महाभारत 8.24 (श्लोक 1) - Project अर्थ (Artha)

महाभारत

←कर्ण पर्व→

←अध्याय 24→

[mh-8-24] • 161 श्लोकाः

दुर्योधन उवाच। भूय एव तु मद्रेश यत् ते वक्ष्यामि तच् छृणु। यथा पुरा वृत्तम् इदं युद्धे देवासुरे विभो।

duryodhana uvāca. bhūya eva tu madreśa yat te vakṣyāmi tac chṛṇu. yathā purā vṛttam idaṃ yuddhe devāsure vibho.

यद् उक्तवान् पितुर् मह्यं मार्कण्डेयो महान् ऋषिः। तद् अशेषेण ब्रुवतो मम राजर्षिसत्तम। त्वं निबोध न चाप्य् अत्र कर्तव्या ते विचारणा। समुत्पन्ना हि राजानः प्रमोह इति निश्चयः। कृत्वा चैव व्यवस्यन्ति सर्वे धर्मार्थनिश्चयान्।

yad uktavān pitur mahyaṃ mārkaṇḍeyo mahān ṛṣiḥ. tad aśeṣeṇa bruvato mama rājarṣisattama. tvaṃ nibodha na cāpy atra kartavyā te vicāraṇā. samutpannā hi rājānaḥ pramoha iti niścayaḥ. kṛtvā caiva vyavasyanti sarve dharmārthaniścayān.

देवानाम् असुराणां च महान् आसीत् समागमः। सैंहिकेयास् तदोद्वृत्ता विबुधान् अवसूदयन्। ते निरस्ताः कृता देवैर् दानवा बलगर्विताः। बभूव प्रथमो राजन् संग्रामस् तारकामयः। निर्जिताश् च तदा दैत्या दैवतैर् इति नः श्रुतम्। भग्नदर्पा निरुत्साहाः पातालं विविशुस् तदा।

devānām asurāṇāṃ ca mahān āsīt samāgamaḥ. saiṃhikeyās tadodvṛttā vibudhān avasūdayan. te nirastāḥ kṛtā devair dānavā balagarvitāḥ. babhūva prathamo rājan saṃgrāmas tārakāmayaḥ. nirjitāś ca tadā daityā daivatair iti naḥ śrutam. bhagnadarpā nirutsāhāḥ pātālaṃ viviśus tadā.

निर्जितेषु च दैत्येषु तारकस्य सुतास् त्रयः। ताराक्षः कमलाक्षश् च विद्युन्माली च पार्थिव। कश् चित् प्रजापतिर् घोरस् तेन सार्धं महात्मना। युद्धम् आसीन् महाघोरं दैवतैर् न इति श्रुतिः। पराबभूवुर् असुरा दानवैः सह संयुगे। देवैर् निरस्ता ह्य् असुरा निःश्वस्यामर्षितास् ततः।

nirjiteṣu ca daityeṣu tārakasya sutās trayaḥ. tārākṣaḥ kamalākṣaś ca vidyunmālī ca pārthiva. kaś cit prajāpatir ghoras tena sārdhaṃ mahātmanā. yuddham āsīn mahāghoraṃ daivatair na iti śrutiḥ. parābabhūvur asurā dānavaiḥ saha saṃyuge. devair nirastā hy asurā niḥśvasyāmarṣitās tataḥ.

तप उग्रं समास्थाय नियमे परमे स्थिताः। तपसा कर्शयाम् आसुर् देहान् स्वाञ् शत्रुतापन।

tapa ugraṃ samāsthāya niyame parame sthitāḥ. tapasā karśayām āsur dehān svāñ śatrutāpana.

दमेन तपसा चैव नियमेन च पार्थिव। तेषां पितामहः प्रीतो वरदः प्रददौ वरान्।

damena tapasā caiva niyamena ca pārthiva. teṣāṃ pitāmahaḥ prīto varadaḥ pradadau varān.

अवध्यत्वं च ते राजन् सर्वभूतेषु सर्वदा। सहिता वरयाम् आसुः सर्वलोकपितामहम्।

avadhyatvaṃ ca te rājan sarvabhūteṣu sarvadā. sahitā varayām āsuḥ sarvalokapitāmaham.

तान् अब्रवीत् तदा देवो लोकानां प्रभुर् ईश्वरः। नास्ति सर्वामरत्वं हि निवर्तध्वम् अतो ऽसुराः। वरम् अन्यं वृणीध्वं वै यादृशं संप्ररोचते।

tān abravīt tadā devo lokānāṃ prabhur īśvaraḥ. nāsti sarvāmaratvaṃ hi nivartadhvam ato 'surāḥ. varam anyaṃ vṛṇīdhvaṃ vai yādṛśaṃ saṃprarocate.

ततस् ते सहिता राजन् संप्रधार्यासकृद् बहु। सर्वलोकेश्वरं वाक्यं प्रणम्यैनम् अथाब्रुवन्। वयम् इच्छाम नगरं कर्तुं कामगमं शुभम्। सर्वकामसमृद्धार्थम् अवध्यं देवदानवैः। यक्षरक्षोरगगणैर् नानाजातिभिर् एव च। न कृत्याभिर् न शस्त्रैश् च न शापैर् ब्रह्मवादिनाम्। वध्येत त्रिपुरं देवं प्रसन्ने त्वयि सादरम्।

tatas te sahitā rājan saṃpradhāryāsakṛd bahu. sarvalokeśvaraṃ vākyaṃ praṇamyainam athābruvan. vayam icchāma nagaraṃ kartuṃ kāmagamaṃ śubham. sarvakāmasamṛddhārtham avadhyaṃ devadānavaiḥ. yakṣarakṣoragagaṇair nānājātibhir eva ca. na kṛtyābhir na śastraiś ca na śāpair brahmavādinām. vadhyeta tripuraṃ devaṃ prasanne tvayi sādaram.

अस्माकं त्वं वरं देव प्रयच्छेमं पितामह। वयं पुराणि त्रीण्य् एव समास्थाय महीम् इमाम्। विचरिष्याम लोके ऽस्मिंस् त्वत्प्रसादपुरस्कृताः।

asmākaṃ tvaṃ varaṃ deva prayacchemaṃ pitāmaha. vayaṃ purāṇi trīṇy eva samāsthāya mahīm imām. vicariṣyāma loke 'smiṃs tvatprasādapuraskṛtāḥ.

ततो वर्षसहस्रे तु समेष्यामः परस्परम्। ब्रह्मोवाच। विलयः समयस्यान्ते मरणं जीवितस्य च। इति चिन्त्य वधोपायं कं चिद् एव निशामय। एकीभावं गमिष्यन्ति पुराण्य् एतानि चानघ।

tato varṣasahasre tu sameṣyāmaḥ parasparam. brahmovāca. vilayaḥ samayasyānte maraṇaṃ jīvitasya ca. iti cintya vadhopāyaṃ kaṃ cid eva niśāmaya. ekībhāvaṃ gamiṣyanti purāṇy etāni cānagha.

समागतानि चैतानि यो हन्याद् भगवंस् तदा। एकेषुणा देववरः स नो मृत्युर् भविष्यति। तेषां तद् वचनं श्रुत्वा दानवानां महायशाः। एवम् अस्त्व् इति तान् देवः प्रत्युक्त्वा प्राविशद् दिवम्।

samāgatāni caitāni yo hanyād bhagavaṃs tadā. ekeṣuṇā devavaraḥ sa no mṛtyur bhaviṣyati. teṣāṃ tad vacanaṃ śrutvā dānavānāṃ mahāyaśāḥ. evam astv iti tān devaḥ pratyuktvā prāviśad divam.

ते तु लब्धवराः प्रीताः संप्रधार्य परस्परम्। पुरत्रयविसृष्ट्यर्थं मयं वव्रुर् महासुरम्। विश्वकर्माणम् अजरं दैत्यदानवपूजितम्।

te tu labdhavarāḥ prītāḥ saṃpradhārya parasparam. puratrayavisṛṣṭyarthaṃ mayaṃ vavrur mahāsuram. viśvakarmāṇam ajaraṃ daityadānavapūjitam.

ततो मयः स्वतपसा चक्रे धीमान् पुराणि ह। त्रीणि काञ्चनम् एकं तु रौप्यं कार्ष्णायसं तथा।

tato mayaḥ svatapasā cakre dhīmān purāṇi ha. trīṇi kāñcanam ekaṃ tu raupyaṃ kārṣṇāyasaṃ tathā.

काञ्चनं दिवि तत्रासीद् अन्तरिक्षे च राजतम्। आयसं चाभवद् भूमौ चक्रस्थं पृथिवीपते।

kāñcanaṃ divi tatrāsīd antarikṣe ca rājatam. āyasaṃ cābhavad bhūmau cakrasthaṃ pṛthivīpate.

एकैकं योजनशतं विस्तारायामसंमितम्। गृहाट्टाट्टालकयुतं बृहत्प्राकारतोरणम्।

ekaikaṃ yojanaśataṃ vistārāyāmasaṃmitam. gṛhāṭṭāṭṭālakayutaṃ bṛhatprākāratoraṇam.

गुणप्रसवसंबाधम् असंबाधम् अनामयम्। प्रासादैर् विविधैश् चैव द्वारैश् चाप्य् उपशोभितम्।

guṇaprasavasaṃbādham asaṃbādham anāmayam. prāsādair vividhaiś caiva dvāraiś cāpy upaśobhitam.

पुरेषु चाभवन् राजन् राजानो वै पृथक् पृथक्। दिव्यमाल्याम्बरधरा दैतेया राजसत्तम। काञ्चनं तारकाक्षस्य चित्रम् आसीन् महात्मनः। राजतं कमलाक्षस्य विद्युन्मालिन आयसम्।

pureṣu cābhavan rājan rājāno vai pṛthak pṛthak. divyamālyāmbaradharā daiteyā rājasattama. kāñcanaṃ tārakākṣasya citram āsīn mahātmanaḥ. rājataṃ kamalākṣasya vidyunmālina āyasam.

त्रयस् ते दैत्यराजानस् त्रींल् लोकान् आशु तेजसा। आक्रम्य तस्थुर् वर्षाणां पूगान् नाम प्रजापतिः।

trayas te daityarājānas trīṃl lokān āśu tejasā. ākramya tasthur varṣāṇāṃ pūgān nāma prajāpatiḥ.

तेषां दानवमुख्यानां प्रयुतान्य् अर्बुदानि च। कोट्यश् चाप्रतिवीराणां समाजग्मुस् ततस् ततः। मांसाशनाः सुदृप्ताश् च सुरैर् विनिकृतास् तथा। महद् ऐश्वर्यम् इच्छन्तस् त्रिपुरं दुर्गम् आश्रिताः।

teṣāṃ dānavamukhyānāṃ prayutāny arbudāni ca. koṭyaś cāprativīrāṇāṃ samājagmus tatas tataḥ. māṃsāśanāḥ sudṛptāś ca surair vinikṛtās tathā. mahad aiśvaryam icchantas tripuraṃ durgam āśritāḥ.

