge. nihataḥ puruṣavyāghraḥ prasahyāsahyavikramaḥ.

यो नामन्यत वै नित्यम् अच्युतं न धनंजयम्। न वृष्णीन् अपि तान् अन्यान् स्वबाहुबलम् आश्रितः।

yo nāmanyata vai nityam acyutaṃ na dhanaṃjayam. na vṛṣṇīn api tān anyān svabāhubalam āśritaḥ.

शार्ङ्गगाण्डीवधन्वानौ सहिताव् अपराजितौ। अहं दिव्याद् रथाद् एकः पातयिष्यामि संयुगे।

śārṅgagāṇḍīvadhanvānau sahitāv aparājitau. ahaṃ divyād rathād ekaḥ pātayiṣyāmi saṃyuge.

इति यः सततं मन्दम् अवोचल् लोभमोहितम्। दुर्योधनम् अपादीनं राज्यकामुकम् आतुरम्।

iti yaḥ satataṃ mandam avocal lobhamohitam. duryodhanam apādīnaṃ rājyakāmukam āturam.

यश् चाजैषीद् अतिबलान् अमित्रान् अपि दुर्जयान्। गान्धारान् मद्रकान् मत्स्यांस् त्रिगर्तांस् तङ्गणाञ् शकान्।

yaś cājaiṣīd atibalān amitrān api durjayān. gāndhārān madrakān matsyāṃs trigartāṃs taṅgaṇāñ śakān.

पाञ्चालांश् च विदेहांश् च कुणिन्दान् काशिकोसलान्। सुह्मान् अङ्गांश् च पुण्ड्रांश् च निषादान् वङ्गकीचकान्।

pāñcālāṃś ca videhāṃś ca kuṇindān kāśikosalān. suhmān aṅgāṃś ca puṇḍrāṃś ca niṣādān vaṅgakīcakān.

वत्सान् कलिङ्गांस् तरलान् अश्मकान् ऋषिकांस् तथा। यो जित्वा समरे वीरश् चक्रे बलिभृतः पुरा। शबरान् परहूणांश् च प्राङ्मुखान् सरलान् अपि। म्लेच्छराष्ट्रांधिपांश् चैव दुर्गानाटविकांस् तथा। जित्वैतान् समरे वीरः सुतीक्ष्णैः कङ्कपत्रिभिः। करम् आहारयाम् आस जित्वा सर्वान् अरींस् तथा। शरव्रातैः सुनिशितैः सुतीक्ष्णैः कङ्कपत्रिभिः। दुर्योधनस्य वृद्ध्यर्थं वर्तते यो जयाय च। सेनागोपश् च स कथं शत्रुभिः परमास्त्रवित्। घातितः पाण्डवैः शूरैः समर्थैर् वीर्यशालिभिः। वृषो महेन्द्रो देवेषु वृषः कर्णो नरेष्व् अपि। तृतीयम् अन्यं लोकेषु वृषं नैवानुशुश्रुमः। दिव्यास्त्रविन् महातेजाः कर्णो वैकर्तनो वृषः।

vatsān kaliṅgāṃs taralān aśmakān ṛṣikāṃs tathā. yo jitvā samare vīraś cakre balibhṛtaḥ purā. śabarān parahūṇāṃś ca prāṅmukhān saralān api. mleccharāṣṭrāṃdhipāṃś caiva durgānāṭavikāṃs tathā. jitvaitān samare vīraḥ sutīkṣṇaiḥ kaṅkapatribhiḥ. karam āhārayām āsa jitvā sarvān arīṃs tathā. śaravrātaiḥ suniśitaiḥ sutīkṣṇaiḥ kaṅkapatribhiḥ. duryodhanasya vṛddhyarthaṃ vartate yo jayāya ca. senāgopaś ca sa kathaṃ śatrubhiḥ paramāstravit. ghātitaḥ pāṇḍavaiḥ śūraiḥ samarthair vīryaśālibhiḥ. vṛṣo mahendro deveṣu vṛṣaḥ karṇo nareṣv api. tṛtīyam anyaṃ lokeṣu vṛṣaṃ naivānuśuśrumaḥ. divyāstravin mahātejāḥ karṇo vaikartano vṛṣaḥ.

उच्चैःश्रवा वरो ऽश्वानां राज्ञां वैश्रवणो वरः। वरो महेन्द्रो देवानां कर्णः प्रहरतां वरः। योजितः पार्थिवैः शूरैः समर्थैर् वीर्यशालिभिः। दुर्योधनस्य वृद्ध्यर्थं कृत्स्नाम् उर्वीम् अथाजयत्।

uccaiḥśravā varo 'śvānāṃ rājñāṃ vaiśravaṇo varaḥ. varo mahendro devānāṃ karṇaḥ praharatāṃ varaḥ. yojitaḥ pārthivaiḥ śūraiḥ samarthair vīryaśālibhiḥ. duryodhanasya vṛddhyarthaṃ kṛtsnām urvīm athājayat.

यं लब्ध्वा मागधो राजा सान्त्वमानार्थगौरवैः। अरौत्सीत् पार्थिवं क्षत्रम् ऋते कौरवयादवान्।

yaṃ labdhvā māgadho rājā sāntvamānārthagauravaiḥ. arautsīt pārthivaṃ kṣatram ṛte kauravayādavān.

