महाभारत 8.4 (श्लोक 1) - Project अर्थ (Artha)

महाभारत

←कर्ण पर्व→

←अध्याय 4→

[mh-8-4] • 109 श्लोकाः

जनमेजयः। श्रुत्वा कर्णं हतं युद्धे पुत्रांश् चैव पलायिनः। धृतराष्ट्रो नृपश्रेष्ठो द्विजश्रेष्ठ किम् अब्रवीत्। प्राप्तवान् परमं दुःखं पुत्रव्यसनजं महत्। काले यद् उक्तवांस् तस्मिंस् तन् ममाचक्ष्व तत्त्वतः।

janamejayaḥ. śrutvā karṇaṃ hataṃ yuddhe putrāṃś caiva palāyinaḥ. dhṛtarāṣṭro nṛpaśreṣṭho dvijaśreṣṭha kim abravīt. prāptavān paramaṃ duḥkhaṃ putravyasanajaṃ mahat. kāle yad uktavāṃs tasmiṃs tan mamācakṣva tattvataḥ.

वैशंपायन उवाच। एतच् छ्रुत्वा महाराज धृतराष्ट्रो ऽम्बिकासुतः। अब्रवीत् संजयं सूतं शोकव्याकुलचेतनः।

vaiśaṃpāyana uvāca. etac chrutvā mahārāja dhṛtarāṣṭro 'mbikāsutaḥ. abravīt saṃjayaṃ sūtaṃ śokavyākulacetanaḥ.

दुष्प्रणीतेन मे तात मनसाभिप्लुतात्मनः। हतं वैकर्तनं श्रुत्वा शोको मर्माणि कृन्तति।

duṣpraṇītena me tāta manasābhiplutātmanaḥ. hataṃ vaikartanaṃ śrutvā śoko marmāṇi kṛntati.

कृतास्त्रपरमाः शल्ये दुःखपारं तितीर्षवः। कुरूणां सृञ्जयानां च के नु जीवन्ति के मृताः। एतन् मे सर्वम् आचक्ष्व कुशलो ह्य् असि संजय।

kṛtāstraparamāḥ śalye duḥkhapāraṃ titīrṣavaḥ. kurūṇāṃ sṛñjayānāṃ ca ke nu jīvanti ke mṛtāḥ. etan me sarvam ācakṣva kuśalo hy asi saṃjaya.

संजय उवाच। हतः शांतनवो राजन् दुराधर्षः प्रतापवान्। हत्वा पाण्डवयोधानाम् अर्बुदं दशभिर् दिनैः।

saṃjaya uvāca. hataḥ śāṃtanavo rājan durādharṣaḥ pratāpavān. hatvā pāṇḍavayodhānām arbudaṃ daśabhir dinaiḥ.

ततो द्रोणो महेष्वासः पाञ्चालानां रथव्रजान्। निहत्य युधि दुर्धर्षः पश्चाद् रुक्मरथो हतः।

tato droṇo maheṣvāsaḥ pāñcālānāṃ rathavrajān. nihatya yudhi durdharṣaḥ paścād rukmaratho hataḥ.

हतशिष्टस्य भीष्मेण द्रोणेन च महात्मना। अर्धं निहत्य सैन्यस्य कर्णो वैकर्तनो हतः।

hataśiṣṭasya bhīṣmeṇa droṇena ca mahātmanā. ardhaṃ nihatya sainyasya karṇo vaikartano hataḥ.

विविंशतिर् महाराज राजपुत्रो महाबलः। आनर्तयोधाञ् शतशो निहत्य निहतो रणे।

viviṃśatir mahārāja rājaputro mahābalaḥ. ānartayodhāñ śataśo nihatya nihato raṇe.

अथ पुत्रो विकर्णस् ते क्षत्रव्रतम् अनुस्मरन्। क्षीणवाहायुधः शूरः स्थितो ऽभिमुखतः परान्।

atha putro vikarṇas te kṣatravratam anusmaran. kṣīṇavāhāyudhaḥ śūraḥ sthito 'bhimukhataḥ parān.

घोररूपान् परिक्लेशान् दुर्योधनकृतान् बहून्। प्रतिज्ञां स्मरता चैव भीमसेनेन पातितः।

ghorarūpān parikleśān duryodhanakṛtān bahūn. pratijñāṃ smaratā caiva bhīmasenena pātitaḥ.

विन्दानुविन्दाव् आवन्त्यौ राजपुत्रौ महाबलौ। कृत्वा नसुकरं कर्म गतौ वैवस्वतक्षयम्।

vindānuvindāv āvantyau rājaputrau mahābalau. kṛtvā nasukaraṃ karma gatau vaivasvatakṣayam.

सिन्धुराष्ट्रमुखानीह दश राष्ट्राणि यस्य वै। वशे तिष्ठन्ति वीरस्य यः स्थितस् तव शासने।

sindhurāṣṭramukhānīha daśa rāṣṭrāṇi yasya vai. vaśe tiṣṭhanti vīrasya yaḥ sthitas tava śāsane.

अक्षौहिणीर् दशैकां च निर्जित्य निशितैः शरैः। अर्जुनेन हतो राजन् महावीर्यो जयद्रथः।

akṣauhiṇīr daśaikāṃ ca nirjitya niśitaiḥ śaraiḥ. arjunena hato rājan mahāvīryo jayadrathaḥ.

तथा दुर्योधनसुतस् तरस्वी युद्धदुर्मदः। वर्तमानः पितुः शास्त्रे सौभद्रेण निपातितः।

tathā duryodhanasutas tarasvī yuddhadurmadaḥ. vartamānaḥ pituḥ śāstre saubhadreṇa nipātitaḥ.

तथा दौःशासनिर् वीरो बाहुशाली रणोत्कटः। द्रौपदेयेन विक्रम्य गमितो यमसादनम्।

tathā dauḥśāsanir vīro bāhuśālī raṇotkaṭaḥ. draupadeyena vikramya gamito yamasādanam.

