महाभारत 8.31 (श्लोक 1) - Project अर्थ (Artha)

Project Home / Contents

महाभारत

←कर्ण पर्व→

←अध्याय 31→

[mh-8-31] • 68 श्लोकाः

संजय उवाच। ततः परानीकभिदं व्यूहम् अप्रतिमं परैः। समीक्ष्य कर्णः पार्थानां धृष्टद्युम्नाभिरक्षितम्।

saṃjaya uvāca. tataḥ parānīkabhidaṃ vyūham apratimaṃ paraiḥ. samīkṣya karṇaḥ pārthānāṃ dhṛṣṭadyumnābhirakṣitam.

प्रययौ रथघोषेण सिंहनादरवेण च। वादित्राणां च निनदैः कम्पयन्न् इव मेदिनीम्।

prayayau rathaghoṣeṇa siṃhanādaraveṇa ca. vāditrāṇāṃ ca ninadaiḥ kampayann iva medinīm.

वेपमान इव क्रोधाद् युद्धशौण्डः परंतपः। पतिव्यूह्य महातेजा यथावद् भरतर्षभ।

vepamāna iva krodhād yuddhaśauṇḍaḥ paraṃtapaḥ. pativyūhya mahātejā yathāvad bharatarṣabha.

व्यधमत् पाण्डवीं सेनाम् आसुरीं मघवान् इव। युधिष्ठिरं चाभिभवन्न् असपव्यं चकार ह। कर्णस्य रथघोषेण मौर्वीनिष्पेषणेन च। संग्रहेण च रश्मीनां समकम्पन्त सृञ्जयाः। तानि सर्वाणि सैन्यानि कर्णं दृष्ट्वा विशां पते। बभूवुः संप्रहृष्टानि तावकानि युयुत्सया। अश्रूयन्त ततो वाचस् तावकानां विशां पते। कर्णार्जुनमहायुद्धम् एतद् अद्य भविष्यति। अद्य दुर्योधनो राजा हतामित्रो भविष्यति। अद्य कर्णं रणे दृष्ट्वा फल्गुनो विद्रविष्यति। अद्य तावद् रथं युद्धे कर्णस्यैवानुगामिनः। कर्णबाणमयं युद्धं भीमं द्रक्ष्याम संयुगे। चिरकालोद्यतम् इदम् अद्येदानीं भविष्यति। अद्य द्रक्ष्याम संग्रामं घोरं देवासुरोपमम्। अद्येदानीं महद् युद्धं भविष्यति भयानकम्। अद्येदानीं जयो नित्यम् एकस्यैकस्य वा रणे। अर्जुनं किल राधेयो वधिष्यति महारणे। अथ वा कं नरं लोके न स्पृशन्ति मनोरथाः। इत्य् उक्त्वा विविधा वाचः कुरवः कुरुनन्दन। आजघ्नुः पटहांश् चैव तूर्यांश् चैव सहस्रशः। भेरीशङ्खांश् च विविधान् सिंहनादांश् च पुष्कलान्। मुरजानां महाशब्दान् आनकानां शुभान् रवान्। नृत्यमानाश् च बहवस् तर्जमानाश् च मारिष। अन्योन्यम् अभ्ययुर् युद्धे युद्धरङ्गगता नराः।

vyadhamat pāṇḍavīṃ senām āsurīṃ maghavān iva. yudhiṣṭhiraṃ cābhibhavann asapavyaṃ cakāra ha. karṇasya rathaghoṣeṇa maurvīniṣpeṣaṇena ca. saṃgraheṇa ca raśmīnāṃ samakampanta sṛñjayāḥ. tāni sarvāṇi sainyāni karṇaṃ dṛṣṭvā viśāṃ pate. babhūvuḥ saṃprahṛṣṭāni tāvakāni yuyutsayā. aśrūyanta tato vācas tāvakānāṃ viśāṃ pate. karṇārjunamahāyuddham etad adya bhaviṣyati. adya duryodhano rājā hatāmitro bhaviṣyati. adya karṇaṃ raṇe dṛṣṭvā phalguno vidraviṣyati. adya tāvad rathaṃ yuddhe karṇasyaivānugāminaḥ. karṇabāṇamayaṃ yuddhaṃ bhīmaṃ drakṣyāma saṃyuge. cirakālodyatam idam adyedānīṃ bhaviṣyati. adya drakṣyāma saṃgrāmaṃ ghoraṃ devāsuropamam. adyedānīṃ mahad yuddhaṃ bhaviṣyati bhayānakam. adyedānīṃ jayo nityam ekasyaikasya vā raṇe. arjunaṃ kila rādheyo vadhiṣyati mahāraṇe. atha vā kaṃ naraṃ loke na spṛśanti manorathāḥ. ity uktvā vividhā vācaḥ kuravaḥ kurunandana. ājaghnuḥ paṭahāṃś caiva tūryāṃś caiva sahasraśaḥ. bherīśaṅkhāṃś ca vividhān siṃhanādāṃś ca puṣkalān. murajānāṃ mahāśabdān ānakānāṃ śubhān ravān. nṛtyamānāś ca bahavas tarjamānāś ca māriṣa. anyonyam abhyayur yuddhe yuddharaṅgagatā narāḥ.