तं श्रुत्वा निहतं कर्णं द्वैरथे सव्यसाचिना। शोकार्णवे निमग्नो ऽस्मि समुद्रे भिन्ननौर् इव। नृवृषं निहतं श्रुत्वा द्वैरथे रथिनां वरम्। शोकार्णवे निमग्नो ऽहम् अप्लवः सागरे यथा।

taṃ śrutvā nihataṃ karṇaṃ dvairathe savyasācinā. śokārṇave nimagno 'smi samudre bhinnanaur iva. nṛvṛṣaṃ nihataṃ śrutvā dvairathe rathināṃ varam. śokārṇave nimagno 'ham aplavaḥ sāgare yathā.

ईदृशैर् यद्य् अहं दुःखैर् न विनश्यामि संजय। वज्राद् दृढतरं मन्ये हृदयं मम दुर्भिदम्।

īdṛśair yady ahaṃ duḥkhair na vinaśyāmi saṃjaya. vajrād dṛḍhataraṃ manye hṛdayaṃ mama durbhidam.

ज्ञातिसंबन्धिमित्राणाम् इमं श्रुत्वा पराजयम्। को मद् अन्यः पुमांल् लोके न जह्यात् सूत जीवितम्।

jñātisaṃbandhimitrāṇām imaṃ śrutvā parājayam. ko mad anyaḥ pumāṃl loke na jahyāt sūta jīvitam.

विषम् अग्निं प्रपातं वा पर्वताग्राद् अहं वृणे। महाप्रस्थानगमनं जलं प्रायोपवेशनम्। न हि शक्ष्यामि दुःखानि सोढुं कष्टानि संजय। चिन्तयन्न् एव सीदामि मनो मे ऽतीव मुह्यति।

viṣam agniṃ prapātaṃ vā parvatāgrād ahaṃ vṛṇe. mahāprasthānagamanaṃ jalaṃ prāyopaveśanam. na hi śakṣyāmi duḥkhāni soḍhuṃ kaṣṭāni saṃjaya. cintayann eva sīdāmi mano me 'tīva muhyati.

संजय उवाच। श्रिया कुलेन यशसा तपसा च श्रुतेन च। त्वाम् अद्य सन्तो मन्यन्ते ययातिम् इव नाहुषम्।

saṃjaya uvāca. śriyā kulena yaśasā tapasā ca śrutena ca. tvām adya santo manyante yayātim iva nāhuṣam.

श्रुते महर्षिप्रतिमः कृतकृत्यो ऽसि पार्थिव। पर्यवस्थापयात्मानं मा विषादे मनः कृथाः।

śrute maharṣipratimaḥ kṛtakṛtyo 'si pārthiva. paryavasthāpayātmānaṃ mā viṣāde manaḥ kṛthāḥ.

धृतराष्ट्र उवाच। दैवम् एव परं मन्ये धिक् पौरुषम् अनर्थकम्। यत्र रामप्रतीकाशः कर्णो ऽहन्यत संयुगे।

dhṛtarāṣṭra uvāca. daivam eva paraṃ manye dhik pauruṣam anarthakam. yatra rāmapratīkāśaḥ karṇo 'hanyata saṃyuge.

हत्वा युधिष्ठिरानीकं पाञ्चालानां रथव्रजान्। प्रताप्य शरवर्षेण दिशः सर्वा महारथः।

hatvā yudhiṣṭhirānīkaṃ pāñcālānāṃ rathavrajān. pratāpya śaravarṣeṇa diśaḥ sarvā mahārathaḥ.

मोहयित्वा रणे पार्थान् वज्रहस्त इवासुरान्। स कथं निहतः शेते वातरुग्ण इव द्रुमः।

mohayitvā raṇe pārthān vajrahasta ivāsurān. sa kathaṃ nihataḥ śete vātarugṇa iva drumaḥ.

शोकस्यान्तं न पश्यामि समुद्रस्येव विप्लुकाः। चिन्ता मे वर्धते तीव्रा मुमूर्षा चापि जायते।

śokasyāntaṃ na paśyāmi samudrasyeva viplukāḥ. cintā me vardhate tīvrā mumūrṣā cāpi jāyate.

कर्णस्य निधनं श्रुत्वा विजयं फल्गुनस्य च। अश्रद्धेयम् अहं मन्ये वधं कर्णस्य संजय।

karṇasya nidhanaṃ śrutvā vijayaṃ phalgunasya ca. aśraddheyam ahaṃ manye vadhaṃ karṇasya saṃjaya.

वज्रसारमयं नूनं हृदयं सुदृढं मम। यच् छ्रुत्वा पुरुषव्याघ्रं हतं कर्णं न दीर्यते।

vajrasāramayaṃ nūnaṃ hṛdayaṃ sudṛḍhaṃ mama. yac chrutvā puruṣavyāghraṃ hataṃ karṇaṃ na dīryate.

आयुर् नूनं सुदीर्घं मे विहितं दैवतैः पुरा। यत्र कर्णं हतं श्रुत्वा जीवामीह सुदुःखितः।

āyur nūnaṃ sudīrghaṃ me vihitaṃ daivataiḥ purā. yatra karṇaṃ hataṃ śrutvā jīvāmīha suduḥkhitaḥ.