किरातानाम् अधिपतिः सागरानूपवासिनाम्। देवराजस्य धर्मात्मा प्रियो बहुमतः सखा।

kirātānām adhipatiḥ sāgarānūpavāsinām. devarājasya dharmātmā priyo bahumataḥ sakhā.

भगदत्तो महीपालः क्षत्रधर्मरतः सदा। धनंजयेन विक्रम्य गमितो यमसादनम्।

bhagadatto mahīpālaḥ kṣatradharmarataḥ sadā. dhanaṃjayena vikramya gamito yamasādanam.

तथा कौरवदायादः सौमदत्तिर् महायशाः। हतो भूरिश्रवा राजञ् शूरः सात्यकिना युधि।

tathā kauravadāyādaḥ saumadattir mahāyaśāḥ. hato bhūriśravā rājañ śūraḥ sātyakinā yudhi.

श्रुतायुर् अपि चाम्बष्ठः क्षत्रियाणां धनुर्धरः। चरन्न् अभीतवत् संख्ये निहतः सव्यसाचिना।

śrutāyur api cāmbaṣṭhaḥ kṣatriyāṇāṃ dhanurdharaḥ. carann abhītavat saṃkhye nihataḥ savyasācinā.

तव पुत्रः सदा संख्ये कृतास्त्रो युद्धदुर्मदः। दुःशासनो महाराज भीमसेनेन पातितः।

tava putraḥ sadā saṃkhye kṛtāstro yuddhadurmadaḥ. duḥśāsano mahārāja bhīmasenena pātitaḥ.

यस्य राजन् गजानीकं बहुसाहस्रम् अद्भुतम्। सुदक्षिणः स संग्रामे निहतः सव्यसाचिना।

yasya rājan gajānīkaṃ bahusāhasram adbhutam. sudakṣiṇaḥ sa saṃgrāme nihataḥ savyasācinā.

कोसलानाम् अधिपतिर् हत्वा बहुशतान् परान्। सौभद्रेण हि विक्रम्य गमितो यमसादनम्।

kosalānām adhipatir hatvā bahuśatān parān. saubhadreṇa hi vikramya gamito yamasādanam.

बहुशो योधयित्वा च भीमसेनं महारथः। चित्रसेनस् तव सुतो भीमसेनेन पातितः।

bahuśo yodhayitvā ca bhīmasenaṃ mahārathaḥ. citrasenas tava suto bhīmasenena pātitaḥ.

मद्रराजात्मजः शूरः परेषां भयवर्धनः। असिचर्मधरः श्रीमान् सौभद्रेण निपातितः।

madrarājātmajaḥ śūraḥ pareṣāṃ bhayavardhanaḥ. asicarmadharaḥ śrīmān saubhadreṇa nipātitaḥ.

समः कर्णस्य समरे यः स कर्णस्य पश्यतः। वृषसेनो महातेजाः शीघ्रास्त्रः कृतनिश्चयः।

samaḥ karṇasya samare yaḥ sa karṇasya paśyataḥ. vṛṣaseno mahātejāḥ śīghrāstraḥ kṛtaniścayaḥ.

अभिमन्योर् वधं स्मृत्वा प्रतिज्ञाम् अपि चात्मनः। धनंजयेन विक्रम्य गमितो यमसादनम्।

abhimanyor vadhaṃ smṛtvā pratijñām api cātmanaḥ. dhanaṃjayena vikramya gamito yamasādanam.

नित्यप्रसक्तवैरो यः पाण्डवैः पृथिवीपतिः। विश्राव्य वैरं पार्थेन श्रुतायुः स निपातितः।

nityaprasaktavairo yaḥ pāṇḍavaiḥ pṛthivīpatiḥ. viśrāvya vairaṃ pārthena śrutāyuḥ sa nipātitaḥ.

शल्यपुत्रस् तु विक्रान्तः सहदेवेन मारिष। हतो रुक्मरथो राजन् भ्राता मातुलजो युधि।

śalyaputras tu vikrāntaḥ sahadevena māriṣa. hato rukmaratho rājan bhrātā mātulajo yudhi.

राजा भगीरथो वृद्धो बृहत्क्षत्रश् च केकयः। पराक्रमन्तौ विक्रान्तौ निहतौ वीर्यवत्तरौ।

rājā bhagīratho vṛddho bṛhatkṣatraś ca kekayaḥ. parākramantau vikrāntau nihatau vīryavattarau.

भगदत्तसुतो राजन् कृतप्रज्ञो महाबलः। श्येनवच् चरता संख्ये नकुलेन निपातितः।

bhagadattasuto rājan kṛtaprajño mahābalaḥ. śyenavac caratā saṃkhye nakulena nipātitaḥ.

पितामहस् तव तथा बाह्लिकः सह बाह्लिकैः। भीमसेनेन विक्रम्य गमितो यमसादनम्।

pitāmahas tava tathā bāhlikaḥ saha bāhlikaiḥ. bhīmasenena vikramya gamito yamasādanam.

जयत्सेनस् तथा राजञ् जारासंधिर् महाबलः। मागधो निहतः संख्ये सौभद्रेण महात्मना। असिचर्मधरः शूरः परेषां भयवर्धनः। अग्निचक्रवद् आघूर्णन् सोमदत्तो निपातितः।

jayatsenas tathā rājañ jārāsaṃdhir mahābalaḥ. māgadho nihataḥ saṃkhye saubhadreṇa mahātmanā. asicarmadharaḥ śūraḥ pareṣāṃ bhayavardhanaḥ. agnicakravad āghūrṇan somadatto nipātitaḥ.

पुत्रस् ते दुर्मुखो राजन् दुःसहश् च महारथः। गदया भीमसेनेन निहतौ शूरमानिनौ।

putras te durmukho rājan duḥsahaś ca mahārathaḥ. gadayā bhīmasenena nihatau śūramāninau.