धृतराष्ट्र उवाच। कथं संजय राधेयः प्रत्यव्यूहत पाण्डवान्। धृष्टद्युम्नमुखान् वीरान् भीमसेनाभिरक्षितान्। सर्वान् एव महेष्वासान् अजय्यान् अमरैर् अपि।

dhṛtarāṣṭra uvāca. kathaṃ saṃjaya rādheyaḥ pratyavyūhata pāṇḍavān. dhṛṣṭadyumnamukhān vīrān bhīmasenābhirakṣitān. sarvān eva maheṣvāsān ajayyān amarair api.

के च प्रपक्षौ पक्षौ वा मम सैन्यस्य संजय। प्रविभज्य यथान्यायं कथं वा समवस्थिताः।

ke ca prapakṣau pakṣau vā mama sainyasya saṃjaya. pravibhajya yathānyāyaṃ kathaṃ vā samavasthitāḥ.

कथं पाण्डुसुताश् चापि प्रत्यव्यूहन्त मामकान्। कथं चैतन् महायुद्धं प्रावर्तत सुदारुणम्।

kathaṃ pāṇḍusutāś cāpi pratyavyūhanta māmakān. kathaṃ caitan mahāyuddhaṃ prāvartata sudāruṇam.

क्व च बीभत्सुर् अभवद् यत् कर्णो ऽयाद् युधिष्ठिरम्। को ह्य् अर्जुनस्य सांनिध्ये शक्तो ऽभ्येतुं युधिष्ठिरम्।

kva ca bībhatsur abhavad yat karṇo 'yād yudhiṣṭhiram. ko hy arjunasya sāṃnidhye śakto 'bhyetuṃ yudhiṣṭhiram.

सर्वभूतानि यो ह्य् एकः खाण्डवे जितवान् पुरा। कस् तम् अन्यत्र राधेयात् प्रतियुध्येज् जिजीविषुः।

sarvabhūtāni yo hy ekaḥ khāṇḍave jitavān purā. kas tam anyatra rādheyāt pratiyudhyej jijīviṣuḥ.

संजय उवाच। शृणु व्यूहस्य रचनाम् अर्जुनश् च यथा गतः। परिदाय नृपं तेभ्यः संग्रामश् चाभवद् यथा।

saṃjaya uvāca. śṛṇu vyūhasya racanām arjunaś ca yathā gataḥ. paridāya nṛpaṃ tebhyaḥ saṃgrāmaś cābhavad yathā.

कृपः शारद्वतो राजन् मागधश् च तरस्विनः। सात्वतः कृतवर्मा च दक्षिणं पक्षम् आश्रिताः।

kṛpaḥ śāradvato rājan māgadhaś ca tarasvinaḥ. sātvataḥ kṛtavarmā ca dakṣiṇaṃ pakṣam āśritāḥ.

तेषां प्रपक्षे शकुनिर् उलूकश् च महारथः। सादिभिर् विमलप्रासैस् तवानीकम् अरक्षताम्।

teṣāṃ prapakṣe śakunir ulūkaś ca mahārathaḥ. sādibhir vimalaprāsais tavānīkam arakṣatām.

गान्धारिभिर् असंभ्रान्तैः पार्वतीयैश् च दुर्जयैः। शलभानाम् इव व्रातैः पिशाचैर् इव दुर्दृशैः।

gāndhāribhir asaṃbhrāntaiḥ pārvatīyaiś ca durjayaiḥ. śalabhānām iva vrātaiḥ piśācair iva durdṛśaiḥ.

चतुस्त्रिंशत् सहस्राणि रथानाम् अनिवर्तिनाम्। संशप्तका युद्धशौण्डा वामं पार्श्वम् अपालयन्।

catustriṃśat sahasrāṇi rathānām anivartinām. saṃśaptakā yuddhaśauṇḍā vāmaṃ pārśvam apālayan.

समुच्चितास् तव सुतैः कृष्णार्जुनजिघांसवः। तेषां प्रपक्षः काम्बोजाः शकाश् च यवनैः सह।

samuccitās tava sutaiḥ kṛṣṇārjunajighāṃsavaḥ. teṣāṃ prapakṣaḥ kāmbojāḥ śakāś ca yavanaiḥ saha.

निदेशात् सूतपुत्रस्य सरथाः साश्वपत्तयः। आह्वयन्तो ऽर्जुनं तस्थुः केशवं च महाबलम्।

nideśāt sūtaputrasya sarathāḥ sāśvapattayaḥ. āhvayanto 'rjunaṃ tasthuḥ keśavaṃ ca mahābalam.

मध्येसेनामुखं कर्णो व्यवातिष्ठत दंशितः। चित्रवर्माङ्गदः स्रग्वी पालयन् ध्वजिनीमुखम्।

madhyesenāmukhaṃ karṇo vyavātiṣṭhata daṃśitaḥ. citravarmāṅgadaḥ sragvī pālayan dhvajinīmukham.