धिग् जीवितम् इदं मे ऽद्य सुहृद् धीनस्य संजय। अद्य चाहं दशाम् एतां गतः संजय गर्हिताम्। कृपणं वर्तयिष्यामि शोच्यः सर्वस्य मन्दधीः।

dhig jīvitam idaṃ me 'dya suhṛd dhīnasya saṃjaya. adya cāhaṃ daśām etāṃ gataḥ saṃjaya garhitām. kṛpaṇaṃ vartayiṣyāmi śocyaḥ sarvasya mandadhīḥ.

अहम् एव पुरा भूत्वा सर्वलोकस्य सत्कृतः। परिभूतः कथं सूत पुनः शक्ष्यामि जीवितुम्। दुःखात् सुदुःखं व्यसनं प्राप्तवान् अस्मि संजय।

aham eva purā bhūtvā sarvalokasya satkṛtaḥ. paribhūtaḥ kathaṃ sūta punaḥ śakṣyāmi jīvitum. duḥkhāt suduḥkhaṃ vyasanaṃ prāptavān asmi saṃjaya.

तस्माद् भीष्मवधे चैव द्रोणस्य च महात्मनः। नात्र शेषं प्रपश्यामि सूतपुत्रे हते युधि।

tasmād bhīṣmavadhe caiva droṇasya ca mahātmanaḥ. nātra śeṣaṃ prapaśyāmi sūtaputre hate yudhi.

स हि पारं महान् आसीत् पुत्राणां मम संजय। युद्धे विनिहतः शूरो विसृजन् सायकान् बहून्।

sa hi pāraṃ mahān āsīt putrāṇāṃ mama saṃjaya. yuddhe vinihataḥ śūro visṛjan sāyakān bahūn.

को हि मे जीवितेनार्थस् तम् ऋते पुरुषर्षभम्। रथाद् अतिरथो नूनम् अपतत् सायकार्दितः।

ko hi me jīvitenārthas tam ṛte puruṣarṣabham. rathād atiratho nūnam apatat sāyakārditaḥ.

पर्वतस्येव शिखरं वज्रपातविदारितम्। शयीत पृथिवीं नूनं शोभयन् रुधिरोक्षितः। मातङ्ग इव मत्तेन मातङ्गेन निपातितः।

parvatasyeva śikharaṃ vajrapātavidāritam. śayīta pṛthivīṃ nūnaṃ śobhayan rudhirokṣitaḥ. mātaṅga iva mattena mātaṅgena nipātitaḥ.

यद् बलं धार्तराष्ट्राणां पाण्डवानां यतो भयम्। सो ऽर्जुनेन हतः कर्णः प्रतिमानं धनुष्मताम्।

yad balaṃ dhārtarāṣṭrāṇāṃ pāṇḍavānāṃ yato bhayam. so 'rjunena hataḥ karṇaḥ pratimānaṃ dhanuṣmatām.

स हि वीरो महेष्वासः पुत्राणाम् अभयंकरः। शेते विनिहतो वीरः शक्रेणेव यथा बलः।

sa hi vīro maheṣvāsaḥ putrāṇām abhayaṃkaraḥ. śete vinihato vīraḥ śakreṇeva yathā balaḥ.

पङ्गोर् इवाध्वगमनं दरिद्रस्येव कामितम्। दुर्योधनस्य चाकूतं तृषितस्येव पिप्लुकाः।

paṅgor ivādhvagamanaṃ daridrasyeva kāmitam. duryodhanasya cākūtaṃ tṛṣitasyeva piplukāḥ.

अन्यथा चिन्तितं कार्यम् अन्यथा तत् तु जायते। अहो नु बलवद् दैवं कालश् च दुरतिक्रमः।

anyathā cintitaṃ kāryam anyathā tat tu jāyate. aho nu balavad daivaṃ kālaś ca duratikramaḥ.

पलायमानः कृपणं दीनात्मा दीनपौरुषः। कच्चिन् न निहतः सूत पुत्रो दुःशासनो मम।

palāyamānaḥ kṛpaṇaṃ dīnātmā dīnapauruṣaḥ. kaccin na nihataḥ sūta putro duḥśāsano mama.

कच्चिन् न नीचाचरितं कृतवांस् तात संयुगे। पुत्रो दुर्योधनः संख्ये निहतो मम संजय। कच्चिन् न निहतः शूरो यथा न क्षत्रिया हताः। वैशंपायन उवाच। इत्य् एवं धृतराष्ट्रो ऽथ विलप्य बहु दुःखितः। प्रोवाच संजयं भूयः शोकव्याकुललोचनः। यो ऽजयत् सवर्काम्बोजान् अम्बष्ठान् केकयैः सह। गान्धारांश् च विदेहांश् च जित्वा कार्यार्थम् आहवे।

kaccin na nīcācaritaṃ kṛtavāṃs tāta saṃyuge. putro duryodhanaḥ saṃkhye nihato mama saṃjaya. kaccin na nihataḥ śūro yathā na kṣatriyā hatāḥ. vaiśaṃpāyana uvāca. ity evaṃ dhṛtarāṣṭro 'tha vilapya bahu duḥkhitaḥ. provāca saṃjayaṃ bhūyaḥ śokavyākulalocanaḥ. yo 'jayat savarkāmbojān ambaṣṭhān kekayaiḥ saha. gāndhārāṃś ca videhāṃś ca jitvā kāryārtham āhave.