दुर्मर्षणो दुर्विषहो दुर्जयश् च महारथः। कृत्वा नसुकरं कर्म गता वैवस्वतक्षयम्। उभौ कलिङ्गवृषभौ भ्रातरौ युद्धदुर्मदौ। कृत्वा नसुकरं कर्म गतौ वैवस्वतक्षयम्।

durmarṣaṇo durviṣaho durjayaś ca mahārathaḥ. kṛtvā nasukaraṃ karma gatā vaivasvatakṣayam. ubhau kaliṅgavṛṣabhau bhrātarau yuddhadurmadau. kṛtvā nasukaraṃ karma gatau vaivasvatakṣayam.

सचिवो वृषवर्मा ते सूतः परमवीर्यवान्। भीमसेनेन विक्रम्य गमितो यमसादनम्।

sacivo vṛṣavarmā te sūtaḥ paramavīryavān. bhīmasenena vikramya gamito yamasādanam.

नागायुतबलो राजा नागायुतबलो महान्। सगणः पाण्डुपुत्रेण निहतः सव्यसाचिना।

nāgāyutabalo rājā nāgāyutabalo mahān. sagaṇaḥ pāṇḍuputreṇa nihataḥ savyasācinā.

वसातयो महाराज द्विसाहस्राः प्रहारिणः। शूरसेनाश् च विक्रान्ताः सर्वे युधि निपातिताः।

vasātayo mahārāja dvisāhasrāḥ prahāriṇaḥ. śūrasenāś ca vikrāntāḥ sarve yudhi nipātitāḥ.

अभीषाहाः कवचिनः प्रहरन्तो मदोत्कटाः। शिबयश् च रथोदाराः कलिङ्गसहिता हताः।

abhīṣāhāḥ kavacinaḥ praharanto madotkaṭāḥ. śibayaś ca rathodārāḥ kaliṅgasahitā hatāḥ.

गोकुले नित्यसंवृद्धा युद्धे परमकोविदाः। ते ऽपावृत्तकवीराश् च निहताः सव्यसाचिना। श्रेणयो बहुसाहस्राः संशप्तकगणाश् च ये। ते सर्वे पार्थम् आसाद्य गता वैवस्वतक्षयम्।

gokule nityasaṃvṛddhā yuddhe paramakovidāḥ. te 'pāvṛttakavīrāś ca nihatāḥ savyasācinā. śreṇayo bahusāhasrāḥ saṃśaptakagaṇāś ca ye. te sarve pārtham āsādya gatā vaivasvatakṣayam.

स्यालौ तव महाराज राजानौ वृषकाचलौ। त्वदर्थे संपराक्रान्तौ निहतौ सव्यसाचिना।

syālau tava mahārāja rājānau vṛṣakācalau. tvadarthe saṃparākrāntau nihatau savyasācinā.

उग्रकर्मा महेष्वासो नामतः कर्मतस् तथा। शाल्वराजो महाराज भीमसेनेन पातितः।

ugrakarmā maheṣvāso nāmataḥ karmatas tathā. śālvarājo mahārāja bhīmasenena pātitaḥ.

ओघवांश् च महाराज बृहन्तः सहितो रणे। पराक्रमन्तौ मित्रार्थे गतौ वैवस्वतक्षयम्।

oghavāṃś ca mahārāja bṛhantaḥ sahito raṇe. parākramantau mitrārthe gatau vaivasvatakṣayam.

तथैव रथिनां श्रेष्ठः क्षेमधूर्तिर् विशां पते। निहतो गदया राजन् भीमसेनेन संयुगे।

tathaiva rathināṃ śreṣṭhaḥ kṣemadhūrtir viśāṃ pate. nihato gadayā rājan bhīmasenena saṃyuge.

तथा राजा महेष्वासो जलसंधो महाबलः। सुमहत् कदनं कृत्वा हतः सात्यकिना रणे।

tathā rājā maheṣvāso jalasaṃdho mahābalaḥ. sumahat kadanaṃ kṛtvā hataḥ sātyakinā raṇe.

अलायुधो राक्षसेन्द्रः खरबन्धुरयानगः। घटोत्कचेन विक्रम्य गमितो यमसादनम्। विक्रान्ता बलवन्तश् च भ्रातरः सह भारत।

alāyudho rākṣasendraḥ kharabandhurayānagaḥ. ghaṭotkacena vikramya gamito yamasādanam. vikrāntā balavantaś ca bhrātaraḥ saha bhārata.

राधेयाः सूतपुत्राश् च भ्रातरश् च महारथाः। केकयाः सर्वशश् चापि निहताः सव्यसाचिना। रिपूणां कदनं कृत्वा गता वैवस्वतक्षयम्।

rādheyāḥ sūtaputrāś ca bhrātaraś ca mahārathāḥ. kekayāḥ sarvaśaś cāpi nihatāḥ savyasācinā. ripūṇāṃ kadanaṃ kṛtvā gatā vaivasvatakṣayam.

मालवा मद्रकाश् चैव द्रविडाश् चोग्रविक्रमाः। यौधेयाश् च ललित्थाश् च क्षुद्रकाश् चाप्य् उशीनराः।

mālavā madrakāś caiva draviḍāś cogravikramāḥ. yaudheyāś ca lalitthāś ca kṣudrakāś cāpy uśīnarāḥ.

मावेल्लकास् तुण्डिकेराः सावित्रीपुत्रकाञ्चलाः। प्राच्योदीच्याः प्रतीच्याश् च दाक्षिणात्याश् च मारिष।

māvellakās tuṇḍikerāḥ sāvitrīputrakāñcalāḥ. prācyodīcyāḥ pratīcyāś ca dākṣiṇātyāś ca māriṣa.

पत्तीनां निहताः संघा हयानाम् अयुतानि च। रथव्रजाश् च निहता हताश् च वरवारणाः।

pattīnāṃ nihatāḥ saṃghā hayānām ayutāni ca. rathavrajāś ca nihatā hatāś ca varavāraṇāḥ.