रक्ष्यमाणः सुसंरब्धैः पुत्रैः शस्त्रभृतां वरः। वाहिनीप्रमुखं वीरः संप्रकर्षन्न् अशोभत।

rakṣyamāṇaḥ susaṃrabdhaiḥ putraiḥ śastrabhṛtāṃ varaḥ. vāhinīpramukhaṃ vīraḥ saṃprakarṣann aśobhata.

अयोरत्निर् महाबाहुः सूर्यवैश्वानरद्युतिः। महाद्विपस्कन्धगतः पिङ्गलः प्रियदर्शनः। दुःशासनो वृतः सैन्यैः स्थितो व्यूहस्य पृष्ठतः।

ayoratnir mahābāhuḥ sūryavaiśvānaradyutiḥ. mahādvipaskandhagataḥ piṅgalaḥ priyadarśanaḥ. duḥśāsano vṛtaḥ sainyaiḥ sthito vyūhasya pṛṣṭhataḥ.

तम् अन्वयान् महाराज स्वयं दुर्योधनो नृपः। चित्राश्वैश् चित्रसंनाहैः सोदर्यैर् अभिरक्षितः।

tam anvayān mahārāja svayaṃ duryodhano nṛpaḥ. citrāśvaiś citrasaṃnāhaiḥ sodaryair abhirakṣitaḥ.

रक्ष्यमाणो महावीर्यैः सहितैर् मद्रकेकयैः। अशोभत महाराज देवैर् इव शतक्रतुः।

rakṣyamāṇo mahāvīryaiḥ sahitair madrakekayaiḥ. aśobhata mahārāja devair iva śatakratuḥ.

अश्वत्थामा कुरूणां च ये प्रवीरा महारथाः। नित्यमत्ताश् च मातङ्गाः शूरैर् म्लेच्छैर् अधिष्ठिताः। आरोहणैर् महामात्रैस् तोमराङ्कुशपाणिभिः। अन्वयुस् तद् रथानीकं क्षरन्त इव तोयदाः।

aśvatthāmā kurūṇāṃ ca ye pravīrā mahārathāḥ. nityamattāś ca mātaṅgāḥ śūrair mlecchair adhiṣṭhitāḥ. ārohaṇair mahāmātrais tomarāṅkuśapāṇibhiḥ. anvayus tad rathānīkaṃ kṣaranta iva toyadāḥ.

ते ध्वजैर् वैजयन्तीभिर् ज्वलद्भिः परमायुधैः। सादिभिश् चास्थिता रेजुर् द्रुमवन्त इवाचलाः।

te dhvajair vaijayantībhir jvaladbhiḥ paramāyudhaiḥ. sādibhiś cāsthitā rejur drumavanta ivācalāḥ.

तेषां पदातिनागानां पादरक्षाः सहस्रशः। पट्टिशासिधराः शूरा बभूवुर् अनिवर्तिनः। भिण्डिपालधराश् चैव शूलहस्ताः सुचक्रिणः। तेषां समागमो घोरो देवासुररणोपमः।

teṣāṃ padātināgānāṃ pādarakṣāḥ sahasraśaḥ. paṭṭiśāsidharāḥ śūrā babhūvur anivartinaḥ. bhiṇḍipāladharāś caiva śūlahastāḥ sucakriṇaḥ. teṣāṃ samāgamo ghoro devāsuraraṇopamaḥ.

सादिभिः स्यन्दनैर् नागैर् अधिकं समलंकृतैः। स व्यूहराजो विबभौ देवासुरचमूपमः।

sādibhiḥ syandanair nāgair adhikaṃ samalaṃkṛtaiḥ. sa vyūharājo vibabhau devāsuracamūpamaḥ.

बार्हस्पत्यः सुविहितो नायकेन विपश्चिता। नृत्यतीव महाव्यूहः परेषाम् आदधद् भयम्।

bārhaspatyaḥ suvihito nāyakena vipaścitā. nṛtyatīva mahāvyūhaḥ pareṣām ādadhad bhayam.

तस्य पक्षप्रपक्षेभ्यो निष्पतन्ति युयुत्सवः। पत्त्यश्वरथमातङ्गाः प्रावृषीव बलाहकाः।

tasya pakṣaprapakṣebhyo niṣpatanti yuyutsavaḥ. pattyaśvarathamātaṅgāḥ prāvṛṣīva balāhakāḥ.

ततः सेनामुखे कर्णं दृष्ट्वा राजा युधिष्ठिरः। धनंजयम् अमित्रघ्नम् एकवीरम् उवाच ह।

tataḥ senāmukhe karṇaṃ dṛṣṭvā rājā yudhiṣṭhiraḥ. dhanaṃjayam amitraghnam ekavīram uvāca ha.

