महाभारत 9.1 (श्लोक 1) - Project अर्थ (Artha)

Project Home / Contents

महाभारत

←शल्य पर्व→

अध्याय 1→

[mh-9-1] • 53 श्लोकाः

नारायणं नमस्कृत्य नरं चैव नरोत्तमम्। देवीं सरस्वतीं चैव ततो जयम् उदीरयेत्।

nārāyaṇaṃ namaskṛtya naraṃ caiva narottamam. devīṃ sarasvatīṃ caiva tato jayam udīrayet.

जनमेजय उवाच। एवं निपातिते कर्णे समरे सव्यसाचिना। अल्पावशिष्टाः कुरवः किम् अकुर्वत वै द्विज।

janamejaya uvāca. evaṃ nipātite karṇe samare savyasācinā. alpāvaśiṣṭāḥ kuravaḥ kim akurvata vai dvija.

उदीर्यमाणं च बलं दृष्ट्वा राजा सुयोधनः। पाण्डवैः प्राप्तकालं च किं प्रापद्यत कौरवः।

udīryamāṇaṃ ca balaṃ dṛṣṭvā rājā suyodhanaḥ. pāṇḍavaiḥ prāptakālaṃ ca kiṃ prāpadyata kauravaḥ.

एतद् इच्छाम्य् अहं श्रोतुं तद् आचक्ष्व द्विजोत्तम। न हि तृप्यामि पूर्वेषां शृण्वानश् चरितं महत्।

etad icchāmy ahaṃ śrotuṃ tad ācakṣva dvijottama. na hi tṛpyāmi pūrveṣāṃ śṛṇvānaś caritaṃ mahat.

वैशंपायन उवाच। ततः कर्णे हते राजन् धार्तराष्ट्रः सुयोधनः। भृशं शोकार्णवे मग्नो निराशः सर्वतो ऽभवत्।

vaiśaṃpāyana uvāca. tataḥ karṇe hate rājan dhārtarāṣṭraḥ suyodhanaḥ. bhṛśaṃ śokārṇave magno nirāśaḥ sarvato 'bhavat.

हा कर्ण हा कर्ण इति शोचमानः पुनः पुनः। कृच्छ्रात् स्वशिबिरं प्रायाद् धतशेषैर् नृपैः सह।

hā karṇa hā karṇa iti śocamānaḥ punaḥ punaḥ. kṛcchrāt svaśibiraṃ prāyād dhataśeṣair nṛpaiḥ saha.

स समाश्वास्यमानो ऽपि हेतुभिः शास्त्रनिश्चितैः। राजभिर् नालभच् छर्म सूतपुत्रवधं स्मरन्।

sa samāśvāsyamāno 'pi hetubhiḥ śāstraniścitaiḥ. rājabhir nālabhac charma sūtaputravadhaṃ smaran.

स दैवं बलवन् मत्वा भवितव्यं च पार्थिवः। संग्रामे निश्चयं कृत्वा पुनर् युद्धाय निर्ययौ।

sa daivaṃ balavan matvā bhavitavyaṃ ca pārthivaḥ. saṃgrāme niścayaṃ kṛtvā punar yuddhāya niryayau.

शल्यं सेनापतिं कृत्वा विधिवद् राजपुंगवः। मद्रराजं पुरस्कृत्य युद्धायोपजगाम ह। रणाय निर्ययौ राजा हतशेषैर् नृपैः सह।

śalyaṃ senāpatiṃ kṛtvā vidhivad rājapuṃgavaḥ. madrarājaṃ puraskṛtya yuddhāyopajagāma ha. raṇāya niryayau rājā hataśeṣair nṛpaiḥ saha.

ततः सुतुमुलं युद्धं कुरुपाण्डवसेनयोः। बभूव भरतश्रेष्ठ देवासुररणोपमम्।

tataḥ sutumulaṃ yuddhaṃ kurupāṇḍavasenayoḥ. babhūva bharataśreṣṭha devāsuraraṇopamam.

ततः शल्यो महाराज कृत्वा कदनम् आहवे। पाण्डुसैन्यस्य मध्याह्ने धर्मराजेन पातितः।

tataḥ śalyo mahārāja kṛtvā kadanam āhave. pāṇḍusainyasya madhyāhne dharmarājena pātitaḥ.