सध्वजाः सायुधाः शूराः सवर्माम्बरभूषणाः। कालेन महता यत्ताः कुले ये च विवर्धिताः।

sadhvajāḥ sāyudhāḥ śūrāḥ savarmāmbarabhūṣaṇāḥ. kālena mahatā yattāḥ kule ye ca vivardhitāḥ.

ते हताः समरे राजन् पार्थेनाक्लिष्टकर्मणा। अन्ये तथामितबलाः परस्परवधैषिणः। निहताः समरे शूराः परस्परसमागमे।

te hatāḥ samare rājan pārthenākliṣṭakarmaṇā. anye tathāmitabalāḥ parasparavadhaiṣiṇaḥ. nihatāḥ samare śūrāḥ parasparasamāgame.

एते चान्ये च बहवो राजानः सगणा रणे। हताः सहस्रशो राजन् यन् मां त्वं परिपृच्छसि। एवम् एष क्षयो वृत्तः कर्णार्जुनसमागमे।

ete cānye ca bahavo rājānaḥ sagaṇā raṇe. hatāḥ sahasraśo rājan yan māṃ tvaṃ paripṛcchasi. evam eṣa kṣayo vṛttaḥ karṇārjunasamāgame.

महेन्द्रेण यथा वृत्रो यथा रामेण रावणः। यथा कृष्णेन निहतो मुरो रणनिपातितः। कार्तवीर्यश् च रामेण भार्गवेण हतो यथा।

mahendreṇa yathā vṛtro yathā rāmeṇa rāvaṇaḥ. yathā kṛṣṇena nihato muro raṇanipātitaḥ. kārtavīryaś ca rāmeṇa bhārgaveṇa hato yathā.

सज्ञातिबान्धवः शूरः समरे युद्धदुर्मदः। रणे कृत्वा महायुद्धं घोरं त्रैलोक्यविश्रुतम्। यथा स्कन्देन महिषो यथा रुद्रेण चान्धकः।

sajñātibāndhavaḥ śūraḥ samare yuddhadurmadaḥ. raṇe kṛtvā mahāyuddhaṃ ghoraṃ trailokyaviśrutam. yathā skandena mahiṣo yathā rudreṇa cāndhakaḥ.

तथार्जुनेन निहतो द्वैरथे युद्धदुर्मदः। सामात्यबान्धवो राजन् कर्णः प्रहरतां वरः।

tathārjunena nihato dvairathe yuddhadurmadaḥ. sāmātyabāndhavo rājan karṇaḥ praharatāṃ varaḥ.

जयाशा धार्तराष्ट्राणां वैरस्य च मुखं यतः। तीर्णं तत् पाण्डवै राजन् यत् पुरा नावबुध्यसे।

jayāśā dhārtarāṣṭrāṇāṃ vairasya ca mukhaṃ yataḥ. tīrṇaṃ tat pāṇḍavai rājan yat purā nāvabudhyase.

उच्यमानो महाराज बन्धुभिर् हितकाङ्क्षिभिः। न कृतं च त्वया पूर्वं दैवेन विधिना बलात्। तद् इदं समनुप्राप्तं व्यसनं त्वां महात्ययम्।

ucyamāno mahārāja bandhubhir hitakāṅkṣibhiḥ. na kṛtaṃ ca tvayā pūrvaṃ daivena vidhinā balāt. tad idaṃ samanuprāptaṃ vyasanaṃ tvāṃ mahātyayam.

पुत्राणां राज्यकामानां त्वया राजन् हितैषिणा। अहितानीव चीर्णानि तेषां ते फलम् आगतम्।

putrāṇāṃ rājyakāmānāṃ tvayā rājan hitaiṣiṇā. ahitānīva cīrṇāni teṣāṃ te phalam āgatam.

धृतराष्ट्र उवाच। आख्याता मामकास् तात निहता युधि पाण्डवैः। निहतान् पाण्डवेयानां मामकैर् ब्रूहि संजय।

dhṛtarāṣṭra uvāca. ākhyātā māmakās tāta nihatā yudhi pāṇḍavaiḥ. nihatān pāṇḍaveyānāṃ māmakair brūhi saṃjaya.

संजय उवाच। कुन्तयो युधि विक्रान्ता महासत्त्वा महाबलाः। सानुबन्धाः सहामात्या भीष्मेण युधि पातिताः। नरश् चाश्वाः सनागाश् च रथाश् च शतशो नराः। नारायणा बल्लवाश् च रामाश् च शतशो ऽपरे। अनुरक्ताश् च विजये भीष्मेण निहता रणे।

saṃjaya uvāca. kuntayo yudhi vikrāntā mahāsattvā mahābalāḥ. sānubandhāḥ sahāmātyā bhīṣmeṇa yudhi pātitāḥ. naraś cāśvāḥ sanāgāś ca rathāś ca śataśo narāḥ. nārāyaṇā ballavāś ca rāmāś ca śataśo 'pare. anuraktāś ca vijaye bhīṣmeṇa nihatā raṇe.

समः किरीटिना संख्ये वीर्येण च बलेन च। सत्यजित् सत्यसंधेन द्रोणेन निहतो रणे। पाञ्चालाश् च महेष्वासाः प्रायो राजन्न् अमर्षिताः। द्रोणेन सह संगम्य गता वैवस्वतक्षयम्।

samaḥ kirīṭinā saṃkhye vīryeṇa ca balena ca. satyajit satyasaṃdhena droṇena nihato raṇe. pāñcālāś ca maheṣvāsāḥ prāyo rājann amarṣitāḥ. droṇena saha saṃgamya gatā vaivasvatakṣayam.

तथा विराटद्रुपदौ वृद्धौ सहसुतौ नृपौ। पराक्रमन्तौ मित्रार्थे द्रोणेन निहतौ रणे।

tathā virāṭadrupadau vṛddhau sahasutau nṛpau. parākramantau mitrārthe droṇena nihatau raṇe.