पश्यार्जुन महाव्यूहं कर्णेन विहितं रणे। युक्तं पक्षैः प्रपक्षैश् च सेनानीकं प्रकाशते।

paśyārjuna mahāvyūhaṃ karṇena vihitaṃ raṇe. yuktaṃ pakṣaiḥ prapakṣaiś ca senānīkaṃ prakāśate.

तद् एतद् वै समालोक्य प्रत्यमित्रं महद् बलम्। यथा नाभिभवत्य् अस्मांस् तथा नीतिर् विधीयताम्।

tad etad vai samālokya pratyamitraṃ mahad balam. yathā nābhibhavaty asmāṃs tathā nītir vidhīyatām.

एवम् उक्तो ऽर्जुनो राज्ञा प्राञ्जलिर् नृपम् अब्रवीत्। यथा भवान् आह तथा तत् सर्वं न तद् अन्यथा।

evam ukto 'rjuno rājñā prāñjalir nṛpam abravīt. yathā bhavān āha tathā tat sarvaṃ na tad anyathā.

यस् त्व् अस्य विहितो घातस् तं करिष्यामि भारत। प्रधानवध एवास्य विनाशस् तं करोम्य् अहम्।

yas tv asya vihito ghātas taṃ kariṣyāmi bhārata. pradhānavadha evāsya vināśas taṃ karomy aham.

युधिष्ठिर उवाच। तस्मात् त्वम् एव राधेयं भीमसेनः सुयोधनम्। वृषसेनं च नकुलः सहदेवो ऽपि सौबलम्।

yudhiṣṭhira uvāca. tasmāt tvam eva rādheyaṃ bhīmasenaḥ suyodhanam. vṛṣasenaṃ ca nakulaḥ sahadevo 'pi saubalam.

दुःशासनं शतानीको हार्दिक्यं शिनिपुंगवः। धृष्टद्युम्नस् तथा द्रौणिं स्वयं यास्याम्य् अहं कृपम्।

duḥśāsanaṃ śatānīko hārdikyaṃ śinipuṃgavaḥ. dhṛṣṭadyumnas tathā drauṇiṃ svayaṃ yāsyāmy ahaṃ kṛpam.

द्रौपदेया धार्तराष्ट्राञ् शिष्टान् सह शिखण्डिना। ते ते च तांस् तान् अहितान् अस्माकं घ्नन्तु मामकाः।

draupadeyā dhārtarāṣṭrāñ śiṣṭān saha śikhaṇḍinā. te te ca tāṃs tān ahitān asmākaṃ ghnantu māmakāḥ.

संजय उवाच। इत्य् उक्तो धर्मराजेन तथेत्य् उक्त्वा धनंजयः। व्यादिदेश स्वसैन्यानि स्वयं चागाच् चमूमुखम्। अर्कवैश्वानरप्रख्यं समुच्छ्रितपताकिनम्। अग्निर् वैश्वानरः पूर्वो ब्रह्मेन्दुः सप्तितां गतः। तस्माद् यः प्रथमं जातस् तं देवा ब्राह्मणा विदुः। तम् आद्यं प्रथमं सृष्टं ब्रह्मणा लोककर्तृणा। ब्रह्मेशानेन्द्रवरुणान् क्रमशो यो ऽवहत् पुरा। तम् आद्यं रथम् आस्थाय प्रयातौ केशवार्जुनौ। धनंजयो महाराज दक्षिणं पक्षम् आस्थितः। भीमसेनो महाबाहुर् वामं पक्षम् उपाश्रितः। सात्यकिर् द्रौपदेयाश् च स्वयं राजा च पाण्डवः। व्यूहस्य प्रमुखे तस्थुः स्वेनानीकेन संवृताः। स्वबलेनारिसैन्यं तत् प्रत्यवस्थाप्य पाण्डवः। प्रत्यव्यूहत् पुरस्कृत्य धृष्टद्युम्नशिखण्डिनौ। तत् सादिनागकलिलं पदातिरथसंकुलम्। धृष्टद्युम्नमुखं व्यूहम् अशोभत महाबलम्।

saṃjaya uvāca. ity ukto dharmarājena tathety uktvā dhanaṃjayaḥ. vyādideśa svasainyāni svayaṃ cāgāc camūmukham. arkavaiśvānaraprakhyaṃ samucchritapatākinam. agnir vaiśvānaraḥ pūrvo brahmenduḥ saptitāṃ gataḥ. tasmād yaḥ prathamaṃ jātas taṃ devā brāhmaṇā viduḥ. tam ādyaṃ prathamaṃ sṛṣṭaṃ brahmaṇā lokakartṛṇā. brahmeśānendravaruṇān kramaśo yo 'vahat purā. tam ādyaṃ ratham āsthāya prayātau keśavārjunau. dhanaṃjayo mahārāja dakṣiṇaṃ pakṣam āsthitaḥ. bhīmaseno mahābāhur vāmaṃ pakṣam upāśritaḥ. sātyakir draupadeyāś ca svayaṃ rājā ca pāṇḍavaḥ. vyūhasya pramukhe tasthuḥ svenānīkena saṃvṛtāḥ. svabalenārisainyaṃ tat pratyavasthāpya pāṇḍavaḥ. pratyavyūhat puraskṛtya dhṛṣṭadyumnaśikhaṇḍinau. tat sādināgakalilaṃ padātirathasaṃkulam. dhṛṣṭadyumnamukhaṃ vyūham aśobhata mahābalam.