ततो दुर्योधनो राजा हतबन्धू रणाजिरात्। अपसृत्य ह्रदं घोरं विवेश रिपुजाद् भयात्।

tato duryodhano rājā hatabandhū raṇājirāt. apasṛtya hradaṃ ghoraṃ viveśa ripujād bhayāt.

अथापराह्णे तस्याह्नः परिवार्य महारथैः। तथापराह्णे तत्रस्थं परिवार्य सुयोधनम्। ह्रदाद् आहूय योगेन भीमसेनेन पातितः।

athāparāhṇe tasyāhnaḥ parivārya mahārathaiḥ. tathāparāhṇe tatrasthaṃ parivārya suyodhanam. hradād āhūya yogena bhīmasenena pātitaḥ.

तस्मिन् हते महेष्वासे हतशिष्टास् त्रयो रथाः। सानुबन्धे सुयोधने। कृतवर्मा कृपो द्रौणिर्। सुप्तं शिबिरम् आविश्य धृष्टद्युम्नपुरोगमान्। संरभान् निशि राजेन्द्र जघ्नुः पाञ्चालसैनिकान्।

tasmin hate maheṣvāse hataśiṣṭās trayo rathāḥ. sānubandhe suyodhane. kṛtavarmā kṛpo drauṇir. suptaṃ śibiram āviśya dhṛṣṭadyumnapurogamān. saṃrabhān niśi rājendra jaghnuḥ pāñcālasainikān.

ततः पूर्वाह्णसमये शिबिराद् एत्य संजयः। प्रविवेश पुरीं दीनो दुःखशोकसमन्वितः।

tataḥ pūrvāhṇasamaye śibirād etya saṃjayaḥ. praviveśa purīṃ dīno duḥkhaśokasamanvitaḥ.

प्रविश्य च पुरं तूर्णं भुजाव् उच्छ्रित्य दुःखितः। वेपमानस् ततो राज्ञः प्रविवेश निवेशनम्।

praviśya ca puraṃ tūrṇaṃ bhujāv ucchritya duḥkhitaḥ. vepamānas tato rājñaḥ praviveśa niveśanam.

रुरोद च नरव्याघ्र हा राजन्न् इति दुःखितः। अहो बत विविग्नाः स्म निधनेन महात्मनः।

ruroda ca naravyāghra hā rājann iti duḥkhitaḥ. aho bata vivignāḥ sma nidhanena mahātmanaḥ.

अहो सुबलवान् कालो गतिश् च परमा तथा। विधिस् तु बलवान् अत्र पौरुषं तु निरर्थकम्। शक्रतुल्यबलाः सर्वे यत्रावध्यन्त पार्थिवाः।

aho subalavān kālo gatiś ca paramā tathā. vidhis tu balavān atra pauruṣaṃ tu nirarthakam. śakratulyabalāḥ sarve yatrāvadhyanta pārthivāḥ.

दृष्ट्वैव च पुरो राजञ् जनः सर्वः स संजयम्। क्लेशेन महता युक्तः सर्वतो राजसत्तम। प्ररुरोद भृशोद्विग्नो हा राजन्न् इति सस्वरम्।

dṛṣṭvaiva ca puro rājañ janaḥ sarvaḥ sa saṃjayam. kleśena mahatā yuktaḥ sarvato rājasattama. praruroda bhṛśodvigno hā rājann iti sasvaram.

आकुमारं नरव्याघ्र तत् पुरं वै समन्ततः। आर्तनादं महच् चक्रे श्रुत्वा विनिहतं नृपम्।

ākumāraṃ naravyāghra tat puraṃ vai samantataḥ. ārtanādaṃ mahac cakre śrutvā vinihataṃ nṛpam.

धावतश् चाप्य् अपश्यच् च तत्र त्रीन् पुरुषर्षभान्। नष्टचित्तान् इवोन्मत्ताञ् शोकेन भृशपीडितान्। दृष्ट्वैव च नराञ् शीघ्रं व्याजहारातिदुःखितः।

dhāvataś cāpy apaśyac ca tatra trīn puruṣarṣabhān. naṣṭacittān ivonmattāñ śokena bhṛśapīḍitān. dṛṣṭvaiva ca narāñ śīghraṃ vyājahārātiduḥkhitaḥ.