यो बाल एव समरे संमितः सव्यसाचिना। केशवेन च दुर्धर्षो बलदेवेन चाभिभूः।

yo bāla eva samare saṃmitaḥ savyasācinā. keśavena ca durdharṣo baladevena cābhibhūḥ.

स एष कदनं कृत्वा महद् रणविशारदः। परिवार्य महामात्रैः षड्भिः परमकै रथैः। अशक्नुवद्भिर् बीभत्सुम् अभिमन्युर् निपातितः।

sa eṣa kadanaṃ kṛtvā mahad raṇaviśāradaḥ. parivārya mahāmātraiḥ ṣaḍbhiḥ paramakai rathaiḥ. aśaknuvadbhir bībhatsum abhimanyur nipātitaḥ.

तं कृतं विरथं वीरं क्षत्रधर्मे व्यवस्थितम्। दौःशासनिर् महाराज सौभद्रं हतवान् रणे। पटच्चरनिहन्ता च महत्या सेनया वृतः। अम्बष्ठसहितः श्रीमान् मित्रहेतोः पराक्रमी। आसाद्य लक्ष्मणं वीरं दुर्योधनसुतं रणे। सुमहत् कदनं कृत्वा गतो वैवस्वतक्षयम्।

taṃ kṛtaṃ virathaṃ vīraṃ kṣatradharme vyavasthitam. dauḥśāsanir mahārāja saubhadraṃ hatavān raṇe. paṭaccaranihantā ca mahatyā senayā vṛtaḥ. ambaṣṭhasahitaḥ śrīmān mitrahetoḥ parākramī. āsādya lakṣmaṇaṃ vīraṃ duryodhanasutaṃ raṇe. sumahat kadanaṃ kṛtvā gato vaivasvatakṣayam.

बृहन्तस् तु महेष्वासः कृतास्त्रो युद्धदुर्मदः। दुःशासनेन विक्रम्य गमितो यमसादनम्।

bṛhantas tu maheṣvāsaḥ kṛtāstro yuddhadurmadaḥ. duḥśāsanena vikramya gamito yamasādanam.

मणिमान् दण्डधारश् च राजानौ युद्धदुर्मदौ। पराक्रमन्तौ मित्रार्थे द्रोणेन विनिपातितौ।

maṇimān daṇḍadhāraś ca rājānau yuddhadurmadau. parākramantau mitrārthe droṇena vinipātitau.

अंशुमान् भोजराजस् तु सहसैन्यो महारथः। भारद्वाजेन विक्रम्य गमितो यमसादनम्। सामुद्रश् चित्रसेनश् च सह पुत्रेण भारत। समुद्रसेनेन बलाद् गमितो यमसादनम्। अनूपवासी नीलश् च व्याघ्रदत्तश् च वीर्यवान्। अश्वत्थाम्ना महाराज गमितो यमसादनम्।

aṃśumān bhojarājas tu sahasainyo mahārathaḥ. bhāradvājena vikramya gamito yamasādanam. sāmudraś citrasenaś ca saha putreṇa bhārata. samudrasenena balād gamito yamasādanam. anūpavāsī nīlaś ca vyāghradattaś ca vīryavān. aśvatthāmnā mahārāja gamito yamasādanam.

चित्रायुधश् चित्रयोधी कृत्वा तौ कदनं महत्। चित्रमार्गेण विक्रम्य कर्णेन निहतौ युधि।

citrāyudhaś citrayodhī kṛtvā tau kadanaṃ mahat. citramārgeṇa vikramya karṇena nihatau yudhi.

वृकोदरसमो युद्धे दृढः केकयजो युधि। केकयेनैव विक्रम्य भ्रात्रा भ्राता निपातितः।

vṛkodarasamo yuddhe dṛḍhaḥ kekayajo yudhi. kekayenaiva vikramya bhrātrā bhrātā nipātitaḥ.

जनमेजयो गदायोधी पार्वतीयः प्रतापवान्। दुर्मुखेन महाराज तव पुत्रेण पातितः।

janamejayo gadāyodhī pārvatīyaḥ pratāpavān. durmukhena mahārāja tava putreṇa pātitaḥ.

रोचमानौ नरव्याघ्रौ रोचमानौ ग्रहाव् इव। द्रोणेन युगपद् राजन् दिवं संप्रेषितौ शरैः।

rocamānau naravyāghrau rocamānau grahāv iva. droṇena yugapad rājan divaṃ saṃpreṣitau śaraiḥ.

नृपाश् च प्रतियुध्यन्तः पराक्रान्ता विशां पते। कृत्वा नसुकरं कर्म गता वैवस्वतक्षयम्।

nṛpāś ca pratiyudhyantaḥ parākrāntā viśāṃ pate. kṛtvā nasukaraṃ karma gatā vaivasvatakṣayam.

पुरुजित् कुन्तिभोजश् च मातुलः सव्यसाचिनः। संग्रामनिर्जितांल् लोकान् गमितो द्रोणसायकैः।

purujit kuntibhojaś ca mātulaḥ savyasācinaḥ. saṃgrāmanirjitāṃl lokān gamito droṇasāyakaiḥ.

अभिभूः काशिराजश् च काशिकैर् बहुभिर् वृतः। वसुदानस्य पुत्रेण न्यासितो देहम् आहवे।

abhibhūḥ kāśirājaś ca kāśikair bahubhir vṛtaḥ. vasudānasya putreṇa nyāsito deham āhave.