सर्वेषां च पुनस् तेषां सर्वयोगवहो मयः। तम् आश्रित्य हि ते सर्वे अवर्तन्ताकुतोभयाः।

sarveṣāṃ ca punas teṣāṃ sarvayogavaho mayaḥ. tam āśritya hi te sarve avartantākutobhayāḥ.

यो हि यं मनसा कामं दध्यौ त्रिपुरसंश्रयः। तस्मै कामं मयस् तं तं विदधे मायया तदा।

yo hi yaṃ manasā kāmaṃ dadhyau tripurasaṃśrayaḥ. tasmai kāmaṃ mayas taṃ taṃ vidadhe māyayā tadā.

तारकाक्षसुतश् चासीद् धरिर् नाम महाबलः। तपस् तेपे परमकं येनातुष्यत् पितामहः।

tārakākṣasutaś cāsīd dharir nāma mahābalaḥ. tapas tepe paramakaṃ yenātuṣyat pitāmahaḥ.

स तुष्टम् अवृणोद् देवं वापी भवतु नः पुरे। शस्त्रैर् विनिहता यत्र क्षिप्ताः स्युर् बलवत्तराः।

sa tuṣṭam avṛṇod devaṃ vāpī bhavatu naḥ pure. śastrair vinihatā yatra kṣiptāḥ syur balavattarāḥ.

स तु लब्ध्वा वरं वीरस् तारकाक्षसुतो हरिः। ससृजे तत्र वापीं तां मृतानां जीवनीं प्रभो। पूर्णां दिव्यस्य तोयस्य पीयूषप्रतिमस्य वै।

sa tu labdhvā varaṃ vīras tārakākṣasuto hariḥ. sasṛje tatra vāpīṃ tāṃ mṛtānāṃ jīvanīṃ prabho. pūrṇāṃ divyasya toyasya pīyūṣapratimasya vai.

येन रूपेण दैत्यस् तु येन वेषेण चैव ह। मृतस् तस्यां परिक्षिप्तस् तादृशेनैव जज्ञिवान्। संपूर्णबलवीर्यस् तु राजञ् शौर्यसमन्वितः। एवं वीर्येण संयुक्ताः कृतास् तेन महात्मना।

yena rūpeṇa daityas tu yena veṣeṇa caiva ha. mṛtas tasyāṃ parikṣiptas tādṛśenaiva jajñivān. saṃpūrṇabalavīryas tu rājañ śauryasamanvitaḥ. evaṃ vīryeṇa saṃyuktāḥ kṛtās tena mahātmanā.

तां प्राप्य त्रैपुरस्थास् तु सर्वांल् लोकान् बबाधिरे। वरलोके ऽवसत् सो ऽपि हरिः परमतेजसा। विधाय सर्वलोकानां हितं पथ्यं विधाय च। ततः परमनिर्विग्नो हितकारी तावकात्मसु। महता तपसा सिद्धाः सुराणां भयवर्धनाः। एकस्मिन् निहते दैत्ये सृजन्ति स्म दशासुरान्। न तेषाम् अभवद् राजन् क्षयो युद्धे कथं चन।

tāṃ prāpya traipurasthās tu sarvāṃl lokān babādhire. varaloke 'vasat so 'pi hariḥ paramatejasā. vidhāya sarvalokānāṃ hitaṃ pathyaṃ vidhāya ca. tataḥ paramanirvigno hitakārī tāvakātmasu. mahatā tapasā siddhāḥ surāṇāṃ bhayavardhanāḥ. ekasmin nihate daitye sṛjanti sma daśāsurān. na teṣām abhavad rājan kṣayo yuddhe kathaṃ cana.

ततस् ते लोभमोहाभ्याम् अभिभूता विचेतसः। निर्ह्रीकाः संस्थितिं सर्वे स्थापितां समलूलुपन्।

tatas te lobhamohābhyām abhibhūtā vicetasaḥ. nirhrīkāḥ saṃsthitiṃ sarve sthāpitāṃ samalūlupan.

विद्राव्य सगणान् देवांस् तत्र तत्र तदा तदा। विचेरुः स्वेन कामेन वरदानेन दर्पिताः।

vidrāvya sagaṇān devāṃs tatra tatra tadā tadā. viceruḥ svena kāmena varadānena darpitāḥ.

देवारण्यानि सर्वाणि प्रियाणि च दिवौकसाम्। ऋषीणाम् आश्रमान् पुण्यान् यूपाञ् जनपदांस् तथा। व्यनाशयन्त मर्यादा दानवा दुष्टचारिणः। निस्थानाश् च कृता देवा ऋषयः पितृभिः सह। दैत्यैस् त्रिभिस् त्रयो लोका ह्य् आक्रान्तास् तैः सुरेतरैः। पीड्यमानेषु लोकेषु ततः शक्रो मरुद्वृतः। पुराण्य् आयोधयां चक्रे वज्रपातैः समन्ततः। नाशकत् तान्य् अभेद्यानि यदा भेत्तुं पुरंदरः। पुराणि वरदत्तानि धात्रा तेन नराधिप। तदा भीतः सुरपतिर् मुक्त्वा तानि पुराण्य् अथ।

devāraṇyāni sarvāṇi priyāṇi ca divaukasām. ṛṣīṇām āśramān puṇyān yūpāñ janapadāṃs tathā. vyanāśayanta maryādā dānavā duṣṭacāriṇaḥ. nisthānāś ca kṛtā devā ṛṣayaḥ pitṛbhiḥ saha. daityais tribhis trayo lokā hy ākrāntās taiḥ suretaraiḥ. pīḍyamāneṣu lokeṣu tataḥ śakro marudvṛtaḥ. purāṇy āyodhayāṃ cakre vajrapātaiḥ samantataḥ. nāśakat tāny abhedyāni yadā bhettuṃ puraṃdaraḥ. purāṇi varadattāni dhātrā tena narādhipa. tadā bhītaḥ surapatir muktvā tāni purāṇy atha.

ते देवाः सहिताः सर्वे पितामहम् अरिंदम। अभिजग्मुस् तदाख्यातुं विप्रकारं सुरेतरैः।

te devāḥ sahitāḥ sarve pitāmaham ariṃdama. abhijagmus tadākhyātuṃ viprakāraṃ suretaraiḥ.

ते तत्त्वं सर्वम् आख्याय शिरसाभिप्रणम्य च। वधोपायम् अपृच्छन्त भगवन्तं पितामहम्।

te tattvaṃ sarvam ākhyāya śirasābhipraṇamya ca. vadhopāyam apṛcchanta bhagavantaṃ pitāmaham.

श्रुत्वा तद् भगवान् देवो देवान् इदम् उवाच ह। ममापि सो ऽपराध्नोति यो युष्माकम् असौम्यकृत्। श्रूयतां त्रिदशाः सर्वे यथेदं वाक्यगौरवम्। असुराश् च दुरात्मानस् ते चापि विबुधद्विषः। अपराध्यन्ति सततं ये युष्मान् पीडयन्त्य् उत। न त्वास्तु तान् अहं मन्ये ये वै युष्मान् अपीडयन्।

śrutvā tad bhagavān devo devān idam uvāca ha. mamāpi so 'parādhnoti yo yuṣmākam asaumyakṛt. śrūyatāṃ tridaśāḥ sarve yathedaṃ vākyagauravam. asurāś ca durātmānas te cāpi vibudhadviṣaḥ. aparādhyanti satataṃ ye yuṣmān pīḍayanty uta. na tvāstu tān ahaṃ manye ye vai yuṣmān apīḍayan.

अहं हि तुल्यः सर्वेषां भूतानां नात्र संशयः। अधार्मिकास् तु हन्तव्या इत्य् अहं प्रब्रवीमि वः। एकेषुणा विभेद्यानि तानि दुर्गाणि नान्यथा। न च स्थाणुमृते शक्तो भेत्तुम् एकेषुणा पुरः।

ahaṃ hi tulyaḥ sarveṣāṃ bhūtānāṃ nātra saṃśayaḥ. adhārmikās tu hantavyā ity ahaṃ prabravīmi vaḥ. ekeṣuṇā vibhedyāni tāni durgāṇi nānyathā. na ca sthāṇumṛte śakto bhettum ekeṣuṇā puraḥ.

ते यूयं स्थाणुम् ईशानं जिष्णुम् अक्लिष्टकारिणम्। योद्धारं वृणुतादित्याः स तान् हन्ता सुरेतरान्।

te yūyaṃ sthāṇum īśānaṃ jiṣṇum akliṣṭakāriṇam. yoddhāraṃ vṛṇutādityāḥ sa tān hantā suretarān.

इति तस्य वचः श्रुत्वा देवाः शक्रपुरोगमाः। ते देवास् तेन वाक्येन चोदिताः प्रणताः स्थिताः। दिव्यं वर्षसहस्रं वै तपस् तप्त्वा सुरर्षभाः। शुभात्मानो महात्मानो जग्मुर् वै वृषभध्वजम्। ब्रह्माणम् अग्रतः कृत्वा वृषाङ्कं शरणं ययुः।

iti tasya vacaḥ śrutvā devāḥ śakrapurogamāḥ. te devās tena vākyena coditāḥ praṇatāḥ sthitāḥ. divyaṃ varṣasahasraṃ vai tapas taptvā surarṣabhāḥ. śubhātmāno mahātmāno jagmur vai vṛṣabhadhvajam. brahmāṇam agrataḥ kṛtvā vṛṣāṅkaṃ śaraṇaṃ yayuḥ.

तपः परं समातस्थुर् गृणन्तो ब्रह्म शाश्वतम्। ऋषिभिः सह धर्मज्ञा भवं सर्वात्मना गताः। देवदेवं परं स्थाणुं वरदं त्र्यम्बकं शिवम्। शर्वम् ईड्यम् अजं रुद्रं शशाङ्काङ्कितमूर्धजम्।

tapaḥ paraṃ samātasthur gṛṇanto brahma śāśvatam. ṛṣibhiḥ saha dharmajñā bhavaṃ sarvātmanā gatāḥ. devadevaṃ paraṃ sthāṇuṃ varadaṃ tryambakaṃ śivam. śarvam īḍyam ajaṃ rudraṃ śaśāṅkāṅkitamūrdhajam.

तुष्टुवुर् वाग्भिर् अर्थ्याभिर् भयेष्व् अभयकृत्तमम्। सर्वात्मानं महात्मानं येनाप्तं सर्वम् आत्मना।

tuṣṭuvur vāgbhir arthyābhir bhayeṣv abhayakṛttamam. sarvātmānaṃ mahātmānaṃ yenāptaṃ sarvam ātmanā.

तपोविशेषैर् बहुभिर् योगं यो वेद चात्मनः। यः सांख्यम् आत्मनो वेद यस्य चात्मा वशे सदा।

tapoviśeṣair bahubhir yogaṃ yo veda cātmanaḥ. yaḥ sāṃkhyam ātmano veda yasya cātmā vaśe sadā.

ते तं ददृशुर् ईशानं तेजोराशिम् उमापतिम्। परेण यत्नेन भवं त्रिदशाः शर्वम् ईश्वरम्। अनन्यसदृशं लोके व्रतवन्तम् अकल्मषम्।

te taṃ dadṛśur īśānaṃ tejorāśim umāpatim. pareṇa yatnena bhavaṃ tridaśāḥ śarvam īśvaram. ananyasadṛśaṃ loke vratavantam akalmaṣam.