युधिष्ठिरस्य वचनं मा युद्धम् इति सर्वदा। दुर्योधनो नाभ्यगृह्णान् मूढः पथ्यम् इवौषधम्।

yudhiṣṭhirasya vacanaṃ mā yuddham iti sarvadā. duryodhano nābhyagṛhṇān mūḍhaḥ pathyam ivauṣadham.

शरतल्पे शयानेन भीष्मेण सुमहात्मना। पानीयं याचितः पार्थः सो ऽविध्यन् मेदिनीतलम्।

śaratalpe śayānena bhīṣmeṇa sumahātmanā. pānīyaṃ yācitaḥ pārthaḥ so 'vidhyan medinītalam.

जलस्य धारां विहितां दृष्ट्वा तां पाण्डवेन ह। अब्रवीत् स महाबाहुस् तात संशाम्य पाण्डवैः।

jalasya dhārāṃ vihitāṃ dṛṣṭvā tāṃ pāṇḍavena ha. abravīt sa mahābāhus tāta saṃśāmya pāṇḍavaiḥ.

प्रशमाद् धि भवेच् छान्तिर् मदन्तं युद्धम् अस्तु च। भ्रातृभावेन पृथिवीं भुङ्क्ष्व पाण्डुसुतैः सह।

praśamād dhi bhavec chāntir madantaṃ yuddham astu ca. bhrātṛbhāvena pṛthivīṃ bhuṅkṣva pāṇḍusutaiḥ saha.

अकुर्वन् वचनं तस्य नूनं शोचति मे सुतः। तद् इदं समनुप्राप्तं वचनं दीर्घदर्शिनः।

akurvan vacanaṃ tasya nūnaṃ śocati me sutaḥ. tad idaṃ samanuprāptaṃ vacanaṃ dīrghadarśinaḥ.

अहं तु निहतामात्यो हतपुत्रश् च संजय। द्यूततः कृच्छ्रम् आपन्नो लूनपक्ष इव द्विजः।

ahaṃ tu nihatāmātyo hataputraś ca saṃjaya. dyūtataḥ kṛcchram āpanno lūnapakṣa iva dvijaḥ.

यथा हि शकुनिं गृह्य छित्त्वा पक्षौ च संजय। विसर्जयन्ति संहृष्टाः क्रीडमानाः कुमारकाः।

yathā hi śakuniṃ gṛhya chittvā pakṣau ca saṃjaya. visarjayanti saṃhṛṣṭāḥ krīḍamānāḥ kumārakāḥ.

छिन्नपक्षतया तस्य गमनं नोपपद्यते। तथाहम् अपि संप्राप्तो लूनपक्ष इव द्विजः।

chinnapakṣatayā tasya gamanaṃ nopapadyate. tathāham api saṃprāpto lūnapakṣa iva dvijaḥ.

क्षीणः सर्वार्थहीनश् च निर्बन्धुर् ज्ञातिवर्जितः। कां दिशं प्रतिपत्स्यामि दीनः शत्रुवशं गतः।

kṣīṇaḥ sarvārthahīnaś ca nirbandhur jñātivarjitaḥ. kāṃ diśaṃ pratipatsyāmi dīnaḥ śatruvaśaṃ gataḥ.

दुर्योधनस्य वृद्ध्यर्थं पृथिवीं यो ऽजयत् प्रभुः। स जितः पाण्डवैः शूरैः समर्थैर् वीर्यशालिभिः।

duryodhanasya vṛddhyarthaṃ pṛthivīṃ yo 'jayat prabhuḥ. sa jitaḥ pāṇḍavaiḥ śūraiḥ samarthair vīryaśālibhiḥ.

तस्मिन् हते महेष्वासे कर्णे युधि किरीटिना। के वीराः पर्यवर्तन्त तन् ममाचक्ष्व संजय।

tasmin hate maheṣvāse karṇe yudhi kirīṭinā. ke vīrāḥ paryavartanta tan mamācakṣva saṃjaya.

कच्चिन् नैकः परित्यक्तः पाण्डवैर् निहतो रणे। उक्तं त्वया पुरा वीर यथा वीरा निपातिताः।

kaccin naikaḥ parityaktaḥ pāṇḍavair nihato raṇe. uktaṃ tvayā purā vīra yathā vīrā nipātitāḥ.

भीष्मम् अप्रतियुध्यन्तं शिखण्डी सायकोत्तमैः। पातयाम् आस समरे सर्वशस्त्रभृतां वरम्।

bhīṣmam apratiyudhyantaṃ śikhaṇḍī sāyakottamaiḥ. pātayām āsa samare sarvaśastrabhṛtāṃ varam.

तथा द्रौपदिना द्रोणो न्यस्तसर्वायुधो युधि। धर्मराजवचः श्रुत्वा अश्वत्थामा हतस् त्व् इति। युक्तयोगो महेष्वासः शरैर् बहुभिर् आचितः। निहतः खड्गम् उद्यम्य धृष्टद्युम्नेन संजय।

tathā draupadinā droṇo nyastasarvāyudho yudhi. dharmarājavacaḥ śrutvā aśvatthāmā hatas tv iti. yuktayogo maheṣvāsaḥ śarair bahubhir ācitaḥ. nihataḥ khaḍgam udyamya dhṛṣṭadyumnena saṃjaya.