तथा स विह्वलः सूतः प्रविश्य नृपतिक्षयम्। ददर्श नृपतिश्रेष्ठं प्रज्ञाचक्षुषम् ईश्वरम्।

tathā sa vihvalaḥ sūtaḥ praviśya nṛpatikṣayam. dadarśa nṛpatiśreṣṭhaṃ prajñācakṣuṣam īśvaram.

दृष्ट्वा चासीनम् अनघं समन्तात् परिवारितम्। स्नुषाभिर् भरतश्रेष्ठ गान्धार्या विदुरेण च।

dṛṣṭvā cāsīnam anaghaṃ samantāt parivāritam. snuṣābhir bharataśreṣṭha gāndhāryā vidureṇa ca.

तथान्यैश् च सुहृद्भिश् च ज्ञातिभिश् च हितैषिभिः। तम् एव चार्थं ध्यायन्तं कर्णस्य निधनं प्रति।

tathānyaiś ca suhṛdbhiś ca jñātibhiś ca hitaiṣibhiḥ. tam eva cārthaṃ dhyāyantaṃ karṇasya nidhanaṃ prati.

रुदन्न् एवाब्रवीद् वाक्यं राजानं जनमेजय। नातिहृष्टमनाः सूतो बाष्पसंदिग्धया गिरा। उवाच भरतश्रेष्ठं धृतराष्ट्रं जनाधिपम्।

rudann evābravīd vākyaṃ rājānaṃ janamejaya. nātihṛṣṭamanāḥ sūto bāṣpasaṃdigdhayā girā. uvāca bharataśreṣṭhaṃ dhṛtarāṣṭraṃ janādhipam.

संजयो ऽहं नरव्याघ्र नमस् ते भरतर्षभ। मद्राधिपो हतः शल्यः शकुनिः सौबलस् तथा। उलूकः पुरुषव्याघ्र कैतव्यो दृढविक्रमः।

saṃjayo 'haṃ naravyāghra namas te bharatarṣabha. madrādhipo hataḥ śalyaḥ śakuniḥ saubalas tathā. ulūkaḥ puruṣavyāghra kaitavyo dṛḍhavikramaḥ.

संशप्तका हताः सर्वे काम्बोजाश् च शकैः सह। म्लेच्छाश् च पार्वतीयाश् च यवनाश् च निपातिताः।

saṃśaptakā hatāḥ sarve kāmbojāś ca śakaiḥ saha. mlecchāś ca pārvatīyāś ca yavanāś ca nipātitāḥ.

प्राच्या हता महाराज दाक्षिणात्याश् च सर्वशः। उदीच्या निहताः सर्वे प्रतीच्याश् च नराधिप। राजानो राजपुत्राश् च सर्वतो निहता नृप।

prācyā hatā mahārāja dākṣiṇātyāś ca sarvaśaḥ. udīcyā nihatāḥ sarve pratīcyāś ca narādhipa. rājāno rājaputrāś ca sarvato nihatā nṛpa.

दुर्योधनो हतो राजन् यथोक्तं पाण्डवेन च। भग्नसक्थो महाराज शेते पांसुषु रूषितः। दुर्योधनस्य भीमेन भग्नाव् ऊरू सुतस्य ते। स भूमौ पतितः शेते पांशुभिः परिगुण्ठितः।

duryodhano hato rājan yathoktaṃ pāṇḍavena ca. bhagnasaktho mahārāja śete pāṃsuṣu rūṣitaḥ. duryodhanasya bhīmena bhagnāv ūrū sutasya te. sa bhūmau patitaḥ śete pāṃśubhiḥ pariguṇṭhitaḥ.

धृष्टद्युम्नो हतो राजञ् शिखण्डी चापराजितः। उत्तमौजा युधामन्युस् तथा राजन् प्रभद्रकाः।

dhṛṣṭadyumno hato rājañ śikhaṇḍī cāparājitaḥ. uttamaujā yudhāmanyus tathā rājan prabhadrakāḥ.

पाञ्चालाश् च नरव्याघ्राश् चेदयश् च निषूदिताः। तव पुत्रा हताः सर्वे द्रौपदेयाश् च भारत। कर्णपुत्रो हतः शूरो वृषसेनो महाबलः।

pāñcālāś ca naravyāghrāś cedayaś ca niṣūditāḥ. tava putrā hatāḥ sarve draupadeyāś ca bhārata. karṇaputro hataḥ śūro vṛṣaseno mahābalaḥ.