एकं च भगवन्तं ते नानारूपम् अकल्पयन्। आत्मनः प्रतिरूपाणि रूपाण्य् अथ महात्मनि। परस्परस्य चापश्यन् सर्वे परमविस्मिताः।

ekaṃ ca bhagavantaṃ te nānārūpam akalpayan. ātmanaḥ pratirūpāṇi rūpāṇy atha mahātmani. parasparasya cāpaśyan sarve paramavismitāḥ.

सर्वभूतमयं चेशं तम् अजं जगतः पतिम्। देवा ब्रह्मर्षयश् चैव शिरोभिर् धरणीं गताः।

sarvabhūtamayaṃ ceśaṃ tam ajaṃ jagataḥ patim. devā brahmarṣayaś caiva śirobhir dharaṇīṃ gatāḥ.

तान् स्वस्तिवाक्येनाभ्यर्च्य समुत्थाप्य च शंकरः। ब्रूत ब्रूतेति भगवान् स्मयमानो ऽभ्यभाषत।

tān svastivākyenābhyarcya samutthāpya ca śaṃkaraḥ. brūta brūteti bhagavān smayamāno 'bhyabhāṣata.

त्र्यम्बकेणाभ्यनुज्ञातास् ततस् ते ऽस्वस्थचेतसः। नमो नमस् ते ऽस्तु विभो तत इत्य् अब्रुवन् भवम्।

tryambakeṇābhyanujñātās tatas te 'svasthacetasaḥ. namo namas te 'stu vibho tata ity abruvan bhavam.

नमो देवातिदेवाय धन्विने चातिमन्यवे। प्रजापतिमखघ्नाय प्रजापतिभिर् ईड्यसे।

namo devātidevāya dhanvine cātimanyave. prajāpatimakhaghnāya prajāpatibhir īḍyase.

नमः स्तुताय स्तुत्याय स्तूयमानाय मृत्यवे। विलोहिताय रुद्राय नीलग्रीवाय शूलिने।

namaḥ stutāya stutyāya stūyamānāya mṛtyave. vilohitāya rudrāya nīlagrīvāya śūline.

अमोघाय मृगाक्षाय प्रवरायुधयोधिने। अर्हाय चैव शुद्धाय क्षयाय क्रथनाय च। दुर्वारणाय शुक्राय ब्रह्मणे ब्रह्मचारिणे।

amoghāya mṛgākṣāya pravarāyudhayodhine. arhāya caiva śuddhāya kṣayāya krathanāya ca. durvāraṇāya śukrāya brahmaṇe brahmacāriṇe.

ईशानायाप्रमेयाय नियन्त्रे चर्मवाससे। तपोनित्याय पिङ्गाय व्रतिने कृत्तिवाससे।

īśānāyāprameyāya niyantre carmavāsase. taponityāya piṅgāya vratine kṛttivāsase.

कुमारपित्रे त्र्यक्षाय प्रवरायुधधारिणे। प्रपन्नार्तिविनाशाय ब्रह्मद्विट्संघघातिने।

kumārapitre tryakṣāya pravarāyudhadhāriṇe. prapannārtivināśāya brahmadviṭsaṃghaghātine.

वनस्पतीनां पतये नराणां पतये नमः। गवां च पतये नित्यं यज्ञानां पतये नमः।

vanaspatīnāṃ pataye narāṇāṃ pataye namaḥ. gavāṃ ca pataye nityaṃ yajñānāṃ pataye namaḥ.

नमो ऽस्तु ते ससैन्याय त्र्यम्बकायोग्रतेजसे। मनोवाक्कर्मभिर् देव त्वां प्रपन्नान् भजस्व नः।

namo 'stu te sasainyāya tryambakāyogratejase. manovākkarmabhir deva tvāṃ prapannān bhajasva naḥ.

ततः प्रसन्नो भगवान् स्वागतेनाभिनन्द्य तान्। प्रोवाच व्येतु वस्त्रासो ब्रूत किं करवाणि वः। देवाः शर्वस्य वचनं श्रुत्वा हर्षम् उपागताः।

tataḥ prasanno bhagavān svāgatenābhinandya tān. provāca vyetu vastrāso brūta kiṃ karavāṇi vaḥ. devāḥ śarvasya vacanaṃ śrutvā harṣam upāgatāḥ.

पितृदेवर्षिसंघेभ्यो वरे दत्ते महात्मना। सत्कृत्य शंकरं प्राह ब्रह्मा लोकहितं वचः। इमान्य् असुरदुर्गाणि लोकांस् त्रीन् आक्रमन्ति च। कश् च प्रजापतिर् घोरांस् तान् सर्वाञ् जहि माचिरम्।

pitṛdevarṣisaṃghebhyo vare datte mahātmanā. satkṛtya śaṃkaraṃ prāha brahmā lokahitaṃ vacaḥ. imāny asuradurgāṇi lokāṃs trīn ākramanti ca. kaś ca prajāpatir ghorāṃs tān sarvāñ jahi māciram.

तवातिसर्गाद् देवेश प्राजापत्यम् इदं पदम्। मयाधितिष्ठता दत्तो दानवेभ्यो महान् वरः। नास्त्य् अन्यो युधि तेषां वै निहन्ता इति नः श्रुतम्।

tavātisargād deveśa prājāpatyam idaṃ padam. mayādhitiṣṭhatā datto dānavebhyo mahān varaḥ. nāsty anyo yudhi teṣāṃ vai nihantā iti naḥ śrutam.

तान् अतिक्रान्तमर्यादान् नान्यः संहर्तुम् अर्हति। त्वाम् ऋते भूतभव्येश त्वं ह्य् एषां प्रत्यरिर् वधे।

tān atikrāntamaryādān nānyaḥ saṃhartum arhati. tvām ṛte bhūtabhavyeśa tvaṃ hy eṣāṃ pratyarir vadhe.

स त्वं देव प्रपन्नानां याचतां च दिवौकसाम्। कुरु प्रसादं देवेश दानवाञ् जहि शूलभृत्। त्वत्प्रसाज् जगत् सर्वं सुखम् ऐधत मानद। शरण्यस् त्वं हि लोकेश ते वयं शरणं गताः।

sa tvaṃ deva prapannānāṃ yācatāṃ ca divaukasām. kuru prasādaṃ deveśa dānavāñ jahi śūlabhṛt. tvatprasāj jagat sarvaṃ sukham aidhata mānada. śaraṇyas tvaṃ hi lokeśa te vayaṃ śaraṇaṃ gatāḥ.

श्रीभगवान् उवाच। हन्तव्याः शत्रवः सर्वे युष्माकम् इति मे मतिः। न त्व् एको ऽहं वधे तेषां समर्थो वै सुरद्विषाम्।

śrībhagavān uvāca. hantavyāḥ śatravaḥ sarve yuṣmākam iti me matiḥ. na tv eko 'haṃ vadhe teṣāṃ samartho vai suradviṣām.

ते यूयं सहिताः सर्वे मदीयेनास्त्रतेजसा। जयध्वं युधि ताञ् शत्रून् संघातो हि महाबलः।

te yūyaṃ sahitāḥ sarve madīyenāstratejasā. jayadhvaṃ yudhi tāñ śatrūn saṃghāto hi mahābalaḥ.

देवा ऊचुः। अस्मत्तेजोबलं यावत् तावद् द्विगुणम् एव च। तेषाम् इति ह मन्यामो दृष्टतेजोबला हि ते।

devā ūcuḥ. asmattejobalaṃ yāvat tāvad dviguṇam eva ca. teṣām iti ha manyāmo dṛṣṭatejobalā hi te.

भगवान् उवाच। वध्यास् ते सर्वतः पापा ये युष्मास्व् अपराधिनः। मम तेजोबलार्धेन सर्वांस् तान् घ्नत शात्रवान्।

bhagavān uvāca. vadhyās te sarvataḥ pāpā ye yuṣmāsv aparādhinaḥ. mama tejobalārdhena sarvāṃs tān ghnata śātravān.

देवा ऊचुः। बिभर्तुं तेजसो ऽर्धं ते न शक्ष्यामो महेश्वर। सर्वेषां नो बलार्धेन त्वम् एव जहि शात्रवान्। वयं च सर्वथा देव रक्षणीयास् तथैव च। स नो रक्ष महादेव त्वम् एव जहि शात्रवान्। श्रीभगवान् उवाच। यदि शक्तिर् न वः का चिद् विभर्तुं मामकं बलम्। अहम् एतान् हनिष्यामि युष्मत् तेजोर्धबृंहितः।

devā ūcuḥ. bibhartuṃ tejaso 'rdhaṃ te na śakṣyāmo maheśvara. sarveṣāṃ no balārdhena tvam eva jahi śātravān. vayaṃ ca sarvathā deva rakṣaṇīyās tathaiva ca. sa no rakṣa mahādeva tvam eva jahi śātravān. śrībhagavān uvāca. yadi śaktir na vaḥ kā cid vibhartuṃ māmakaṃ balam. aham etān haniṣyāmi yuṣmat tejordhabṛṃhitaḥ.

दुर्योधन उवाच। ततस् तथेति देवेशस् तैर् उक्तो राजसत्तम। अर्धम् आदाय सर्वेभ्यस् तेजसाभ्यधिको ऽभवत्।

duryodhana uvāca. tatas tatheti deveśas tair ukto rājasattama. ardham ādāya sarvebhyas tejasābhyadhiko 'bhavat.

स तु देवो बलेनासीत् सर्वेभ्यो बलवत्तरः। महादेव इति ख्यातस् तदाप्रभृति शंकरः।

sa tu devo balenāsīt sarvebhyo balavattaraḥ. mahādeva iti khyātas tadāprabhṛti śaṃkaraḥ.

ततो ऽब्रवीन् महादेवो धनुर् बाणधरस् त्व् अहम्। हनिष्यामि रथेनाजौ तान् रिपून् वै दिवौकसः।

tato 'bravīn mahādevo dhanur bāṇadharas tv aham. haniṣyāmi rathenājau tān ripūn vai divaukasaḥ.

ते यूयं मे रथं चैव धनुर् बाणं तथैव च। पश्यध्वं यावद् अद्यैतान् पातयामि महीतले।

te yūyaṃ me rathaṃ caiva dhanur bāṇaṃ tathaiva ca. paśyadhvaṃ yāvad adyaitān pātayāmi mahītale.

देवा ऊचुः। मूर्तिसर्वस्वम् आदाय त्रैलोक्यस्य ततस् ततः। रथं ते कल्पयिष्याम देवेश्वर महौजसम्।

devā ūcuḥ. mūrtisarvasvam ādāya trailokyasya tatas tataḥ. rathaṃ te kalpayiṣyāma deveśvara mahaujasam.