अन्तरेण हताव् एतौ छलेन च विशेषतः। अश्रौषम् अहम् एतद् वै भीष्मद्रोणौ निपातितौ।

antareṇa hatāv etau chalena ca viśeṣataḥ. aśrauṣam aham etad vai bhīṣmadroṇau nipātitau.

भीष्मद्रोणौ हि समरे न हन्याद् वज्रभृत् स्वयम्। न्यायेन युध्यमानौ हि तद् वै सत्यं ब्रवीमि ते।

bhīṣmadroṇau hi samare na hanyād vajrabhṛt svayam. nyāyena yudhyamānau hi tad vai satyaṃ bravīmi te.

कर्णं त्व् अस्यन्तम् अस्त्राणि दिव्यानि च बहूनि च। कथम् इन्द्रोपमं वीरं मृत्युर् युद्धे समस्पृशत्।

karṇaṃ tv asyantam astrāṇi divyāni ca bahūni ca. katham indropamaṃ vīraṃ mṛtyur yuddhe samaspṛśat.

यस्य विद्युत्प्रभां शक्तिं दिव्यां कनकभूषणाम्। प्रायच्छद् द्विषतां हन्त्रीं कुण्डलाभ्यां पुरंदरः।

yasya vidyutprabhāṃ śaktiṃ divyāṃ kanakabhūṣaṇām. prāyacchad dviṣatāṃ hantrīṃ kuṇḍalābhyāṃ puraṃdaraḥ.

यस्य सर्पमुखो दिव्यः शरः कनकभूषणः। अशेत निहतः पत्री चन्दनेष्व् अरिसूदनः।

yasya sarpamukho divyaḥ śaraḥ kanakabhūṣaṇaḥ. aśeta nihataḥ patrī candaneṣv arisūdanaḥ.

भीष्मद्रोणमुखान् वीरान् यो ऽवमन्य महारथान्। जामदग्न्यान् महाघोरं ब्राह्मम् अस्त्रम् अशिक्षत।

bhīṣmadroṇamukhān vīrān yo 'vamanya mahārathān. jāmadagnyān mahāghoraṃ brāhmam astram aśikṣata.

यश् च द्रोणमुखान् दृष्ट्वा विमुखान् अर्दिताञ् शरैः। सौभद्रस्य महाबाहुर् व्यधमत् कार्मुकं शरैः।

yaś ca droṇamukhān dṛṣṭvā vimukhān arditāñ śaraiḥ. saubhadrasya mahābāhur vyadhamat kārmukaṃ śaraiḥ.

यश् च नागायुतप्राणं वातरंहसम् अच्युतम्। विरथं भ्रातरं कृत्वा भीमसेनम् उपाहसत्।

yaś ca nāgāyutaprāṇaṃ vātaraṃhasam acyutam. virathaṃ bhrātaraṃ kṛtvā bhīmasenam upāhasat.

सहदेवं च निर्जित्य शरैः संनतपर्वभिः। कृपया विरथं कृत्वा नाहनद् धर्मवित्तया।

sahadevaṃ ca nirjitya śaraiḥ saṃnataparvabhiḥ. kṛpayā virathaṃ kṛtvā nāhanad dharmavittayā.

यश् च मायासहस्राणि ध्वंसयित्वा रणोत्कटम्। घटोत्कचं राक्षसेन्द्रं शक्रशक्त्याभिजघ्निवान्।

yaś ca māyāsahasrāṇi dhvaṃsayitvā raṇotkaṭam. ghaṭotkacaṃ rākṣasendraṃ śakraśaktyābhijaghnivān.

एतानि दिवसान्य् अस्य युद्धे भीतो धनंजयः। नागमद् द्वैरथं वीरः स कथं निहतो रणे। संशप्तकानां योधा ये आह्वयन्त सदान्यतः। एतान् हत्वा हनिष्यामि पश्चाद् वैकर्तनं रणे। इति व्यपदिशन् पार्थो वर्जयन् सूतजं रणे। स कथं निहतो वीरः पार्थेन परमाहवे।

etāni divasāny asya yuddhe bhīto dhanaṃjayaḥ. nāgamad dvairathaṃ vīraḥ sa kathaṃ nihato raṇe. saṃśaptakānāṃ yodhā ye āhvayanta sadānyataḥ. etān hatvā haniṣyāmi paścād vaikartanaṃ raṇe. iti vyapadiśan pārtho varjayan sūtajaṃ raṇe. sa kathaṃ nihato vīraḥ pārthena paramāhave.

रथसङ्गो न चेत् तस्य धनुर् वा न व्यशीर्यत। न चेद् अस्त्राणि निर्णेशुः स कथं निहतः परैः।

rathasaṅgo na cet tasya dhanur vā na vyaśīryata. na ced astrāṇi nirṇeśuḥ sa kathaṃ nihataḥ paraiḥ.