नरा विनिहताः सर्वे गजाश् च विनिपातिताः। रथिनश् च नरव्याघ्र हयाश् च निहता युधि।

narā vinihatāḥ sarve gajāś ca vinipātitāḥ. rathinaś ca naravyāghra hayāś ca nihatā yudhi.

किंचिच्छेषं च शिबिरं तावकानां कृतं विभो। पाण्डवानां च शूराणां समासाद्य परस्परम्।

kiṃciccheṣaṃ ca śibiraṃ tāvakānāṃ kṛtaṃ vibho. pāṇḍavānāṃ ca śūrāṇāṃ samāsādya parasparam.

प्रायः स्त्रीशेषम् अभवज् जगत् कालेन मोहितम्। सप्त पाण्डवतः शेषा धार्तराष्ट्रास् तथा त्रयः।

prāyaḥ strīśeṣam abhavaj jagat kālena mohitam. sapta pāṇḍavataḥ śeṣā dhārtarāṣṭrās tathā trayaḥ.

ते चैव भ्रातरः पञ्च वासुदेवो ऽथ सात्यकिः। कृपश् च कृतवर्मा च द्रौणिश् च जयतां वरः।

te caiva bhrātaraḥ pañca vāsudevo 'tha sātyakiḥ. kṛpaś ca kṛtavarmā ca drauṇiś ca jayatāṃ varaḥ.

तवाप्य् एते महाराज रथिनो नृपसत्तम। अक्षौहिणीनां सर्वासां समेतानां जनेश्वर। एते शेषा महाराज सर्वे ऽन्ये निधनं गताः।

tavāpy ete mahārāja rathino nṛpasattama. akṣauhiṇīnāṃ sarvāsāṃ sametānāṃ janeśvara. ete śeṣā mahārāja sarve 'nye nidhanaṃ gatāḥ.

कालेन निहतं सर्वं जगद् वै भरतर्षभ। दुर्योधनं वै पुरतः कृत्वा वैरस्य भारत।

kālena nihataṃ sarvaṃ jagad vai bharatarṣabha. duryodhanaṃ vai purataḥ kṛtvā vairasya bhārata.

एतच् छ्रुत्वा वचः क्रूरं धृतराष्ट्रो जनेश्वरः। निपपात महाराज गतसत्त्वो महीतले।

etac chrutvā vacaḥ krūraṃ dhṛtarāṣṭro janeśvaraḥ. nipapāta mahārāja gatasattvo mahītale.

तस्मिन् निपतिते भूमौ विदुरो ऽपि महायशाः। निपपात महाराज राजव्यसनकर्शितः।

tasmin nipatite bhūmau viduro 'pi mahāyaśāḥ. nipapāta mahārāja rājavyasanakarśitaḥ.

गान्धारी च नृपश्रेष्ठ सर्वाश् च कुरुयोषितः। पतिताः सहसा भूमौ श्रुत्वा क्रूरं वचश् च ताः।

gāndhārī ca nṛpaśreṣṭha sarvāś ca kuruyoṣitaḥ. patitāḥ sahasā bhūmau śrutvā krūraṃ vacaś ca tāḥ.

निःसंज्ञं पतितं भूमौ तदासीद् राजमण्डलम्। प्रलापयुक्ता महती कथा न्यस्ता पटे यथा।

niḥsaṃjñaṃ patitaṃ bhūmau tadāsīd rājamaṇḍalam. pralāpayuktā mahatī kathā nyastā paṭe yathā.

कृच्छ्रेण तु ततो राजा धृतराष्ट्रो महीपतिः। शनैर् अलभत प्राणान् पुत्रव्यसनकर्शितः।

kṛcchreṇa tu tato rājā dhṛtarāṣṭro mahīpatiḥ. śanair alabhata prāṇān putravyasanakarśitaḥ.

लब्ध्वा तु स नृपः संज्ञां वेपमानः सुदुःखितः। उदीक्ष्य च दिशः सर्वाः क्षत्तारं वाक्यम् अब्रवीत्।

labdhvā tu sa nṛpaḥ saṃjñāṃ vepamānaḥ suduḥkhitaḥ. udīkṣya ca diśaḥ sarvāḥ kṣattāraṃ vākyam abravīt.