तथैव बुद्ध्या विहितं विश्वकर्मकृतं शुभम्। ततो विबुधशार्दूलास् तं रथं समकल्पयन्। विष्णुं सोमं हुताशं च तस्येषुं समकल्पयन्। शृङ्गम् अग्निर् बभूवास्य भल्लः सोमो विशां पते। कुड्मलश् चाभवद् विष्णुस् तस्मिन्न् इषुवरे तदा।

tathaiva buddhyā vihitaṃ viśvakarmakṛtaṃ śubham. tato vibudhaśārdūlās taṃ rathaṃ samakalpayan. viṣṇuṃ somaṃ hutāśaṃ ca tasyeṣuṃ samakalpayan. śṛṅgam agnir babhūvāsya bhallaḥ somo viśāṃ pate. kuḍmalaś cābhavad viṣṇus tasminn iṣuvare tadā.

वन्धुरं पृथिवीं देवीं विशालपुरमालिनीम्। सपर्वतवनद्वीपां चक्रुर् भूतधरां तदा।

vandhuraṃ pṛthivīṃ devīṃ viśālapuramālinīm. saparvatavanadvīpāṃ cakrur bhūtadharāṃ tadā.

मन्दरं पर्वतं चाक्षं जङ्घास् तस्य महानदीः। दिशश् च प्रदिशश् चैव परिवारं रथस्य हि। ईषा नक्षत्रवंशश् च युगः कृतयुगो ऽभवत्। कूबरश् च रथस्यासीद् वासुकिर् भुजगोत्तमः। अपस्करम् अधिष्ठाने हिमवान् विन्ध्यपर्वतः। उदयास्ताव् अधिष्ठाने गिरी चक्रुः सुरोत्तमाः। समुद्रम् अक्षम् असृजन् दानवालयम् उत्तमम्। सप्तर्षिमण्डलं चैव रथस्यासीत् परिष्करः। गङ्गा सरस्वती सिन्धुर् धुरम् आकाशम् एव च। उपस्करो रथस्यासन्न् आपः सर्वाश् च निम्नगाः। अहोरात्राः कलाश् चैव काष्ठाश् च ऋतवस् तथा।

mandaraṃ parvataṃ cākṣaṃ jaṅghās tasya mahānadīḥ. diśaś ca pradiśaś caiva parivāraṃ rathasya hi. īṣā nakṣatravaṃśaś ca yugaḥ kṛtayugo 'bhavat. kūbaraś ca rathasyāsīd vāsukir bhujagottamaḥ. apaskaram adhiṣṭhāne himavān vindhyaparvataḥ. udayāstāv adhiṣṭhāne girī cakruḥ surottamāḥ. samudram akṣam asṛjan dānavālayam uttamam. saptarṣimaṇḍalaṃ caiva rathasyāsīt pariṣkaraḥ. gaṅgā sarasvatī sindhur dhuram ākāśam eva ca. upaskaro rathasyāsann āpaḥ sarvāś ca nimnagāḥ. ahorātrāḥ kalāś caiva kāṣṭhāś ca ṛtavas tathā.

अनुकर्षान् ग्रहान् दीप्तान् वरूथं चापि तारकाः। धर्मार्थकामसंयुक्तं त्रिवेणुं चापि बन्धुरम्। ओषधीर् विविधास् तत्र नानापुष्पफलोद्गमाः।

anukarṣān grahān dīptān varūthaṃ cāpi tārakāḥ. dharmārthakāmasaṃyuktaṃ triveṇuṃ cāpi bandhuram. oṣadhīr vividhās tatra nānāpuṣpaphalodgamāḥ.

सूर्याचन्द्रमसौ कृत्वा चक्रे रथवरोत्तमे। पक्षौ पूर्वापरौ तत्र कृते रात्र्यहनी शुभे।

sūryācandramasau kṛtvā cakre rathavarottame. pakṣau pūrvāparau tatra kṛte rātryahanī śubhe.

दश नागपतीन् ईषां धृतराष्ट्रमुखान् दृढाम्। योक्त्राणि चक्रुर् नागांश् च निःश्वसन्तो महोरगान्। द्यां युगं युगचर्माणि संवर्तकबलाहकान्। कालपृष्ठो ऽथ नहुषः कर्कोटकधनंजयौ। इतरे चाभवन् नागा हयानां वालबन्धनाः। दिशश् च प्रदिशश् चैव रश्मयो रथवाजिनाम्। अश्वाश् च वेदाश् चत्वारः पुराणाङ्गविभूषिताः।

daśa nāgapatīn īṣāṃ dhṛtarāṣṭramukhān dṛḍhām. yoktrāṇi cakrur nāgāṃś ca niḥśvasanto mahoragān. dyāṃ yugaṃ yugacarmāṇi saṃvartakabalāhakān. kālapṛṣṭho 'tha nahuṣaḥ karkoṭakadhanaṃjayau. itare cābhavan nāgā hayānāṃ vālabandhanāḥ. diśaś ca pradiśaś caiva raśmayo rathavājinām. aśvāś ca vedāś catvāraḥ purāṇāṅgavibhūṣitāḥ.

शम्यां धृतिं च मेधां च स्थितिं संनतिम् एव च। ग्रहनक्षत्रताराभिश् चर्म चित्रं नभस्तलम्।

śamyāṃ dhṛtiṃ ca medhāṃ ca sthitiṃ saṃnatim eva ca. grahanakṣatratārābhiś carma citraṃ nabhastalam.

सुराम्बुप्रेतवित्तानां पतींल् लोकेश्वरान् हयान्। सिनीवालीम् अनुमतिं कुहूं राकां च सुव्रताम्। योक्त्राणि चक्रुर् वाहानां रोहकांश् चापि कण्ठकम्।

surāmbupretavittānāṃ patīṃl lokeśvarān hayān. sinīvālīm anumatiṃ kuhūṃ rākāṃ ca suvratām. yoktrāṇi cakrur vāhānāṃ rohakāṃś cāpi kaṇṭhakam.

कर्म सत्यं तपो ऽर्थश् च विहितास् तत्र रश्मयः। अधिष्ठानं मनस् त्व् आसीत् परिरथ्यं सरस्वती।

karma satyaṃ tapo 'rthaś ca vihitās tatra raśmayaḥ. adhiṣṭhānaṃ manas tv āsīt parirathyaṃ sarasvatī.

नानावर्णाश् च चित्राश् च पताकाः पवनेरिताः। विद्युदिन्द्रधनुर्नद्धं रथं दीप्तं व्यदीपयत्। वषट्कारः प्रतोदो ऽभूद् गायत्री शीर्षबन्धना। यो यज्ञे विहितः पूर्वम् ईशानस्य महात्मनः। संवत्सरो धनुस् तद् वै सावित्री ज्या महास्वना। दिव्यं च वर्म विहितं महार्हं रत्नभूषितम्। अभेद्यं विरजस्कं वै कालचक्रबहिष्कृतम्। ध्वजयष्टिर् अभून् मेरुः श्रीमान् कनकपर्वतः। पताकाश् चाभवन् मेघास् तडिद्भिः समलंकृताः। रेजुर् अध्वर्युमध्यस्था ज्वलन्त इव पावकाः। कॢप्तं तु तं रथं दृष्ट्वा विस्मिता देवताभवन्। सर्वलोकस्य तेजांसि दृष्ट्वैकस्थानि मारिष। युक्तं निवेदयाम् आसुर् देवास् तस्मै महात्मने।

nānāvarṇāś ca citrāś ca patākāḥ pavaneritāḥ. vidyudindradhanurnaddhaṃ rathaṃ dīptaṃ vyadīpayat. vaṣaṭkāraḥ pratodo 'bhūd gāyatrī śīrṣabandhanā. yo yajñe vihitaḥ pūrvam īśānasya mahātmanaḥ. saṃvatsaro dhanus tad vai sāvitrī jyā mahāsvanā. divyaṃ ca varma vihitaṃ mahārhaṃ ratnabhūṣitam. abhedyaṃ virajaskaṃ vai kālacakrabahiṣkṛtam. dhvajayaṣṭir abhūn meruḥ śrīmān kanakaparvataḥ. patākāś cābhavan meghās taḍidbhiḥ samalaṃkṛtāḥ. rejur adhvaryumadhyasthā jvalanta iva pāvakāḥ. kḷptaṃ tu taṃ rathaṃ dṛṣṭvā vismitā devatābhavan. sarvalokasya tejāṃsi dṛṣṭvaikasthāni māriṣa. yuktaṃ nivedayām āsur devās tasmai mahātmane.

एवं तस्मिन् महाराज कल्पिते रथसत्तमे। देवैर् मनुजशार्दूल द्विषताम् अभिमर्दने।

evaṃ tasmin mahārāja kalpite rathasattame. devair manujaśārdūla dviṣatām abhimardane.

स्वान्य् आयुधानि मुख्यानि न्यदधाच् छंकरो रथे। रथयष्टिं वियत्कृष्टां स्थापयाम् आस गोवृषम्।

svāny āyudhāni mukhyāni nyadadhāc chaṃkaro rathe. rathayaṣṭiṃ viyatkṛṣṭāṃ sthāpayām āsa govṛṣam.

ब्रह्मदण्डः कालदण्डो रुद्रदण्डस् तथा ज्वरः। परिस्कन्दा रथस्यास्य सर्वतोदिशम् उद्यताः।

brahmadaṇḍaḥ kāladaṇḍo rudradaṇḍas tathā jvaraḥ. pariskandā rathasyāsya sarvatodiśam udyatāḥ.

अथर्वाङ्गिरसाव् आस्तां चक्ररक्षौ महात्मनः। ऋग्वेदः सामवेदश् च पुराणं च पुरःसराः।

atharvāṅgirasāv āstāṃ cakrarakṣau mahātmanaḥ. ṛgvedaḥ sāmavedaś ca purāṇaṃ ca puraḥsarāḥ.

इतिहासयजुर्वेदौ पृष्ठरक्षौ बभूवतुः। दिव्या वाचश् च विद्याश् च परिपार्श्वचराः कृताः।

itihāsayajurvedau pṛṣṭharakṣau babhūvatuḥ. divyā vācaś ca vidyāś ca paripārśvacarāḥ kṛtāḥ.

तोत्त्रादयश् च राजेन्द्र वषट्कारस् तथैव च। ॐकारश् च मुखे राजन्न् अतिशोभाकरो ऽभवत्।

tottrādayaś ca rājendra vaṣaṭkāras tathaiva ca. oṃkāraś ca mukhe rājann atiśobhākaro 'bhavat.

विचित्रम् ऋतुभिः षड्भिः कृत्वा संवत्सरं धनुः। छायाम् एवात्मनश् चक्रे धनुर् ज्याम् अक्षयां रणे। कालो हि भगवान् रुद्रस् तस्य संवत्सरो धनुः। तस्मान् नॄणां कालरात्रिर् ज्या कृता धनुषो ऽजरा।

vicitram ṛtubhiḥ ṣaḍbhiḥ kṛtvā saṃvatsaraṃ dhanuḥ. chāyām evātmanaś cakre dhanur jyām akṣayāṃ raṇe. kālo hi bhagavān rudras tasya saṃvatsaro dhanuḥ. tasmān nṝṇāṃ kālarātrir jyā kṛtā dhanuṣo 'jarā.