को हि शक्तो रणे कर्णं विधुन्वानं महद् धनुः। विमुञ्चन्तं शरान् घोरान् दिव्यान्य् अस्त्राणि चाहवे। जेतुं पुरुषशार्दूलं शार्दूलम् इव वेगितम्।

ko hi śakto raṇe karṇaṃ vidhunvānaṃ mahad dhanuḥ. vimuñcantaṃ śarān ghorān divyāny astrāṇi cāhave. jetuṃ puruṣaśārdūlaṃ śārdūlam iva vegitam.

ध्रुवं तस्य धनुश् छिन्नं रथो वापि गतो महीम्। अस्त्राणि वा प्रनष्टानि यथा शंससि मे हतम्। न ह्य् अन्यद् अनुपश्यामि कारणं तस्य नाशने।

dhruvaṃ tasya dhanuś chinnaṃ ratho vāpi gato mahīm. astrāṇi vā pranaṣṭāni yathā śaṃsasi me hatam. na hy anyad anupaśyāmi kāraṇaṃ tasya nāśane.

न हन्याम् अर्जुनं यावत् तावत् पादौ न धावये। इति यस्य महाघोरं व्रतम् आसीन् महात्मनः।

na hanyām arjunaṃ yāvat tāvat pādau na dhāvaye. iti yasya mahāghoraṃ vratam āsīn mahātmanaḥ.

यस्य भीतो वने नित्यं धर्मराजो युधिष्ठिरः। त्रयोदश समा निद्रां न लेभे पुरुषर्षभः।

yasya bhīto vane nityaṃ dharmarājo yudhiṣṭhiraḥ. trayodaśa samā nidrāṃ na lebhe puruṣarṣabhaḥ.

यस्य वीर्यवतो वीर्यं समाश्रित्य महात्मनः। मम पुत्रः सभां भार्यां पाण्डूनां नीतवान् बलात्।

yasya vīryavato vīryaṃ samāśritya mahātmanaḥ. mama putraḥ sabhāṃ bhāryāṃ pāṇḍūnāṃ nītavān balāt.

तत्र चापि सभामध्ये पाण्डवानां च पश्यताम्। दासभार्येति पाञ्चालीम् अब्रवीत् कुरुसंसदि। न सन्ति पतयः कृष्णे सर्वे षण्ढतिलैः समाः। उपतिष्ठस्व भर्तारम् अन्यं वा वरवर्णिनि। इत्य् एवं यः पुरा वाचो रूक्षाः संश्रावयन् रुषा। सभायां सूतजः कृष्णां स कथं निहतः परैः। यदि भीष्मो रणश्लाघी द्रोणो वा युधि दुर्मदः। न हनिष्यति कौन्तेयान् पक्षपातात् सुयोधन। सर्वान् एव हनिष्यामि व्येतु ते मानसो ज्वरः। किं करिष्यति गाण्डीवम् अक्षय्यौ च महेषुधी। स्निग्धचन्दनदिग्धस्य मच्छरस्याभिधावतः। स नूनम् ऋषभस्कन्धो ह्य् अर्जुनेन कथं हतः।

tatra cāpi sabhāmadhye pāṇḍavānāṃ ca paśyatām. dāsabhāryeti pāñcālīm abravīt kurusaṃsadi. na santi patayaḥ kṛṣṇe sarve ṣaṇḍhatilaiḥ samāḥ. upatiṣṭhasva bhartāram anyaṃ vā varavarṇini. ity evaṃ yaḥ purā vāco rūkṣāḥ saṃśrāvayan ruṣā. sabhāyāṃ sūtajaḥ kṛṣṇāṃ sa kathaṃ nihataḥ paraiḥ. yadi bhīṣmo raṇaślāghī droṇo vā yudhi durmadaḥ. na haniṣyati kaunteyān pakṣapātāt suyodhana. sarvān eva haniṣyāmi vyetu te mānaso jvaraḥ. kiṃ kariṣyati gāṇḍīvam akṣayyau ca maheṣudhī. snigdhacandanadigdhasya maccharasyābhidhāvataḥ. sa nūnam ṛṣabhaskandho hy arjunena kathaṃ hataḥ.

यश् च गाण्डीवमुक्तानां स्पर्शम् उग्रम् अचिन्तयन्। अपतिर् ह्य् असि कृष्णेति ब्रुवन् पार्थान् अवैक्षत।

yaś ca gāṇḍīvamuktānāṃ sparśam ugram acintayan. apatir hy asi kṛṣṇeti bruvan pārthān avaikṣata.

यस्य नासीद् भयं पार्थैः सपुत्रैः सजनार्दनैः। स्वबाहुबलम् आश्रित्य मुहूर्तम् अपि संजय।

yasya nāsīd bhayaṃ pārthaiḥ saputraiḥ sajanārdanaiḥ. svabāhubalam āśritya muhūrtam api saṃjaya.

तस्य नाहं वधं मन्ये देवैर् अपि सवासवैः। प्रतीपम् उपधावद्भिः किं पुनस् तात पाण्डवैः।

tasya nāhaṃ vadhaṃ manye devair api savāsavaiḥ. pratīpam upadhāvadbhiḥ kiṃ punas tāta pāṇḍavaiḥ.

न हि ज्यां स्पृशमानस्य तलत्रे चापि गृह्णतः। पुमान् आधिरथेः कश् चित् प्रमुखे स्थातुम् अर्हति।

na hi jyāṃ spṛśamānasya talatre cāpi gṛhṇataḥ. pumān ādhiratheḥ kaś cit pramukhe sthātum arhati.