विद्वन् क्षत्तर् महाप्राज्ञ त्वं गतिर् भरतर्षभ। ममानाथस्य सुभृशं पुत्रैर् हीनस्य सर्वशः। एवम् उक्त्वा ततो भूयो विसंज्ञो निपपात ह।

vidvan kṣattar mahāprājña tvaṃ gatir bharatarṣabha. mamānāthasya subhṛśaṃ putrair hīnasya sarvaśaḥ. evam uktvā tato bhūyo visaṃjño nipapāta ha.

तं तथा पतितं दृष्ट्वा बान्धवा ये ऽस्य के चन। शीतैस् तु सिषिचुस् तोयैर् विव्यजुर् व्यजनैर् अपि।

taṃ tathā patitaṃ dṛṣṭvā bāndhavā ye 'sya ke cana. śītais tu siṣicus toyair vivyajur vyajanair api.

स तु दीर्घेण कालेन प्रत्याश्वस्तो महीपतिः। तूष्णीं दध्यौ महीपालः पुत्रव्यसनकर्शितः। निःश्वसञ् जिह्मग इव कुम्भक्षिप्तो विशां पते।

sa tu dīrgheṇa kālena pratyāśvasto mahīpatiḥ. tūṣṇīṃ dadhyau mahīpālaḥ putravyasanakarśitaḥ. niḥśvasañ jihmaga iva kumbhakṣipto viśāṃ pate.

संजयो ऽप्य् अरुदत् तत्र दृष्ट्वा राजानम् आतुरम्। तथा सर्वाः स्त्रियश् चैव गान्धारी च यशस्विनी।

saṃjayo 'py arudat tatra dṛṣṭvā rājānam āturam. tathā sarvāḥ striyaś caiva gāndhārī ca yaśasvinī.

ततो दीर्घेण कालेन विदुरं वाक्यम् अब्रवीत्। धृतराष्ट्रो नरव्याघ्रो मुह्यमानो मुहुर् मुहुः।

tato dīrgheṇa kālena viduraṃ vākyam abravīt. dhṛtarāṣṭro naravyāghro muhyamāno muhur muhuḥ.

गच्छन्तु योषितः सर्वा गान्धारी च यशस्विनी। तथेमे सुहृदः सर्वे भ्रश्यते मे मनो भृशम्।

gacchantu yoṣitaḥ sarvā gāndhārī ca yaśasvinī. tatheme suhṛdaḥ sarve bhraśyate me mano bhṛśam.

एवम् उक्तस् ततः क्षत्ता ताः स्त्रियो भरतर्षभ। विसर्जयाम् आस शनैर् वेपमानः पुनः पुनः।

evam uktas tataḥ kṣattā tāḥ striyo bharatarṣabha. visarjayām āsa śanair vepamānaḥ punaḥ punaḥ.

निश्चक्रमुस् ततः सर्वास् ताः स्त्रियो भरतर्षभ। सुहृदश् च ततः सर्वे दृष्ट्वा राजानम् आतुरम्।

niścakramus tataḥ sarvās tāḥ striyo bharatarṣabha. suhṛdaś ca tataḥ sarve dṛṣṭvā rājānam āturam.

ततो नरपतिं तत्र लब्धसंज्ञं परंतप। गतिर् मे को भवेद् अद्य इति चिन्तासमाकुलः। अवेक्ष्य संजयो दीनो रोदमानं भृशातुरम्।

tato narapatiṃ tatra labdhasaṃjñaṃ paraṃtapa. gatir me ko bhaved adya iti cintāsamākulaḥ. avekṣya saṃjayo dīno rodamānaṃ bhṛśāturam.

प्राञ्जलिर् निःश्वसन्तं च तं नरेन्द्रं मुहुर् मुहुः। ज्ञातीन् स्त्रियो ऽथ निर्याप्य प्रविश्य विदुरः पुनः। राजानं शोचमानस् तु तं शोचन्तं मुहुर् मुहुः। समाश्वासयत क्षत्ता वचसा मधुरेण ह।

prāñjalir niḥśvasantaṃ ca taṃ narendraṃ muhur muhuḥ. jñātīn striyo 'tha niryāpya praviśya viduraḥ punaḥ. rājānaṃ śocamānas tu taṃ śocantaṃ muhur muhuḥ. samāśvāsayata kṣattā vacasā madhureṇa ha.

Project अर्थ (Artha): X, yashbonde.com, LinkedIn. See Sources

Loading adhyay...