इषुश् चाप्य् अभवद् विष्णुर् ज्वलनः सोम एव च। बलार्धं यदि मे देवा न धारयितुम् आहवे। शक्ताः सर्वे हि संगम्य यूयं तत् प्रब्रवीमि वः। समा भवन्ति मे सर्वे दानवाश् चामराश् च ये। शिवो ऽस्मि सर्वभूतानां शिवत्वं तेन मे सुराः। किं त्व् अधर्मेण वर्तन्ते यस्मात् ते सुरशत्रवः। तस्माद् वध्या मयाप्य् एते युष्माकं च हितेप्सया। शरणं वः प्रपन्नानां धर्मेण च जिगीषताम्। साहाय्यं वः करिष्यामि निहनिष्यामि वो रिपून्। दीयतां च बलार्धं मे सर्वैर् अपि पृथक् पृथक्। पशुत्वं चैव मे लोकाः सर्वे कल्पन्तु पीडिताः। पशूनां तु पतित्वं मे भवत्व् अद्य दिवौकसः। एवं न पापं प्राप्स्यामि पशून् हत्वा सुरद्विषः। कल्पयध्वं च मे दिव्यं रथं चाश्वान् मनोजवान्। धनुः शरं सारथिं च ततो जेष्यामि वो रिपून्। इति श्रुत्वा वचो देवा देवदेवस्य भूपते। विषादम् अगमन् सर्वे पशुत्वं प्रति शङ्किताः। तेषां भावं ततो ज्ञात्वा देवस् तान् इदम् अब्रवीत्। मा वो ऽस्तु पशुभावे ऽस्मिन् भयं विबुधसत्तमाः। श्रूयतां पशुभावस्य विमोक्षः क्रियतां च सः। यो वः पशुपतेश् चर्यां चरिष्यति स मोक्ष्यते। पशुत्वाद् इति सत्यं वः प्रतिजाने समागमे। ये चाप्य् अन्ये चरिष्यन्ति व्रतं मोक्ष्यन्ति ते ऽप्य् उत। नैष्ठिकं द्वादशाब्दं वा यो ऽब्दम् अर्धम् ऋतुत्रयम्। मासं द्वादशरात्रं वा स पशुत्वाद् विमुच्यते। तस्मात् परम् इदं गुह्यं व्रतं दिव्यं चरिष्यथ। तं तथेत्य् अब्रुवन् देवा देवदेवनमस्कृतम्। ऊचुश् चेदं गृहाणेदं तेजसो ऽर्धम् इति प्रभुम्। प्रत्युवाच तथेत्य् एव शूलधृग् राजसत्तम। ततस् ते प्रददुः सर्वे तेजसो ऽर्धं महात्मने। सर्वम् आदाय सर्वेषां तेजसो ऽर्धं दिवौकसाम्। तेजसाप्य् अधिको भूत्वा भूयो ऽप्य् अतिबलो ऽभवत्। ततः प्रभृति देवानां देवदेवो ऽभवद् भवः। पतिश् च सर्वभूतानां पशूनां चाभवत् तदा। तस्मात् पशुपतिश् चोक्तो भवत्वाच् च भवेति वै। अर्धम् आदाय सर्वेषां तेजसा प्रज्वलन्न् इव। भासयाम् आस तान् सर्वान् देवदेवो महाद्युतिः। ततो ऽभिषिषिचुः सर्वे सुरा रुद्रं पुरारिणम्। दुर्योधनः। (६३च्द्) महादेव इति ह्य् आसीद् देवदेवो महेश्वरः। तेजसो ऽर्धं सुरा दत्त्वा शंकराय महात्मने। पशुत्वम् अपि चोपेत्य विश्वकर्माणम् अव्ययम्। ऊचुः सर्वे समाभाष्य रथः संकल्प्यताम् इति। विश्वकर्मापि संचिन्त्य रथं दिव्यम् अकल्पयत्। (६८अब्) समेतां पृथिवीं देवीं विशालां पुरमालिनीम्। (६८च्द्) सपर्वतवनद्वीपां चक्रे भूतधरां रथम्। ईषां नक्षत्रवंशं च छत्त्रं मेरुं महागिरिम्। अनेकद्रुमसंछन्नं रत्नाकरम् अनुत्तमम्। हिमवन्तं च विन्ध्यं च नानाद्रुमलताकुलम्। अवस्करं प्रतिष्ठानं कल्पयाम् आस वै तदा। अस्तं गिरिम् अधिष्ठानं नानाद्विजगणायुतम्। चकार भगवांस् त्वष्टा उदयं रथकूबरम्। मीननक्रझषावासं दानवालयम् उत्तमम्। समुद्रम् अक्षं विदधे पत्तनाकरशोभितम्। चक्रं चक्रे चन्द्रमसं तारकागणमण्डितम्। दिवाकरं चाप्य् अपरं चक्रं चक्रे ऽंशुमालिनम्। गङ्गां सरस्वतीं तूणीं चक्रे विश्वकृद् अव्ययः। अलंकारा रथस्यासन्न् आपगाः सरितस् तथा। त्रीन् अग्नीन् मन्त्रवच् चक्रे रथस्याथ त्रिवेणुकम्। (७०अब्) अनुकर्षान् ग्रहान् दीप्तान् वरूथांश् चापि तारकाः। (७०एफ़्) ओषधीर् वीरुधश् चैव घण्टाजालं च भानुमत्। अलंचकार च रथं मासपक्षर्तुभिर् विभुः। अहोरात्रैः कलाभिश् च काष्ठाभिर् अयनैस् तथा। (७२च्द्) द्यां युगं युगपर्वाणि संवर्तकबलाहकान्। (७३अब्) शम्यां धृतिं च मेधां च स्थितिं संनतिम् एव च। (८०च्) ऋग्वेदं सामवेदं च धुर्याव् अश्वाव् अकल्पयत्। (८१अ) पृष्ठाश्वौ च यजुर्वेदः कल्पितो ऽथर्वणस् तथा। अश्वानां चाप्य् अलंकारं विदधे पदसंचयम्। (७४च्द्) सिनीवालीम् अनुमतिं कुहूं राकां च सुप्रभाम्। (७४एफ़्) योक्त्राणि चक्रे चाश्वानां कूश्माण्डांश् चापि पन्नगान्। {२५९ } { कालपृष्ठो ऽथ नहुषः कर्कोटकधनंजयौ। {ल्ल् १-२} { इतरे चाभवन् नागा हयानां वालबन्धनम्। अभीषवः षडङ्गानि कल्पितानि महीपते। ॐकारः कल्पितस् तस्य प्रतोदो विश्वकर्मणा। यज्ञाः सर्वे पृथक् कॢप्ता रथाङ्गानि च भागशः। (७५च्द्) अधिष्ठानं मनश् चासीत् परिरथ्या सरस्वती। (७६अब्) नानावर्णानि चाभ्राणि पताकाः पवनेरिताः। (७६च्द्) विद्युद् इन्द्रधनुर् युक्ता रथं दीप्त्या व्यदीपयत्। वर्म योद्धुश् च विहितं नभो ग्रहगणाकुलम्। अभेद्यं भानुमच् चित्रं कालचक्रपरिष्कृतम्। कॢप्तं तु तं रथं दृष्ट्वा विस्मिता देवताभवन्। सर्वलोकस्य तेजांसि दृष्ट्वैकस्थानि मारिष। युक्तं निवेदयाम् आसुः देवास् तस्मै महात्मने। (७७अब्) एवं तस्मिन् महाराज कल्पिते रथसत्तमे। (७७च्द्) त्वष्ट्रा मनुजशार्दूल द्विषतां भयवर्धनः। (७८अब्) स्वान्य् आयुधानि दिव्यानि न्यदधाच् छंकरो रथे। (७८च्द्) ध्वजयष्टिं वियत् कृत्वा स्थापयाम् आस गोवृषम्। (७९अब्) ब्रह्मदण्डः कालदण्डो रुद्रदण्डश् च ते ज्वराः। (७९च्द्) परिष्कारा रथस्यासन् समन्ताद् दिशम् उद्यताः। (८३अब्) विचित्रम् ऋतुभिः षड्भिः कृत्वा संवत्सरं धनुः। (२६३) { छायाम् एवात्मनश् चक्रे धनुर्ज्याम् अक्षयां ध्रुवाम्। { कालो हि भगवान् रुद्रस् तच् च संवत्सरं धनुः। (८३च्द्) तस्माद् रौद्रा कालरात्रिर् ज्या कृता धनुषो ऽजरा। ततो रथे रथाश्वांस् तान् ऋषयः समयोजयन्। एकैकशः सुसंहृष्टान् आदाय सुधृतव्रताः। दक्षिणस्यां धुरि कृत ऋग्वेदो मन्त्रपारगैः। सव्यतः सामवेदश् च युक्तो राजन् महर्षिभिः। पार्ष्ठिदक्षिणतो युक्तो यजुर्वेदः सुरद्विजैः। इतरस्यां तथा पार्ष्ठ्यां युक्तो राजन्न् अथर्वणः। एवं ते वाजिनो युक्ता यज्ञविद्भिस् तदा रथे। अशोभन्त तथा युक्ता यथैवाध्वरमध्यगाः। कल्पयित्वा रथं दिव्यं ततो बाणम् अकल्पयत्। चिन्तयित्वा हरिं विष्णुम् अव्ययं यज्ञवाहनम्। शरं संकल्पयां चक्रे विश्वकर्मा महामनाः। तस्य वाजांश् च पुङ्खं च कल्पयाम् आस वै तदा। पुण्यगन्धवहं राजञ् श्वसनं राजसत्तम। अग्नीषोमौ शरमुखे कल्पयाम् आस वै तदा। अग्नीषोमौ जगत् कृत्स्नं वैष्णवं चोच्यते जगत्।