अपि स्यान् मेदिनी हीना सोमसूर्यप्रभांशुभिः। न वधः पुरुषेन्द्रस्य समरेष्व् अपलायिनः।

api syān medinī hīnā somasūryaprabhāṃśubhiḥ. na vadhaḥ puruṣendrasya samareṣv apalāyinaḥ.

यदि मन्दः सहायेन भ्रात्रा दुःशासनेन च। वासुदेवस्य दुर्बुद्धिः प्रत्याख्यानम् अरोचयत्।

yadi mandaḥ sahāyena bhrātrā duḥśāsanena ca. vāsudevasya durbuddhiḥ pratyākhyānam arocayat.

स नूनम् ऋषभस्कन्धं दृष्ट्वा कर्णं निपातितम्। दुःशासनं च निहतं मन्ये शोचति पुत्रकः।

sa nūnam ṛṣabhaskandhaṃ dṛṣṭvā karṇaṃ nipātitam. duḥśāsanaṃ ca nihataṃ manye śocati putrakaḥ.

हतं वैकर्तनं श्रुत्वा द्वैरथे सव्यसाचिना। जयतः पाण्डवान् दृष्ट्वा किं स्विद् दुर्योधनो ऽब्रवीत्।

hataṃ vaikartanaṃ śrutvā dvairathe savyasācinā. jayataḥ pāṇḍavān dṛṣṭvā kiṃ svid duryodhano 'bravīt.

दुर्मर्षणं हतं श्रुत्वा वृषसेनं च संयुगे। प्रभग्नं च बलं दृष्ट्वा वध्यमानं महारथैः।

durmarṣaṇaṃ hataṃ śrutvā vṛṣasenaṃ ca saṃyuge. prabhagnaṃ ca balaṃ dṛṣṭvā vadhyamānaṃ mahārathaiḥ.

पराङ्मुखांस् तथा राज्ञः पलायनपरायणान्। विद्रुतान् रथिनो दृष्ट्वा मन्ये शोचति पुत्रकः। किं चिद् दुर्योधनो ऽब्रवीत्। विषमे शोकदुःखाभ्यां।

parāṅmukhāṃs tathā rājñaḥ palāyanaparāyaṇān. vidrutān rathino dṛṣṭvā manye śocati putrakaḥ. kiṃ cid duryodhano 'bravīt. viṣame śokaduḥkhābhyāṃ.

अनेयश् चाभिमानेन बालबुद्धिर् अमर्षणः। हतोत्साहं बलं दृष्ट्वा किं स्विद् दुर्योधनो ऽब्रवीत्। स्वयं वैरं महत् कृत्वा वार्यमाणः सुहृद्गणैः। प्रधानहतभूयिष्ठे किं स्विद् दुर्योधनो ऽब्रवीत्।

aneyaś cābhimānena bālabuddhir amarṣaṇaḥ. hatotsāhaṃ balaṃ dṛṣṭvā kiṃ svid duryodhano 'bravīt. svayaṃ vairaṃ mahat kṛtvā vāryamāṇaḥ suhṛdgaṇaiḥ. pradhānahatabhūyiṣṭhe kiṃ svid duryodhano 'bravīt.

भ्रातरं निहतं दृष्ट्वा भीमसेनेन संयुगे। रुधिरं पीयमानेन किं स्विद् दुर्योधनो ऽब्रवीत्।

bhrātaraṃ nihataṃ dṛṣṭvā bhīmasenena saṃyuge. rudhiraṃ pīyamānena kiṃ svid duryodhano 'bravīt.

सह गान्धारराजेन सभायां यद् अभाषत। कर्णो ऽर्जुनं रणे हन्ता हते तस्मिन् किम् अब्रवीत्।

saha gāndhārarājena sabhāyāṃ yad abhāṣata. karṇo 'rjunaṃ raṇe hantā hate tasmin kim abravīt.

द्यूतं कृत्वा पुरा हृष्टो वञ्चयित्वा च पाण्डवान्। शकुनिः सौबलस् तात हते कर्णे किम् अब्रवीत्।

dyūtaṃ kṛtvā purā hṛṣṭo vañcayitvā ca pāṇḍavān. śakuniḥ saubalas tāta hate karṇe kim abravīt.

कृतवर्मा महेष्वासः सात्वतानां महारथः। कर्णं विनिहतं दृष्ट्वा हार्दिक्यः किम् अभाषत।

kṛtavarmā maheṣvāsaḥ sātvatānāṃ mahārathaḥ. karṇaṃ vinihataṃ dṛṣṭvā hārdikyaḥ kim abhāṣata.

ब्राह्मणाः क्षत्रिया वैश्या यस्य शिक्षाम् उपासते। धनुर्वेदं चिकीर्षन्तो द्रोणपुत्रस्य धीमतः।

brāhmaṇāḥ kṣatriyā vaiśyā yasya śikṣām upāsate. dhanurvedaṃ cikīrṣanto droṇaputrasya dhīmataḥ.

युवा रूपेण संपन्नो दर्शनीयो महायशाः। अश्वत्थामा हते कर्णे किम् अभाषत संजय।

yuvā rūpeṇa saṃpanno darśanīyo mahāyaśāḥ. aśvatthāmā hate karṇe kim abhāṣata saṃjaya.