अमितौजा युधामन्युर् उत्तमौजाश् च वीर्यवान्। अमितौजा जयत्सेनो जयानीकश् च वीर्यवान्। अमितौजा बृहत्क्षेत्रः क्षत्रदेवश् च पार्थिवः। लक्ष्मणेन हतौ राजंस् तव पौत्रेण मारिष। बृहत्क्षत्रो महेष्वासः क्षत्रदेवश् च पार्थिवः। निहत्य शतशः शूरान् परैर् विनिहतौ रणे।

amitaujā yudhāmanyur uttamaujāś ca vīryavān. amitaujā jayatseno jayānīkaś ca vīryavān. amitaujā bṛhatkṣetraḥ kṣatradevaś ca pārthivaḥ. lakṣmaṇena hatau rājaṃs tava pautreṇa māriṣa. bṛhatkṣatro maheṣvāsaḥ kṣatradevaś ca pārthivaḥ. nihatya śataśaḥ śūrān parair vinihatau raṇe.

क्षत्रधर्मा च पाञ्चाल्यः क्षत्रवर्मा च मारिष। द्रोणेन परमेष्वासौ गमितौ यमसादनम्।

kṣatradharmā ca pāñcālyaḥ kṣatravarmā ca māriṣa. droṇena parameṣvāsau gamitau yamasādanam.

शिखण्डितनयो युद्धे क्षत्रदेवो युधां पतिः। लक्ष्मणेन हतो राजंस् तव पौत्रेण भारत।

śikhaṇḍitanayo yuddhe kṣatradevo yudhāṃ patiḥ. lakṣmaṇena hato rājaṃs tava pautreṇa bhārata.

सुचित्रश् चित्रधर्मा च पितापुत्रौ महारथौ। प्रचरन्तौ महावीर्यौ द्रोणेन निहतौ रणे।

sucitraś citradharmā ca pitāputrau mahārathau. pracarantau mahāvīryau droṇena nihatau raṇe.

वार्धक्षेमिर् महाराज कृत्वा कदनम् आहवे। आयुधक्षयम् आसाद्य प्रशान्तिं परमां गतः। पुरुजित् परमो राजा कृत्वा कदनम् आहवे। सेनाबिन्दुर् नृपश्रेष्ठः शात्रवान् प्रतपन् युधि। बाह्लिकेन महाराज कौरवेण निपातितः।

vārdhakṣemir mahārāja kṛtvā kadanam āhave. āyudhakṣayam āsādya praśāntiṃ paramāṃ gataḥ. purujit paramo rājā kṛtvā kadanam āhave. senābindur nṛpaśreṣṭhaḥ śātravān pratapan yudhi. bāhlikena mahārāja kauraveṇa nipātitaḥ.

धृष्टकेतुर् महाराज चेदीनां प्रवरो रथः। कृत्वा नसुकरं कर्म गतो वैवस्वतक्षयम्।

dhṛṣṭaketur mahārāja cedīnāṃ pravaro rathaḥ. kṛtvā nasukaraṃ karma gato vaivasvatakṣayam.

तथा सत्यधृतिस् तात कृत्वा कदनम् आहवे। पाण्डवार्थे पराक्रान्तो गमितो यमसादनम्। सेनाबिन्दुः कुरुश्रेष्ठः कृत्वा कदनम् आहवे।

tathā satyadhṛtis tāta kṛtvā kadanam āhave. pāṇḍavārthe parākrānto gamito yamasādanam. senābinduḥ kuruśreṣṭhaḥ kṛtvā kadanam āhave.

पुत्रस् तु शिशुपालस्य सुकेतुः पृथिवीपते। निहत्य शात्रवान् संख्ये द्रोणेन निहतो युधि। विराटपुत्रः शङ्खश् च उत्तरश् च महारथः। कुर्वन्तौ सुमहत् कर्म गतौ वैवस्वतक्षयम्।

putras tu śiśupālasya suketuḥ pṛthivīpate. nihatya śātravān saṃkhye droṇena nihato yudhi. virāṭaputraḥ śaṅkhaś ca uttaraś ca mahārathaḥ. kurvantau sumahat karma gatau vaivasvatakṣayam.

तथा सत्यधृतिर् वीरो मदिराश्वश् च वीर्यवान्। सूर्यदत्तश् च विक्रान्तो निहतो द्रोणसायकैः। मत्स्याद् अवरजः श्रीमाञ् शतानीको निपातितः।

tathā satyadhṛtir vīro madirāśvaś ca vīryavān. sūryadattaś ca vikrānto nihato droṇasāyakaiḥ. matsyād avarajaḥ śrīmāñ śatānīko nipātitaḥ.

श्रेणिमांश् च महाराज युध्यमानः पराक्रमी। कृत्वा नसुकरं कर्म गतो वैवस्वतक्षयम्।

śreṇimāṃś ca mahārāja yudhyamānaḥ parākramī. kṛtvā nasukaraṃ karma gato vaivasvatakṣayam.

तथैव युधि विक्रान्तो मागधः परवीरहा। मागधः परमास्त्रज्ञो गमितो यमसादनम्। भीष्मेण निहतो राजन् युध्यमानः पराक्रमी।

tathaiva yudhi vikrānto māgadhaḥ paravīrahā. māgadhaḥ paramāstrajño gamito yamasādanam. bhīṣmeṇa nihato rājan yudhyamānaḥ parākramī.

वसुदानश् च कदनं कुर्वाणो ऽतीव संयुगे। भारद्वाजेन विक्रम्य गमितो यमसादनम्। पाण्ड्यराजश् च विक्रान्तो बलवान् बाहुशालिना। अश्वत्थाम्ना हतस् तत्र गमितो वै यमक्षयम्।

vasudānaś ca kadanaṃ kurvāṇo 'tīva saṃyuge. bhāradvājena vikramya gamito yamasādanam. pāṇḍyarājaś ca vikrānto balavān bāhuśālinā. aśvatthāmnā hatas tatra gamito vai yamakṣayam.

एते चान्ये च बहवः पाण्डवानां महारथाः। हता द्रोणेन विक्रम्य यन् मां त्वं परिपृच्छसि।

ete cānye ca bahavaḥ pāṇḍavānāṃ mahārathāḥ. hatā droṇena vikramya yan māṃ tvaṃ paripṛcchasi.