iṣuś cāpy abhavad viṣṇur jvalanaḥ soma eva ca. balārdhaṃ yadi me devā na dhārayitum āhave. śaktāḥ sarve hi saṃgamya yūyaṃ tat prabravīmi vaḥ. samā bhavanti me sarve dānavāś cāmarāś ca ye. śivo 'smi sarvabhūtānāṃ śivatvaṃ tena me surāḥ. kiṃ tv adharmeṇa vartante yasmāt te suraśatravaḥ. tasmād vadhyā mayāpy ete yuṣmākaṃ ca hitepsayā. śaraṇaṃ vaḥ prapannānāṃ dharmeṇa ca jigīṣatām. sāhāyyaṃ vaḥ kariṣyāmi nihaniṣyāmi vo ripūn. dīyatāṃ ca balārdhaṃ me sarvair api pṛthak pṛthak. paśutvaṃ caiva me lokāḥ sarve kalpantu pīḍitāḥ. paśūnāṃ tu patitvaṃ me bhavatv adya divaukasaḥ. evaṃ na pāpaṃ prāpsyāmi paśūn hatvā suradviṣaḥ. kalpayadhvaṃ ca me divyaṃ rathaṃ cāśvān manojavān. dhanuḥ śaraṃ sārathiṃ ca tato jeṣyāmi vo ripūn. iti śrutvā vaco devā devadevasya bhūpate. viṣādam agaman sarve paśutvaṃ prati śaṅkitāḥ. teṣāṃ bhāvaṃ tato jñātvā devas tān idam abravīt. mā vo 'stu paśubhāve 'smin bhayaṃ vibudhasattamāḥ. śrūyatāṃ paśubhāvasya vimokṣaḥ kriyatāṃ ca saḥ. yo vaḥ paśupateś caryāṃ cariṣyati sa mokṣyate. paśutvād iti satyaṃ vaḥ pratijāne samāgame. ye cāpy anye cariṣyanti vrataṃ mokṣyanti te 'py uta. naiṣṭhikaṃ dvādaśābdaṃ vā yo 'bdam ardham ṛtutrayam. māsaṃ dvādaśarātraṃ vā sa paśutvād vimucyate. tasmāt param idaṃ guhyaṃ vrataṃ divyaṃ cariṣyatha. taṃ tathety abruvan devā devadevanamaskṛtam. ūcuś cedaṃ gṛhāṇedaṃ tejaso 'rdham iti prabhum. pratyuvāca tathety eva śūladhṛg rājasattama. tatas te pradaduḥ sarve tejaso 'rdhaṃ mahātmane. sarvam ādāya sarveṣāṃ tejaso 'rdhaṃ divaukasām. tejasāpy adhiko bhūtvā bhūyo 'py atibalo 'bhavat. tataḥ prabhṛti devānāṃ devadevo 'bhavad bhavaḥ. patiś ca sarvabhūtānāṃ paśūnāṃ cābhavat tadā. tasmāt paśupatiś cokto bhavatvāc ca bhaveti vai. ardham ādāya sarveṣāṃ tejasā prajvalann iva. bhāsayām āsa tān sarvān devadevo mahādyutiḥ. tato 'bhiṣiṣicuḥ sarve surā rudraṃ purāriṇam. duryodhanaḥ. (63cd) mahādeva iti hy āsīd devadevo maheśvaraḥ. tejaso 'rdhaṃ surā dattvā śaṃkarāya mahātmane. paśutvam api copetya viśvakarmāṇam avyayam. ūcuḥ sarve samābhāṣya rathaḥ saṃkalpyatām iti. viśvakarmāpi saṃcintya rathaṃ divyam akalpayat. (68ab) sametāṃ pṛthivīṃ devīṃ viśālāṃ puramālinīm. (68cd) saparvatavanadvīpāṃ cakre bhūtadharāṃ ratham. īṣāṃ nakṣatravaṃśaṃ ca chattraṃ meruṃ mahāgirim. anekadrumasaṃchannaṃ ratnākaram anuttamam. himavantaṃ ca vindhyaṃ ca nānādrumalatākulam. avaskaraṃ pratiṣṭhānaṃ kalpayām āsa vai tadā. astaṃ girim adhiṣṭhānaṃ nānādvijagaṇāyutam. cakāra bhagavāṃs tvaṣṭā udayaṃ rathakūbaram. mīnanakrajhaṣāvāsaṃ dānavālayam uttamam. samudram akṣaṃ vidadhe pattanākaraśobhitam. cakraṃ cakre candramasaṃ tārakāgaṇamaṇḍitam. divākaraṃ cāpy aparaṃ cakraṃ cakre 'ṃśumālinam. gaṅgāṃ sarasvatīṃ tūṇīṃ cakre viśvakṛd avyayaḥ. alaṃkārā rathasyāsann āpagāḥ saritas tathā. trīn agnīn mantravac cakre rathasyātha triveṇukam. (70ab) anukarṣān grahān dīptān varūthāṃś cāpi tārakāḥ. (70ef) oṣadhīr vīrudhaś caiva ghaṇṭājālaṃ ca bhānumat. alaṃcakāra ca rathaṃ māsapakṣartubhir vibhuḥ. ahorātraiḥ kalābhiś ca kāṣṭhābhir ayanais tathā. (72cd) dyāṃ yugaṃ yugaparvāṇi saṃvartakabalāhakān. (73ab) śamyāṃ dhṛtiṃ ca medhāṃ ca sthitiṃ saṃnatim eva ca. (80c) ṛgvedaṃ sāmavedaṃ ca dhuryāv aśvāv akalpayat. (81a) pṛṣṭhāśvau ca yajurvedaḥ kalpito 'tharvaṇas tathā. aśvānāṃ cāpy alaṃkāraṃ vidadhe padasaṃcayam. (74cd) sinīvālīm anumatiṃ kuhūṃ rākāṃ ca suprabhām. (74ef) yoktrāṇi cakre cāśvānāṃ kūśmāṇḍāṃś cāpi pannagān. {259 } { kālapṛṣṭho 'tha nahuṣaḥ karkoṭakadhanaṃjayau. {ll 1-2} { itare cābhavan nāgā hayānāṃ vālabandhanam. abhīṣavaḥ ṣaḍaṅgāni kalpitāni mahīpate. oṃkāraḥ kalpitas tasya pratodo viśvakarmaṇā. yajñāḥ sarve pṛthak kḷptā rathāṅgāni ca bhāgaśaḥ. (75cd) adhiṣṭhānaṃ manaś cāsīt parirathyā sarasvatī. (76ab) nānāvarṇāni cābhrāṇi patākāḥ pavaneritāḥ. (76cd) vidyud indradhanur yuktā rathaṃ dīptyā vyadīpayat. varma yoddhuś ca vihitaṃ nabho grahagaṇākulam. abhedyaṃ bhānumac citraṃ kālacakrapariṣkṛtam. kḷptaṃ tu taṃ rathaṃ dṛṣṭvā vismitā devatābhavan. sarvalokasya tejāṃsi dṛṣṭvaikasthāni māriṣa. yuktaṃ nivedayām āsuḥ devās tasmai mahātmane. (77ab) evaṃ tasmin mahārāja kalpite rathasattame. (77cd) tvaṣṭrā manujaśārdūla dviṣatāṃ bhayavardhanaḥ. (78ab) svāny āyudhāni divyāni nyadadhāc chaṃkaro rathe. (78cd) dhvajayaṣṭiṃ viyat kṛtvā sthāpayām āsa govṛṣam. (79ab) brahmadaṇḍaḥ kāladaṇḍo rudradaṇḍaś ca te jvarāḥ. (79cd) pariṣkārā rathasyāsan samantād diśam udyatāḥ. (83ab) vicitram ṛtubhiḥ ṣaḍbhiḥ kṛtvā saṃvatsaraṃ dhanuḥ. (263) { chāyām evātmanaś cakre dhanurjyām akṣayāṃ dhruvām. { kālo hi bhagavān rudras tac ca saṃvatsaraṃ dhanuḥ. (83cd) tasmād raudrā kālarātrir jyā kṛtā dhanuṣo 'jarā. tato rathe rathāśvāṃs tān ṛṣayaḥ samayojayan. ekaikaśaḥ susaṃhṛṣṭān ādāya sudhṛtavratāḥ. dakṣiṇasyāṃ dhuri kṛta ṛgvedo mantrapāragaiḥ. savyataḥ sāmavedaś ca yukto rājan maharṣibhiḥ. pārṣṭhidakṣiṇato yukto yajurvedaḥ suradvijaiḥ. itarasyāṃ tathā pārṣṭhyāṃ yukto rājann atharvaṇaḥ. evaṃ te vājino yuktā yajñavidbhis tadā rathe. aśobhanta tathā yuktā yathaivādhvaramadhyagāḥ. kalpayitvā rathaṃ divyaṃ tato bāṇam akalpayat. cintayitvā hariṃ viṣṇum avyayaṃ yajñavāhanam. śaraṃ saṃkalpayāṃ cakre viśvakarmā mahāmanāḥ. tasya vājāṃś ca puṅkhaṃ ca kalpayām āsa vai tadā. puṇyagandhavahaṃ rājañ śvasanaṃ rājasattama. agnīṣomau śaramukhe kalpayām āsa vai tadā. agnīṣomau jagat kṛtsnaṃ vaiṣṇavaṃ cocyate jagat.

विष्णुश् चात्मा भगवतो भवस्यामिततेजसः। तस्माद् धनुर्ज्यासंस्पर्शं न विषेहुर् हरस्य ते।

viṣṇuś cātmā bhagavato bhavasyāmitatejasaḥ. tasmād dhanurjyāsaṃsparśaṃ na viṣehur harasya te.

तस्मिञ् शरे तिग्ममन्युर् मुमोचाविषहं प्रभुः। भृग्वङ्गिरोमन्युभवं क्रोधाग्निम् अतिदुःसहम्।

tasmiñ śare tigmamanyur mumocāviṣahaṃ prabhuḥ. bhṛgvaṅgiromanyubhavaṃ krodhāgnim atiduḥsaham.

स नीललोहितो धूम्रः कृत्तिवासा भयंकरः। आदित्यायुतसंकाशस् तेजोज्वालावृतो ज्वलन्।

sa nīlalohito dhūmraḥ kṛttivāsā bhayaṃkaraḥ. ādityāyutasaṃkāśas tejojvālāvṛto jvalan.

दुश्च्यावश् च्यावनो जेता हन्ता ब्रह्मद्विषां हरः। नित्यं त्राता च हन्ता च धर्माधर्माश्रिताञ् जनान्। प्रमाथिभिर् बलं लेभे सवेगैर् दमने धृतः।

duścyāvaś cyāvano jetā hantā brahmadviṣāṃ haraḥ. nityaṃ trātā ca hantā ca dharmādharmāśritāñ janān. pramāthibhir balaṃ lebhe savegair damane dhṛtaḥ.

प्रमाथिभिर् घोररूपैर् भीमोदग्रैर् गणैर् वृतः। विभाति भगवान् स्थाणुस् तैर् एवात्मगुणैर् वृतः।

pramāthibhir ghorarūpair bhīmodagrair gaṇair vṛtaḥ. vibhāti bhagavān sthāṇus tair evātmaguṇair vṛtaḥ.

तस्याङ्गानि समाश्रित्य स्थितं विश्वम् इदं जगत्। जङ्गमाजङ्गमं राजञ् शुशुभे ऽद्भुतदर्शनम्।

tasyāṅgāni samāśritya sthitaṃ viśvam idaṃ jagat. jaṅgamājaṅgamaṃ rājañ śuśubhe 'dbhutadarśanam.

दृष्ट्वा तु तं रथं दिव्यं कवची स शरासनी। बाणम् आदत्त तं दिव्यं सोमविष्ण्वग्निसंभवम्।

dṛṣṭvā tu taṃ rathaṃ divyaṃ kavacī sa śarāsanī. bāṇam ādatta taṃ divyaṃ somaviṣṇvagnisaṃbhavam.

तस्य वाजांस् ततो देवाः कल्पयां चक्रिरे विभोः। पुण्यगन्धवहं राजञ् श्वसनं राजसत्तम।

tasya vājāṃs tato devāḥ kalpayāṃ cakrire vibhoḥ. puṇyagandhavahaṃ rājañ śvasanaṃ rājasattama.