अथ तं रथम् आयान्तं दृष्ट्वात्यद्भुतदर्शनम्। उवाचाधिरथिं शल्यः पुनस् तं युद्धदुर्मदम्। अवस्थितम् इदं वाक्यं मद्रराजः स्मयन्न् इव।

atha taṃ ratham āyāntaṃ dṛṣṭvātyadbhutadarśanam. uvācādhirathiṃ śalyaḥ punas taṃ yuddhadurmadam. avasthitam idaṃ vākyaṃ madrarājaḥ smayann iva.

अयं स रथ आयाति श्वेताश्वः कृष्णसारथिः। दुर्वारः सर्वसैन्यानां विपाकः कर्मणाम् इव। निघ्नन्न् अमित्रान् कौन्तेयो यं यं त्वं परिपृच्छसि।

ayaṃ sa ratha āyāti śvetāśvaḥ kṛṣṇasārathiḥ. durvāraḥ sarvasainyānāṃ vipākaḥ karmaṇām iva. nighnann amitrān kaunteyo yaṃ yaṃ tvaṃ paripṛcchasi.

श्रूयते तुमुलः शब्दो रथनेमिस्वनो महान्। ध्रुवम् एतौ महात्मानौ वासुदेवधनंजयौ। एष रेणुः समुद्भूतो दिवम् आवृत्य तिष्ठति।

śrūyate tumulaḥ śabdo rathanemisvano mahān. dhruvam etau mahātmānau vāsudevadhanaṃjayau. eṣa reṇuḥ samudbhūto divam āvṛtya tiṣṭhati.

चक्रनेमिप्रणुन्ना च कम्पते कर्ण मेदिनी। चमूं तवेमां विपुलां समृद्धाम्। असंख्येयाम् अश्रुकुलाकुलां च। ध्रुवं प्रवेक्षत्य् अजितो धनंजयः। कथं दहन् दीप्त इवाश्रयाशः। अमी हयाश् चन्द्रमरीचिवर्णाः। कृष्णप्रतोदेन प्रतुद्यमानाः। वहन्ति बीभत्सुम् उदारसत्त्वाः। सितप्रभाः स्वभ्रम् इवाभ्रसंघाः। प्रवात्य् एष महावायुर् अभितस् तव वाहिनीम्। क्रव्यादा व्याहरन्त्य् एते मृगाः कुर्वन्ति भैरवम्।

cakranemipraṇunnā ca kampate karṇa medinī. camūṃ tavemāṃ vipulāṃ samṛddhām. asaṃkhyeyām aśrukulākulāṃ ca. dhruvaṃ pravekṣaty ajito dhanaṃjayaḥ. kathaṃ dahan dīpta ivāśrayāśaḥ. amī hayāś candramarīcivarṇāḥ. kṛṣṇapratodena pratudyamānāḥ. vahanti bībhatsum udārasattvāḥ. sitaprabhāḥ svabhram ivābhrasaṃghāḥ. pravāty eṣa mahāvāyur abhitas tava vāhinīm. kravyādā vyāharanty ete mṛgāḥ kurvanti bhairavam.

पश्य कर्ण महाघोरं भयदं लोमहर्षणम्। कबन्धं मेघसंकाशं भानुम् आवृत्य संस्थितम्।

paśya karṇa mahāghoraṃ bhayadaṃ lomaharṣaṇam. kabandhaṃ meghasaṃkāśaṃ bhānum āvṛtya saṃsthitam.

पश्य यूथैर् बहुविधैर् मृगाणां सर्वतोदिशम्। बलिभिर् दृप्तशार्दूलैर् आदित्यो ऽभिनिरीक्ष्यते। ररास दीप्तलाङ्गूलम् आदित्यम् अभितः स्थितम्।

paśya yūthair bahuvidhair mṛgāṇāṃ sarvatodiśam. balibhir dṛptaśārdūlair ādityo 'bhinirīkṣyate. rarāsa dīptalāṅgūlam ādityam abhitaḥ sthitam.

पश्य कङ्कांश् च गृध्रांश् च समवेतान् सहस्रशः। आदित्यम् अभिवीक्षन्ते ह्य् अशिवाः कर्ण सत्वराः। स्थितान् अभिमुखान् घोरान् अन्योन्यम् अभिभाषतः।

paśya kaṅkāṃś ca gṛdhrāṃś ca samavetān sahasraśaḥ. ādityam abhivīkṣante hy aśivāḥ karṇa satvarāḥ. sthitān abhimukhān ghorān anyonyam abhibhāṣataḥ.