आचार्यत्वं धनुर्वेदे गतः परमतत्त्ववित्। कृपः शारद्वतस् तात हते कर्णे किम् अब्रवीत्।

ācāryatvaṃ dhanurvede gataḥ paramatattvavit. kṛpaḥ śāradvatas tāta hate karṇe kim abravīt.

मद्रराजो महेष्वासः शल्यः समितिशोभनः। दिष्टं तेन हि तत् सर्वं यथा कर्णो निपातितः। किम् अभाषत सौवीरो मद्राणाम् अधिपो बली। दृष्ट्वा विनिहतं सर्वे योधा वारणदुर्जयाः।

madrarājo maheṣvāsaḥ śalyaḥ samitiśobhanaḥ. diṣṭaṃ tena hi tat sarvaṃ yathā karṇo nipātitaḥ. kim abhāṣata sauvīro madrāṇām adhipo balī. dṛṣṭvā vinihataṃ sarve yodhā vāraṇadurjayāḥ.

ये च के चन राजानः पृथिव्यां योद्धुम् आगताः। वैकर्तनं हतं दृष्ट्वा किम् अभाषन्त संजय।

ye ca ke cana rājānaḥ pṛthivyāṃ yoddhum āgatāḥ. vaikartanaṃ hataṃ dṛṣṭvā kim abhāṣanta saṃjaya.

कर्णे तु निहते वीरे रथव्याघ्रे नरर्षभे। किं वो मुखम् अनीकानाम् आसीत् संजय भागशः।

karṇe tu nihate vīre rathavyāghre nararṣabhe. kiṃ vo mukham anīkānām āsīt saṃjaya bhāgaśaḥ.

मद्रराजः कथं शल्यो नियुक्तो रथिनां वरः। वैकर्तनस्य सारथ्ये तन् ममाचक्ष्व संजय।

madrarājaḥ kathaṃ śalyo niyukto rathināṃ varaḥ. vaikartanasya sārathye tan mamācakṣva saṃjaya.

के ऽरक्षन् दक्षिणं चक्रं सूतपुत्रस्य संयुगे। वामं चक्रं ररक्षुर् वा के वा वीरस्य पृष्ठतः।

ke 'rakṣan dakṣiṇaṃ cakraṃ sūtaputrasya saṃyuge. vāmaṃ cakraṃ rarakṣur vā ke vā vīrasya pṛṣṭhataḥ.

के कर्णं वाजहुः शूराः के क्षुद्राः प्राद्रवन् भयात्। कथं च वः समेतानां हतः कर्णो महारथः।

ke karṇaṃ vājahuḥ śūrāḥ ke kṣudrāḥ prādravan bhayāt. kathaṃ ca vaḥ sametānāṃ hataḥ karṇo mahārathaḥ.

पाण्डवाश् च कथं शूराः प्रत्युदीयुर् महारथम्। सृजन्तं शरवर्षाणि वारिधारा इवाम्बुदम्।

pāṇḍavāś ca kathaṃ śūrāḥ pratyudīyur mahāratham. sṛjantaṃ śaravarṣāṇi vāridhārā ivāmbudam.

स च सर्पमुखो दिव्यो महेषुप्रवरस् तदा। व्यर्थः कथं समभवत् तन् ममाचक्ष्व संजय।

sa ca sarpamukho divyo maheṣupravaras tadā. vyarthaḥ kathaṃ samabhavat tan mamācakṣva saṃjaya.

मामकस्यास्य सैन्यस्य हृतोत्सेधस्य संजय। अवशेषं न पश्यामि ककुदे मृदिते सति।

māmakasyāsya sainyasya hṛtotsedhasya saṃjaya. avaśeṣaṃ na paśyāmi kakude mṛdite sati.

तौ हि वीरौ महेष्वासौ मदर्थे कुरुसत्तमौ। भीष्मद्रोणौ हतौ श्रुत्वा को न्व् अर्थो जीवितेन मे।

tau hi vīrau maheṣvāsau madarthe kurusattamau. bhīṣmadroṇau hatau śrutvā ko nv artho jīvitena me.

न मृष्यामि च राधेयं हतम् आहवशोभिनम्। यस्य बाह्वोर् बलं तुल्यं कुञ्जराणां शतं शतम्।

na mṛṣyāmi ca rādheyaṃ hatam āhavaśobhinam. yasya bāhvor balaṃ tulyaṃ kuñjarāṇāṃ śataṃ śatam.

द्रोणे हते च यद् वृत्तं कौरवाणां परैः सह। संग्रामे नरवीराणां तन् ममाचक्ष्व संजय।

droṇe hate ca yad vṛttaṃ kauravāṇāṃ paraiḥ saha. saṃgrāme naravīrāṇāṃ tan mamācakṣva saṃjaya.

यथा च कर्णः कौन्तेयैः सह युद्धम् अयोजयत्। यथा च द्विषतां हन्ता रणे शान्तस् तद् उच्यताम्।

yathā ca karṇaḥ kaunteyaiḥ saha yuddham ayojayat. yathā ca dviṣatāṃ hantā raṇe śāntas tad ucyatām.

Project अर्थ (Artha): X, yashbonde.com, LinkedIn. See Sources

Loading adhyay...

Project Home / Contents