तम् आस्थाय महादेवस् त्रासयन् दैवतान्य् अपि। आरुरोह तदा यत्तः कम्पयन्न् इव रोदसी। तम् आरुरुक्षुं देवेशं तुष्टुवुः परमर्षयः। गन्धर्वा देवसंघाश् च तथैवाप्सरसां गणाः। महर्षिभिः स्तूयमानो वन्द्यमानश् च बन्दिभिः। उपनृत्तश् चाप्सरसां गणैर् नृत्तविशारदैः।

tam āsthāya mahādevas trāsayan daivatāny api. āruroha tadā yattaḥ kampayann iva rodasī. tam ārurukṣuṃ deveśaṃ tuṣṭuvuḥ paramarṣayaḥ. gandharvā devasaṃghāś ca tathaivāpsarasāṃ gaṇāḥ. maharṣibhiḥ stūyamāno vandyamānaś ca bandibhiḥ. upanṛttaś cāpsarasāṃ gaṇair nṛttaviśāradaiḥ.

स शोभमानो वरदः खड्गी बाणी शरासनी। हसन्न् इवाब्रवीद् देवो सारथिः को भविष्यति।

sa śobhamāno varadaḥ khaḍgī bāṇī śarāsanī. hasann ivābravīd devo sārathiḥ ko bhaviṣyati.

तम् अब्रुवन् देवगणा यं भवान् संनियोक्ष्यते। स भविष्यति देवेश सारथिस् ते न संशयः।

tam abruvan devagaṇā yaṃ bhavān saṃniyokṣyate. sa bhaviṣyati deveśa sārathis te na saṃśayaḥ.

तान् अब्रवीत् पुनर् देवो मत्तः श्रेष्ठतरो हि यः। तं सारथिं कुरुध्वं मे स्वयं संचिन्त्य माचिरम्।

tān abravīt punar devo mattaḥ śreṣṭhataro hi yaḥ. taṃ sārathiṃ kurudhvaṃ me svayaṃ saṃcintya māciram.

एतच् छ्रुत्वा ततो देवा वाक्यम् उक्तं महात्मना। गत्वा पितामहं देवं प्रसाद्यैवं वचो ऽब्रुवन्।

etac chrutvā tato devā vākyam uktaṃ mahātmanā. gatvā pitāmahaṃ devaṃ prasādyaivaṃ vaco 'bruvan.

देव त्वयेदं कथितं त्रिदशारिनिबर्हणम्। तथा च कृतम् अस्माभिः प्रसन्नो वृषभध्वजः।

deva tvayedaṃ kathitaṃ tridaśārinibarhaṇam. tathā ca kṛtam asmābhiḥ prasanno vṛṣabhadhvajaḥ.

रथश् च विहितो ऽस्माभिर् विचित्रायुधसंवृतः। सारथिं तु न जानीमः कः स्यात् तस्मिन् रथोत्तमे।

rathaś ca vihito 'smābhir vicitrāyudhasaṃvṛtaḥ. sārathiṃ tu na jānīmaḥ kaḥ syāt tasmin rathottame.

तस्माद् विधीयतां कश् चित् सारथिर् देवसत्तम। सफलां तां गिरं देव कर्तुम् अर्हसि नो विभो।

tasmād vidhīyatāṃ kaś cit sārathir devasattama. saphalāṃ tāṃ giraṃ deva kartum arhasi no vibho.

एवम् अस्मासु हि पुरा भगवन्न् उक्तवान् असि। हितं कर्तास्मि भवताम् इति तत् कर्तुम् अर्हसि।

evam asmāsu hi purā bhagavann uktavān asi. hitaṃ kartāsmi bhavatām iti tat kartum arhasi.

स देव युक्तो रथसत्तमो नो; दुरावरो द्रावणः शात्रवाणाम्। पिनाकपाणिर् विहितो ऽत्र योद्धा; विभीषयन् दानवान् उद्यतो ऽसौ।

sa deva yukto rathasattamo no; durāvaro drāvaṇaḥ śātravāṇām. pinākapāṇir vihito 'tra yoddhā; vibhīṣayan dānavān udyato 'sau.

तथैव वेदाश् चतुरो हयाग्र्या; धरा सशैला च रथो महात्मन्। नक्षत्रवंशो ऽनुगतो वरूथे; यस्मिन् योद्धा सारथिनाभिरक्ष्यः।

tathaiva vedāś caturo hayāgryā; dharā saśailā ca ratho mahātman. nakṣatravaṃśo 'nugato varūthe; yasmin yoddhā sārathinābhirakṣyaḥ.

तत्र सारथिर् एष्टव्यः सर्वैर् एतैर् विशेषवान्। तत्प्रतिष्ठो रथो देव हया योद्धा तथैव च। कवचानि च शस्त्राणि कार्मुकं च पितामह।

tatra sārathir eṣṭavyaḥ sarvair etair viśeṣavān. tatpratiṣṭho ratho deva hayā yoddhā tathaiva ca. kavacāni ca śastrāṇi kārmukaṃ ca pitāmaha.

त्वाम् ऋते सारथिं तत्र नान्यं पश्यामहे वयम्। त्वं हि सर्वैर् गुणैर् युक्तो देवताभ्यो ऽधिकः प्रभो। त्वं देव शक्तो लोके ऽस्मिन् नियन्तुं प्रद्रुतान् इमान्। वेदाश्वान् सोपनिषदः सारथिर् भव नः स्वयम्। योद्धुं बलेन सत्त्वेन वयसा विनयेन च। अधिकः सारथिः कार्यो नास्ति चान्यो ऽधिको भवान्। स भवांस् तारयत्व् अस्मान् कुरु सारथ्यम् अव्यय। भवान् अभ्यधिकस् त्वत्तो नान्यो ऽस्ति भविता त्व् इह। त्वं हि देवेश सर्वैस् तु विशिष्टो वदतां वर। तं रथं त्वं समारुह्य संयच्छ परमान् हयान्। तव प्रसादाद् वध्येयुर् देव दैवतकण्टकाः। स नो रक्ष महाबाहो दैत्येभ्यो महतो भयात्। त्वं हि नो गतिर् अव्यग्र त्वं नो गोप्ता महाव्रत। त्वत्प्रसादात् सुराः सर्वे पूज्यन्ते त्रिदिवे प्रभो। सारथ्ये तूर्णम् आरोह संयच्छ परमान् हयान्। जयाय त्रिदिवेशानां वधाय त्रिदशद्विषाम्।

tvām ṛte sārathiṃ tatra nānyaṃ paśyāmahe vayam. tvaṃ hi sarvair guṇair yukto devatābhyo 'dhikaḥ prabho. tvaṃ deva śakto loke 'smin niyantuṃ pradrutān imān. vedāśvān sopaniṣadaḥ sārathir bhava naḥ svayam. yoddhuṃ balena sattvena vayasā vinayena ca. adhikaḥ sārathiḥ kāryo nāsti cānyo 'dhiko bhavān. sa bhavāṃs tārayatv asmān kuru sārathyam avyaya. bhavān abhyadhikas tvatto nānyo 'sti bhavitā tv iha. tvaṃ hi deveśa sarvais tu viśiṣṭo vadatāṃ vara. taṃ rathaṃ tvaṃ samāruhya saṃyaccha paramān hayān. tava prasādād vadhyeyur deva daivatakaṇṭakāḥ. sa no rakṣa mahābāho daityebhyo mahato bhayāt. tvaṃ hi no gatir avyagra tvaṃ no goptā mahāvrata. tvatprasādāt surāḥ sarve pūjyante tridive prabho. sārathye tūrṇam āroha saṃyaccha paramān hayān. jayāya tridiveśānāṃ vadhāya tridaśadviṣām.

इति ते शिरसा नत्वा त्रिलोकेशं पितामहम्। देवाः प्रसादयाम् आसुः सारथ्यायेति नः श्रुतम्।

iti te śirasā natvā trilokeśaṃ pitāmaham. devāḥ prasādayām āsuḥ sārathyāyeti naḥ śrutam.

ब्रह्मोवाच। एवम् एतत् सुरास् तथ्यं नान्यस् त्व् अभ्यधिको भवान्। सारथित्वं करिष्यामि शंकरस्य महात्मनः। सर्वथा रथिनः श्रेयान् कर्तव्यो रथसारथिः। तस्माद् एतद् यथातत्त्वं ज्ञात्वा युष्मांश् च संगतान्। संगच्छामि हयान् एष विबुधाः कालमर्दिने। नात्र किं चिन् मृषा वाक्यं यद् उक्तं वो दिवौकसः। संयच्छामि हयान् एष युध्यतो वै कपर्दिनः। दुर्योधनः। एवम् उक्त्वा जटाभारं संयम्य प्रपितामहः। परिधायाजिनं गाढं संन्यस्य च कमण्डलुम्। प्रतोदपाणिर् भगवान् आरुरोह रथं तदा।

brahmovāca. evam etat surās tathyaṃ nānyas tv abhyadhiko bhavān. sārathitvaṃ kariṣyāmi śaṃkarasya mahātmanaḥ. sarvathā rathinaḥ śreyān kartavyo rathasārathiḥ. tasmād etad yathātattvaṃ jñātvā yuṣmāṃś ca saṃgatān. saṃgacchāmi hayān eṣa vibudhāḥ kālamardine. nātra kiṃ cin mṛṣā vākyaṃ yad uktaṃ vo divaukasaḥ. saṃyacchāmi hayān eṣa yudhyato vai kapardinaḥ. duryodhanaḥ. evam uktvā jaṭābhāraṃ saṃyamya prapitāmahaḥ. paridhāyājinaṃ gāḍhaṃ saṃnyasya ca kamaṇḍalum. pratodapāṇir bhagavān āruroha rathaṃ tadā.

ततः स भगवान् देवो लोकस्रष्टा पितामहः। सारथ्ये कल्पितो देवैर् ईशानस्य महात्मनः।

tataḥ sa bhagavān devo lokasraṣṭā pitāmahaḥ. sārathye kalpito devair īśānasya mahātmanaḥ.

तस्मिन्न् आरोहति क्षिप्रं स्यन्दनं लोकपूजिते। शिरोभिर् अगमंस् तूर्णं ते हया वातरंहसः। आरुह्य भगवान् देवो दीप्यमानः स्वतेजसा। अभीषून् हि प्रतोदं च संजग्राह पितामहः।

tasminn ārohati kṣipraṃ syandanaṃ lokapūjite. śirobhir agamaṃs tūrṇaṃ te hayā vātaraṃhasaḥ. āruhya bhagavān devo dīpyamānaḥ svatejasā. abhīṣūn hi pratodaṃ ca saṃjagrāha pitāmahaḥ.

महेश्वरे त्व् आरुहति जानुभ्याम् अगमन् महीम्। उभाभ्यां लोकनाथाभ्याम् आस्थितं रथसत्तमम्। वोढुं न शक्ता वेदाश्वा जानुभ्याम् अपतन् महीम्।

maheśvare tv āruhati jānubhyām agaman mahīm. ubhābhyāṃ lokanāthābhyām āsthitaṃ rathasattamam. voḍhuṃ na śaktā vedāśvā jānubhyām apatan mahīm.