सिताश् चाश्वाः समायुक्तास् तव कर्ण महारथे। प्रदराः प्रज्वलन्त्य् एते ध्वजश् चैव प्रकम्पते।

sitāś cāśvāḥ samāyuktās tava karṇa mahārathe. pradarāḥ prajvalanty ete dhvajaś caiva prakampate.

उदीर्यतो हयान् पश्य महाकायान् महाजवान्। प्लवमानान् दर्शनीयान् आकाशे गरुडान् इव।

udīryato hayān paśya mahākāyān mahājavān. plavamānān darśanīyān ākāśe garuḍān iva.

ध्रुवम् एषु निमित्तेषु भूमिम् आवृत्य पार्थिवाः। स्वप्स्यन्ति निहताः कर्ण शतशो ऽथ सहस्रशः।

dhruvam eṣu nimitteṣu bhūmim āvṛtya pārthivāḥ. svapsyanti nihatāḥ karṇa śataśo 'tha sahasraśaḥ.

शङ्खानां तुमुलः शब्दः श्रूयते लोमहर्षणः। आनकानां च राधेय मृदङ्गानां च सर्वशः।

śaṅkhānāṃ tumulaḥ śabdaḥ śrūyate lomaharṣaṇaḥ. ānakānāṃ ca rādheya mṛdaṅgānāṃ ca sarvaśaḥ.

बाणशब्दान् बहुविधान् नराश्वरथनिस्वनान्। ज्यातलत्रेषुशब्दांश् च शृणु कर्ण महात्मनाम्।

bāṇaśabdān bahuvidhān narāśvarathanisvanān. jyātalatreṣuśabdāṃś ca śṛṇu karṇa mahātmanām.

हेमरूप्यप्रमृष्टानां वाससां शिल्पिनिर्मिताः। नानावर्णा रथे भान्ति श्वसनेन प्रकम्पिताः।

hemarūpyapramṛṣṭānāṃ vāsasāṃ śilpinirmitāḥ. nānāvarṇā rathe bhānti śvasanena prakampitāḥ.

सहेमचन्द्रतारार्काः पताकाः किङ्किणीयुताः। पश्य कर्णार्जुनस्यैताः सौदामिन्य इवाम्बुदे।

sahemacandratārārkāḥ patākāḥ kiṅkiṇīyutāḥ. paśya karṇārjunasyaitāḥ saudāminya ivāmbude.

ध्वजाः कणकणायन्ते वातेनाभिसमीरिताः। विभ्राजन्ति रणे कर्ण विमाने देवता यथा। सपताका रथाश् चापि पाञ्चालानां महात्मनाम्। पश्य कुन्तीसुतं वीरं बीभत्सुम् अपराजितम्। प्रधर्षयितुम् आयान्तं कपिप्रवरकेतनम्। एष ध्वजाग्रे पार्थस्य प्रेक्षमाणः समन्ततः। दृश्यते वानरो भीमो द्विषताम् अघवर्धनः। एतच् चक्रं गदा शार्ङ्गं शङ्खः कृष्णस्य धीमतः। अत्यर्थं भ्राजते कृष्णे कौस्तुभस् तु मणिस् ततः। एष शार्ङ्गगदापाणिर् वासुदेवो ऽतिवीर्यवान्। वाहयन्न् एति तुरगान् पाण्डुरान् वातरंहसः। एतत् कूजति गाण्डीवं विकृष्टं सव्यसाचिना। एते हस्तवता मुक्ता घ्नन्त्य् अमित्राञ् शिताः शराः। विशालायतताम्राक्षैः पूर्णचन्द्रनिभाननैः। एषा भूः कीर्यते राज्ञां शिरोभिर् अपलायिनाम्। एते सुपरिघाकाराः पुण्यगन्धानुलेपनाः। उद्यतायुधशौण्डानां पात्यन्ते सायुधा भुजाः। निरस्तनेत्रजिह्वान्ता वाजिनः सह सादिभिः। पतिताः पात्यमानाश् च क्षितौ क्षीणाश् च शेरते। एते पर्वतशृङ्गाणां तुल्यरूपा हता द्विपाः। संछिन्नभिन्नाः पार्थेन प्रपन्त्य् अद्रयो यथा। गन्धर्वनगराकारा रथा हतनरेश्वराः। विमानानीव पुण्यानि स्वर्गिणां निपतन्त्य् अमी। व्याकुलीकृतम् अत्यर्थं पश्य सैन्यं किरीटिना। नानामृगसहस्राणां यूथं केसरिणा यथा। घ्नन्त्य् एते पार्थिवान् वीराः पाण्डवाः समभिद्रुताः।