धृतराष्ट्र उवाच। हतप्रवीरे सैन्ये ऽस्मिन् मामके वदतां वर। अहताञ् शंस मे सूत ये ऽत्र जीवन्ति के चन।

dhṛtarāṣṭra uvāca. hatapravīre sainye 'smin māmake vadatāṃ vara. ahatāñ śaṃsa me sūta ye 'tra jīvanti ke cana.

एतेषु निहतेष्व् अद्य ये त्वया परिकीर्तिताः। अहतान् मन्यसे यांस् त्वं ते ऽपि स्वर्गजितो मताः।

eteṣu nihateṣv adya ye tvayā parikīrtitāḥ. ahatān manyase yāṃs tvaṃ te 'pi svargajito matāḥ.

संजय उवाच। यस्मिन् महास्त्राणि समर्पितानि; चित्राणि शुभ्राणि चतुर्विधानि। दिव्यानि राजन् निहितानि चैव; द्रोणेन वीरद्विजसत्तमेन।

saṃjaya uvāca. yasmin mahāstrāṇi samarpitāni; citrāṇi śubhrāṇi caturvidhāni. divyāni rājan nihitāni caiva; droṇena vīradvijasattamena.

महारथः कृतिमान् क्षिप्रहस्तो; दृढायुधो दृढमुष्टिर् दृढेषुः। स वीर्यवान् द्रोणपुत्रस् तरस्वी; व्यवस्थितो योद्धुकामस् त्वदर्थे।

mahārathaḥ kṛtimān kṣiprahasto; dṛḍhāyudho dṛḍhamuṣṭir dṛḍheṣuḥ. sa vīryavān droṇaputras tarasvī; vyavasthito yoddhukāmas tvadarthe.

आनर्तवासी हृदिकात्मजो ऽसौ; महारथः सात्वतानां वरिष्ठः। स्वयं भोजः कृतवर्मा कृतास्त्रो; व्यवस्थितो योद्धुकामस् त्वदर्थे।

ānartavāsī hṛdikātmajo 'sau; mahārathaḥ sātvatānāṃ variṣṭhaḥ. svayaṃ bhojaḥ kṛtavarmā kṛtāstro; vyavasthito yoddhukāmas tvadarthe.

शारद्वतो गौतमश् चापि राजन्; महाबलो बहुचित्रास्त्रयोधी। धनुश् चित्रं सुमहद् भारसाहं; व्यवस्थितो योत्स्यमानः प्रगृह्य। महाबलः केकयराजपुत्रः। सदश्वयुक्तं च पताकिनं च। रथाग्र्यम् आरुह्य कुरुप्रवीर। व्यवस्थितो योद्धुकामस् त्वदर्थे।

śāradvato gautamaś cāpi rājan; mahābalo bahucitrāstrayodhī. dhanuś citraṃ sumahad bhārasāhaṃ; vyavasthito yotsyamānaḥ pragṛhya. mahābalaḥ kekayarājaputraḥ. sadaśvayuktaṃ ca patākinaṃ ca. rathāgryam āruhya kurupravīra. vyavasthito yoddhukāmas tvadarthe.

आर्तायनिः समरे दुष्प्रकम्प्यः; सेनाग्रणीः प्रथमस् तावकानाम्। स्वस्रेयांस् तान् पाण्डवेयान् विसृज्य; सत्यां वाचं तां चिकीर्षुस् तरस्वी।

ārtāyaniḥ samare duṣprakampyaḥ; senāgraṇīḥ prathamas tāvakānām. svasreyāṃs tān pāṇḍaveyān visṛjya; satyāṃ vācaṃ tāṃ cikīrṣus tarasvī.

तेजोवधं सूतपुत्रस्य संख्ये; प्रतिश्रुत्वाजातशत्रोः पुरस्तात्। दुराधर्षः शक्रसमानवीर्यः; शल्यः स्थितो योद्धुकामस् त्वदर्थे।

tejovadhaṃ sūtaputrasya saṃkhye; pratiśrutvājātaśatroḥ purastāt. durādharṣaḥ śakrasamānavīryaḥ; śalyaḥ sthito yoddhukāmas tvadarthe.

आजानेयैः सैन्धवैः पार्वतीयैर्; नदीजकाम्बोजवनायुबाह्लिकैः। गान्धारराजः स्वबलेन युक्तो; व्यवस्थितो योद्धुकामस् त्वदर्थे। गान्धारराजः ससुतश् च राजन्। दुर्द्यूतदेवी कलहप्रियश् च। गान्धारमुख्यैर् यवनैश् च राजन्। व्यवस्थितो योद्धुकामस् त्वदर्थे।

ājāneyaiḥ saindhavaiḥ pārvatīyair; nadījakāmbojavanāyubāhlikaiḥ. gāndhārarājaḥ svabalena yukto; vyavasthito yoddhukāmas tvadarthe. gāndhārarājaḥ sasutaś ca rājan. durdyūtadevī kalahapriyaś ca. gāndhāramukhyair yavanaiś ca rājan. vyavasthito yoddhukāmas tvadarthe.

तथा सुतस् ते ज्वलनार्कवर्णं; रथं समास्थाय कुरुप्रवीर। व्यवस्थितः कुरुमित्रो नरेन्द्र; व्यभ्रे सूर्यो भ्राजमानो यथा वै।

tathā sutas te jvalanārkavarṇaṃ; rathaṃ samāsthāya kurupravīra. vyavasthitaḥ kurumitro narendra; vyabhre sūryo bhrājamāno yathā vai.

दुर्योधनो नागकुलस्य मध्ये; महावीर्यः सह सैन्यप्रवीरैः। रथेन जाम्बूनदभूषणेन; व्यवस्थितः समरे योद्धुकामः।

duryodhano nāgakulasya madhye; mahāvīryaḥ saha sainyapravīraiḥ. rathena jāmbūnadabhūṣaṇena; vyavasthitaḥ samare yoddhukāmaḥ.