dhvajāḥ kaṇakaṇāyante vātenābhisamīritāḥ. vibhrājanti raṇe karṇa vimāne devatā yathā. sapatākā rathāś cāpi pāñcālānāṃ mahātmanām. paśya kuntīsutaṃ vīraṃ bībhatsum aparājitam. pradharṣayitum āyāntaṃ kapipravaraketanam. eṣa dhvajāgre pārthasya prekṣamāṇaḥ samantataḥ. dṛśyate vānaro bhīmo dviṣatām aghavardhanaḥ. etac cakraṃ gadā śārṅgaṃ śaṅkhaḥ kṛṣṇasya dhīmataḥ. atyarthaṃ bhrājate kṛṣṇe kaustubhas tu maṇis tataḥ. eṣa śārṅgagadāpāṇir vāsudevo 'tivīryavān. vāhayann eti turagān pāṇḍurān vātaraṃhasaḥ. etat kūjati gāṇḍīvaṃ vikṛṣṭaṃ savyasācinā. ete hastavatā muktā ghnanty amitrāñ śitāḥ śarāḥ. viśālāyatatāmrākṣaiḥ pūrṇacandranibhānanaiḥ. eṣā bhūḥ kīryate rājñāṃ śirobhir apalāyinām. ete suparighākārāḥ puṇyagandhānulepanāḥ. udyatāyudhaśauṇḍānāṃ pātyante sāyudhā bhujāḥ. nirastanetrajihvāntā vājinaḥ saha sādibhiḥ. patitāḥ pātyamānāś ca kṣitau kṣīṇāś ca śerate. ete parvataśṛṅgāṇāṃ tulyarūpā hatā dvipāḥ. saṃchinnabhinnāḥ pārthena prapanty adrayo yathā. gandharvanagarākārā rathā hatanareśvarāḥ. vimānānīva puṇyāni svargiṇāṃ nipatanty amī. vyākulīkṛtam atyarthaṃ paśya sainyaṃ kirīṭinā. nānāmṛgasahasrāṇāṃ yūthaṃ kesariṇā yathā. ghnanty ete pārthivān vīrāḥ pāṇḍavāḥ samabhidrutāḥ.

नागाश्वरथपत्त्यौघांस् तावकान् समभिघ्नतः। ध्वजाग्रं दृश्यते त्व् अस्य ज्याशब्दश् चापि श्रूयते।

nāgāśvarathapattyaughāṃs tāvakān samabhighnataḥ. dhvajāgraṃ dṛśyate tv asya jyāśabdaś cāpi śrūyate.

अद्य द्रष्टासि तं वीरं श्वेताश्वं कृष्णसारथिम्। निघ्नन्तं शात्रवान् संख्ये यं कर्ण परिपृच्छसि।

adya draṣṭāsi taṃ vīraṃ śvetāśvaṃ kṛṣṇasārathim. nighnantaṃ śātravān saṃkhye yaṃ karṇa paripṛcchasi.

अद्य तौ पुरुषव्याघ्रौ लोहिताक्षौ परंतपौ। वासुदेवार्जुनौ कर्ण द्रष्टास्य् एकरथस्थितौ। यत्र कृष्णो जगन्नाथो यत्र राजा युधिष्ठिरः। यत्र गाण्डीवधृक् पार्थो कथं त्वं हंसि तद् बलम्।

adya tau puruṣavyāghrau lohitākṣau paraṃtapau. vāsudevārjunau karṇa draṣṭāsy ekarathasthitau. yatra kṛṣṇo jagannātho yatra rājā yudhiṣṭhiraḥ. yatra gāṇḍīvadhṛk pārtho kathaṃ tvaṃ haṃsi tad balam.

सारथिर् यस्य वार्ष्णेयो गाण्डीवं यस्य कार्मुकम्। तं चेद् धन्तासि राधेय त्वं नो राजा भविष्यसि। रथनेमिस्वनः संख्ये मेघस्येवाभिगर्जितः। श्रूयते वै यथा व्यक्तम् एतौ कृष्णधनंजयौ।

sārathir yasya vārṣṇeyo gāṇḍīvaṃ yasya kārmukam. taṃ ced dhantāsi rādheya tvaṃ no rājā bhaviṣyasi. rathanemisvanaḥ saṃkhye meghasyevābhigarjitaḥ. śrūyate vai yathā vyaktam etau kṛṣṇadhanaṃjayau.

एष संशप्तकाहूतस् तान् एवाभिमुखो गतः। करोति कदनं चैषां संग्रामे द्विषतां बली। इति ब्रुवाणं मद्रेशं कर्णः प्राहातिमन्युमान्।

eṣa saṃśaptakāhūtas tān evābhimukho gataḥ. karoti kadanaṃ caiṣāṃ saṃgrāme dviṣatāṃ balī. iti bruvāṇaṃ madreśaṃ karṇaḥ prāhātimanyumān.

पश्य संशप्तकैः क्रुद्धैः सर्वतः समभिद्रुतः। एष सूर्य इवाम्भोदैश् छन्नः पार्थो न दृश्यते। एतद् अन्तो ऽर्जुनः शल्य निमग्नः शोकसागरे।

paśya saṃśaptakaiḥ kruddhaiḥ sarvataḥ samabhidrutaḥ. eṣa sūrya ivāmbhodaiś channaḥ pārtho na dṛśyate. etad anto 'rjunaḥ śalya nimagnaḥ śokasāgare.