स राजमध्ये पुरुषप्रवीरो; रराज जाम्बूनदचित्रवर्मा। पद्मप्रभो वह्निर् इवाल्पधूमो; मेघान्तरे सूर्य इव प्रकाशः।

sa rājamadhye puruṣapravīro; rarāja jāmbūnadacitravarmā. padmaprabho vahnir ivālpadhūmo; meghāntare sūrya iva prakāśaḥ.

तथा सुषेणो ऽप्य् असिचर्मपाणिस्; तवात्मजः सत्यसेनश् च वीरः। व्यवस्थितौ चित्रसेनेन सार्धं; हृष्टात्मानौ समरे योद्धुकामौ।

tathā suṣeṇo 'py asicarmapāṇis; tavātmajaḥ satyasenaś ca vīraḥ. vyavasthitau citrasenena sārdhaṃ; hṛṣṭātmānau samare yoddhukāmau.

ह्रीनिषेधा भरता राजपुत्राश्; चित्रायुधः श्रुतकर्मा जयश् च। उग्रायुधः क्षणभोजी सुदर्शः। जारासंधिः प्रथमश् चादृढश् च। शलश् च सत्यव्रतदुःशलौ च; व्यवस्थिता बलिनो योद्धुकामाः।

hrīniṣedhā bharatā rājaputrāś; citrāyudhaḥ śrutakarmā jayaś ca. ugrāyudhaḥ kṣaṇabhojī sudarśaḥ. jārāsaṃdhiḥ prathamaś cādṛḍhaś ca. śalaś ca satyavrataduḥśalau ca; vyavasthitā balino yoddhukāmāḥ.

कैतव्यानाम् अधिपः शूरमानी; रणे रणे शत्रुहा राजपुत्रः। पत्री हयी नागरथप्रयायी; व्यवस्थितो योद्धुकामस् त्वदर्थे।

kaitavyānām adhipaḥ śūramānī; raṇe raṇe śatruhā rājaputraḥ. patrī hayī nāgarathaprayāyī; vyavasthito yoddhukāmas tvadarthe.

वीरः श्रुतायुश् च श्रुतायुधश् च; चित्राङ्गदश् चित्रवर्मा स वीरः। व्यवस्थिता ये तु सैन्ये नराग्र्याः; प्रहारिणो मानिनः सत्यसंधाः।

vīraḥ śrutāyuś ca śrutāyudhaś ca; citrāṅgadaś citravarmā sa vīraḥ. vyavasthitā ye tu sainye narāgryāḥ; prahāriṇo māninaḥ satyasaṃdhāḥ.

कर्णात्मजः सत्यसेनो महात्मा; व्यवस्थितः समरे योद्धुकामः। अथापरौ कर्णसुतौ वरार्हौ; व्यवस्थितौ लघुहस्तौ नरेन्द्र। बलं महद् दुर्भिदम् अल्पधैर्यैः; समाश्रितौ योत्स्यमानौ त्वदर्थे।

karṇātmajaḥ satyaseno mahātmā; vyavasthitaḥ samare yoddhukāmaḥ. athāparau karṇasutau varārhau; vyavasthitau laghuhastau narendra. balaṃ mahad durbhidam alpadhairyaiḥ; samāśritau yotsyamānau tvadarthe.

एतैश् च मुख्यैर् अपरैश् च राजन्; योधप्रवीरैर् अमितप्रभावैः। व्यवस्थितो नागकुलस्य मध्ये; यथा महेन्द्रः कुरुराजो जयाय।

etaiś ca mukhyair aparaiś ca rājan; yodhapravīrair amitaprabhāvaiḥ. vyavasthito nāgakulasya madhye; yathā mahendraḥ kururājo jayāya.

धृतराष्ट्र उवाच। आख्याता जीवमाना ये परेभ्यो ऽन्ये यथातथम्। इतीदम् अभिगच्छामि व्यक्तम् अर्थाभिपत्तितः।

dhṛtarāṣṭra uvāca. ākhyātā jīvamānā ye parebhyo 'nye yathātatham. itīdam abhigacchāmi vyaktam arthābhipattitaḥ.

वैशंपायन उवाच। एवं ब्रुवन्न् एव तदा धृतराष्ट्रो ऽम्बिकासुतः। हतप्रवीरं विध्वस्तं किंचिच्छेषं स्वकं बलम्। श्रुत्वा व्यामोहम् अगमच् छोकव्याकुलितेन्द्रियः।

vaiśaṃpāyana uvāca. evaṃ bruvann eva tadā dhṛtarāṣṭro 'mbikāsutaḥ. hatapravīraṃ vidhvastaṃ kiṃciccheṣaṃ svakaṃ balam. śrutvā vyāmoham agamac chokavyākulitendriyaḥ.

मुह्यमानो ऽब्रवीच् चापि मुहूर्तं तिष्ठ संजय। व्याकुलं मे मनस् तात श्रुत्वा सुमहद् अप्रियम्। मनो मुह्यति चाङ्गानि न च शक्नोमि धारितुम्। इत्य् एवम् उक्त्वा वचनं धृतराष्ट्रो ऽम्बिकासुतः। नष्टचित्तस् ततः सो ऽथ बभूव जगतीपतिः।

muhyamāno 'bravīc cāpi muhūrtaṃ tiṣṭha saṃjaya. vyākulaṃ me manas tāta śrutvā sumahad apriyam. mano muhyati cāṅgāni na ca śaknomi dhāritum. ity evam uktvā vacanaṃ dhṛtarāṣṭro 'mbikāsutaḥ. naṣṭacittas tataḥ so 'tha babhūva jagatīpatiḥ.

Project अर्थ (Artha): X, yashbonde.com, LinkedIn. See Sources

Loading adhyay...

Project Home / Contents