शल्य उवाच। वरुणं को ऽम्भसा हन्याद् इन्धनेन च पावकम्। को वानिलं निगृह्णीयात् पिबेद् वा को महार्णवम्।

śalya uvāca. varuṇaṃ ko 'mbhasā hanyād indhanena ca pāvakam. ko vānilaṃ nigṛhṇīyāt pibed vā ko mahārṇavam.

ईदृग् रूपम् अहं मन्ये पार्थस्य युधि निग्रहम्। न हि शक्यो ऽर्जुनो जेतुं सेन्द्रैः सर्वैः सुरासुरैः।

īdṛg rūpam ahaṃ manye pārthasya yudhi nigraham. na hi śakyo 'rjuno jetuṃ sendraiḥ sarvaiḥ surāsuraiḥ.

अथैवं परितोषस् ते वाचोक्त्वा सुमना भव। न स शक्यो युधा जेतुम् अन्यं कुरु मनोरथम्।

athaivaṃ paritoṣas te vācoktvā sumanā bhava. na sa śakyo yudhā jetum anyaṃ kuru manoratham.

बाहुभ्याम् उद्धरेद् भूमिं दहेत् क्रुद्ध इमाः प्रजाः। पातयेत् त्रिदिवाद् देवान् यो ऽर्जुनं समरे जयेत्।

bāhubhyām uddhared bhūmiṃ dahet kruddha imāḥ prajāḥ. pātayet tridivād devān yo 'rjunaṃ samare jayet.

पश्य कुन्तीसुतं वीरं भीमम् अक्लिष्टकारिणम्। प्रभासन्तं महाबाहुं स्थितं मेरुम् इवाचलम्।

paśya kuntīsutaṃ vīraṃ bhīmam akliṣṭakāriṇam. prabhāsantaṃ mahābāhuṃ sthitaṃ merum ivācalam.

अमर्षी नित्यसंरब्धश् चिरं वैरम् अनुस्मरन्। एष भीमो जयप्रेप्सुर् युधि तिष्ठति वीर्यवान्।

amarṣī nityasaṃrabdhaś ciraṃ vairam anusmaran. eṣa bhīmo jayaprepsur yudhi tiṣṭhati vīryavān.

एष धर्मभृतां श्रेष्ठो धर्मराजो युधिष्ठिरः। तिष्ठत्य् असुकरः संख्ये परैः परपुरंजयः।

eṣa dharmabhṛtāṃ śreṣṭho dharmarājo yudhiṣṭhiraḥ. tiṣṭhaty asukaraḥ saṃkhye paraiḥ parapuraṃjayaḥ.

एतौ च पुरुषव्याघ्राव् अश्विनाव् इव सोदरौ। नकुलः सहदेवश् च तिष्ठतो युधि दुर्जयौ।

etau ca puruṣavyāghrāv aśvināv iva sodarau. nakulaḥ sahadevaś ca tiṣṭhato yudhi durjayau.

दृश्यन्त एते कार्ष्णेयाः पञ्च पञ्चाचला इव। व्यवस्थिता योत्स्यमानाः सर्वे ऽर्जुनसमा युधि।

dṛśyanta ete kārṣṇeyāḥ pañca pañcācalā iva. vyavasthitā yotsyamānāḥ sarve 'rjunasamā yudhi.

एते द्रुपदपुत्राश् च धृष्टद्युम्नपुरोगमाः। हीनाः सत्यजिता वीरास् तिष्ठन्ति परमौजसः। असाव् इन्द्र इवासह्यः सात्यकिः सात्वतां वरः। युयुत्सुर् उपयात्य् अस्मान् क्रुद्धान्तकसमः पुरः। यत्र कृष्णार्जुनौ वीरौ यत्र राजा युधिष्ठिरः। तत्र धर्मश् च सत्यं च यतो धर्मस् ततो जयः।

ete drupadaputrāś ca dhṛṣṭadyumnapurogamāḥ. hīnāḥ satyajitā vīrās tiṣṭhanti paramaujasaḥ. asāv indra ivāsahyaḥ sātyakiḥ sātvatāṃ varaḥ. yuyutsur upayāty asmān kruddhāntakasamaḥ puraḥ. yatra kṛṣṇārjunau vīrau yatra rājā yudhiṣṭhiraḥ. tatra dharmaś ca satyaṃ ca yato dharmas tato jayaḥ.

इति संवदतोर् एव तयोः पुरुषसिंहयोः। ते सेने समसज्जेतां गङ्गायमुनवद् भृशम्। तदास्थितम् अनाज्ञाय प्रत्यमित्रमहद्बलम्। अव्यूहतार्जुनो व्यूहं पुत्रस्य तव दुर्जयम्।

iti saṃvadator eva tayoḥ puruṣasiṃhayoḥ. te sene samasajjetāṃ gaṅgāyamunavad bhṛśam. tadāsthitam anājñāya pratyamitramahadbalam. avyūhatārjuno vyūhaṃ putrasya tava durjayam.

Project अर्थ (Artha): X, yashbonde.com, LinkedIn. See Sources

Loading adhyay...