अभीशून् हि त्रिलोकेशः संगृह्य प्रपितामहः। तान् अश्वांश् चोदयाम् आस मनोमारुतरंहसः। अभीशुभिस् तु भगवान् उद्यम्य च हयान् विभुः। अस्तु वीर्यं च शौर्यं च वेदाश्वानाम् इति प्रभुः। रथं संचोदयाम् आस देवानां प्रभुर् अव्ययः। तत उत्थाप्य भगवांस् तान् हयान् अनिलोपमान्। बभाषे च तदा स्थाणुम् आरोहेति सुरोत्तमः। ततस् तम् इषुम् आदाय विष्णुसोमाग्निसंभवम्। आरुरोह तदा स्थाणुर् धनुषा कम्पयन् परान्। तम् आरूढं तु देवेशं तुष्टुवुः परमर्षयः। गन्धर्वा देवसंघाश् च तथैवाप्सरसां गणाः। स शोभमानो वरदः खड्गी बाणी शरासनी। प्रदीपयन् रथे तस्थौ त्रींल् लोकान् स्वेन तेजसा। ततो भूयो ऽब्रवीद् देवो देवान् इन्द्रपुरोगमान्। न हन्याद् इति कर्तव्यो न शोको वः कथं चन। हतान् इत्य् एव जानीत बाणेनानेन चासुरान्। ते देवाः सत्यम् इत्य् आहुर् निहता इति चाब्रुवन्। न च तद् वचनं मिथ्या यद् आह भगवान् प्रभुः। इति संचिन्त्य वै देवाः परां तुष्टिम् अवाप्नुवन्। ततः प्रयातो देवेशः सर्वैर् देवगणैर् वृतः। रथेन महता राजन्न् उपमा नास्ति यस्य ह। स्वैश् च पारिषदैर् देवः पूज्यमानो महायशाः। नृत्यद्भिर् अपरैश् चैव मांसभक्षैर् दुरासदैः। धावमानैः समन्ताच् च तर्जमानैः परस्परम्। ऋषयश् च महाभागास् तपोयुक्ता महागुणाः। आशंसुर् वै जयं देवा महादेवस्य सर्वशः। एवं प्रयाते देवेशे लोकानाम् अभयंकरे। तुष्टम् आसीज् जगत् सर्वं देवताश् च नरोत्तम। ऋषयस् तत्र देवेशं स्तुवन्तो बहुभिः स्तवैः। तेजश् चास्मै वर्धयन्तो राजन्न् आसन् पुनः पुनः। गन्धर्वाणां सहस्राणि प्रयुतान्य् अर्बुदानि च। वादयन्ति प्रयाणे ऽस्य वाद्यानि विविधानि च।

abhīśūn hi trilokeśaḥ saṃgṛhya prapitāmahaḥ. tān aśvāṃś codayām āsa manomārutaraṃhasaḥ. abhīśubhis tu bhagavān udyamya ca hayān vibhuḥ. astu vīryaṃ ca śauryaṃ ca vedāśvānām iti prabhuḥ. rathaṃ saṃcodayām āsa devānāṃ prabhur avyayaḥ. tata utthāpya bhagavāṃs tān hayān anilopamān. babhāṣe ca tadā sthāṇum āroheti surottamaḥ. tatas tam iṣum ādāya viṣṇusomāgnisaṃbhavam. āruroha tadā sthāṇur dhanuṣā kampayan parān. tam ārūḍhaṃ tu deveśaṃ tuṣṭuvuḥ paramarṣayaḥ. gandharvā devasaṃghāś ca tathaivāpsarasāṃ gaṇāḥ. sa śobhamāno varadaḥ khaḍgī bāṇī śarāsanī. pradīpayan rathe tasthau trīṃl lokān svena tejasā. tato bhūyo 'bravīd devo devān indrapurogamān. na hanyād iti kartavyo na śoko vaḥ kathaṃ cana. hatān ity eva jānīta bāṇenānena cāsurān. te devāḥ satyam ity āhur nihatā iti cābruvan. na ca tad vacanaṃ mithyā yad āha bhagavān prabhuḥ. iti saṃcintya vai devāḥ parāṃ tuṣṭim avāpnuvan. tataḥ prayāto deveśaḥ sarvair devagaṇair vṛtaḥ. rathena mahatā rājann upamā nāsti yasya ha. svaiś ca pāriṣadair devaḥ pūjyamāno mahāyaśāḥ. nṛtyadbhir aparaiś caiva māṃsabhakṣair durāsadaiḥ. dhāvamānaiḥ samantāc ca tarjamānaiḥ parasparam. ṛṣayaś ca mahābhāgās tapoyuktā mahāguṇāḥ. āśaṃsur vai jayaṃ devā mahādevasya sarvaśaḥ. evaṃ prayāte deveśe lokānām abhayaṃkare. tuṣṭam āsīj jagat sarvaṃ devatāś ca narottama. ṛṣayas tatra deveśaṃ stuvanto bahubhiḥ stavaiḥ. tejaś cāsmai vardhayanto rājann āsan punaḥ punaḥ. gandharvāṇāṃ sahasrāṇi prayutāny arbudāni ca. vādayanti prayāṇe 'sya vādyāni vividhāni ca.

ततो ऽधिरूढे वरदे प्रयाते चासुरान् प्रति। साधु साध्व् इति विश्वेशः स्मयमानो ऽभ्यभाषत।

tato 'dhirūḍhe varade prayāte cāsurān prati. sādhu sādhv iti viśveśaḥ smayamāno 'bhyabhāṣata.

याहि देव यतो दैत्याश् चोदयाश्वान् अतन्द्रितः। पश्य बाह्वोर् बलं मे ऽद्य निघ्नतः शात्रवान् रणे।

yāhi deva yato daityāś codayāśvān atandritaḥ. paśya bāhvor balaṃ me 'dya nighnataḥ śātravān raṇe.

ततस् तांश् चोदयाम् आस वायुवेगसमाञ् जवे। पुराण्य् उद्दिश्य खस्थानि दानवानां तरस्विनाम्। येन तत् त्रिपुरं राजन् दैत्यदानवरक्षितम्। ततस् ते सहसोत्पत्य वेदाख्या रथवाजिनः। क्षणेन तानि दैत्यानां पुराणि प्रापयन् प्रभुम्। पिबद्भिर् इव चाकाशं तैर् हयैर् लोकपूजितैः। जगाम भगवान् क्षिप्रं जयाय त्रिदिवौकसाम्। प्रयाते रथम् आस्थाय त्रिपुराभिमुखे भवे। ननाद सुमहानादं वृषभः पूरयन् दिशः। वृषभस्यास्य निनदं श्रुत्वा भयंकरं महत्। विनाशम् अगमंस् तत्र तारकाः सुरशत्रवः। अपरे ऽवस्थितास् तत्र युद्धायाभिमुखास् तदा। ततः स्थाणुर् महाराज शूलधृक् क्रोधमूर्छितः। त्रस्तानि सर्वभूतानि त्रैलोक्यं भूः प्रकम्पते। निमित्तानि च घोराणि तत्र संदधतः शरम्। तस्मिन् सोमाग्निविष्णूनां क्षोभेण ब्रह्मरुद्रयोः। स रथो धनुषः क्षोभाद् अतीव ह्य् अवसीदति। ततो नारायणस् तस्माच् छरभागाद् विनिःसृतः। वृषरूपं समास्थाय उज्जहार महारथम्। सीदमाने रथे चैव नर्दमानेषु शत्रुषु। स संभ्रमात् तु भगवान् नादं चक्रे महाबलः। वृषभस्य स्थितो मूर्ध्नि हयपृष्ठे च मानद। तदा स भगवान् रुद्रो निरैक्षद् दानवं पुरम्। वृषभस्यास्थितो रुद्रो हयस्य च नरोत्तम। स्तनांस् तदाशातयत खुरांश् चैव द्विधाकरोत्। ततः प्रभृति भद्रं ते गवां द्वैधीकृताः खुराः। हयानां च स्तना राजंस् तदा प्रभृति नाभवन्। पीडितानां बलवता रुद्रेणाद्भुतकर्मणा।

tatas tāṃś codayām āsa vāyuvegasamāñ jave. purāṇy uddiśya khasthāni dānavānāṃ tarasvinām. yena tat tripuraṃ rājan daityadānavarakṣitam. tatas te sahasotpatya vedākhyā rathavājinaḥ. kṣaṇena tāni daityānāṃ purāṇi prāpayan prabhum. pibadbhir iva cākāśaṃ tair hayair lokapūjitaiḥ. jagāma bhagavān kṣipraṃ jayāya tridivaukasām. prayāte ratham āsthāya tripurābhimukhe bhave. nanāda sumahānādaṃ vṛṣabhaḥ pūrayan diśaḥ. vṛṣabhasyāsya ninadaṃ śrutvā bhayaṃkaraṃ mahat. vināśam agamaṃs tatra tārakāḥ suraśatravaḥ. apare 'vasthitās tatra yuddhāyābhimukhās tadā. tataḥ sthāṇur mahārāja śūladhṛk krodhamūrchitaḥ. trastāni sarvabhūtāni trailokyaṃ bhūḥ prakampate. nimittāni ca ghorāṇi tatra saṃdadhataḥ śaram. tasmin somāgniviṣṇūnāṃ kṣobheṇa brahmarudrayoḥ. sa ratho dhanuṣaḥ kṣobhād atīva hy avasīdati. tato nārāyaṇas tasmāc charabhāgād viniḥsṛtaḥ. vṛṣarūpaṃ samāsthāya ujjahāra mahāratham. sīdamāne rathe caiva nardamāneṣu śatruṣu. sa saṃbhramāt tu bhagavān nādaṃ cakre mahābalaḥ. vṛṣabhasya sthito mūrdhni hayapṛṣṭhe ca mānada. tadā sa bhagavān rudro niraikṣad dānavaṃ puram. vṛṣabhasyāsthito rudro hayasya ca narottama. stanāṃs tadāśātayata khurāṃś caiva dvidhākarot. tataḥ prabhṛti bhadraṃ te gavāṃ dvaidhīkṛtāḥ khurāḥ. hayānāṃ ca stanā rājaṃs tadā prabhṛti nābhavan. pīḍitānāṃ balavatā rudreṇādbhutakarmaṇā.

अथाधिज्यं धनुः कृत्वा शर्वः संधाय तं शरम्। युक्त्वा पाशुपतास्त्रेण त्रिपुरं समचिन्तयत्।

athādhijyaṃ dhanuḥ kṛtvā śarvaḥ saṃdhāya taṃ śaram. yuktvā pāśupatāstreṇa tripuraṃ samacintayat.

तस्मिन् स्थिते तदा राजन् क्रुद्धे विधृतकार्मुके। पुराणि तानि कालेन जग्मुर् एकत्वतां तदा।

tasmin sthite tadā rājan kruddhe vidhṛtakārmuke. purāṇi tāni kālena jagmur ekatvatāṃ tadā.

एकीभावं गते चैव त्रिपुरे समुपागते। बभूव तुमुलो हर्षो दैवतानां महात्मनाम्।

ekībhāvaṃ gate caiva tripure samupāgate. babhūva tumulo harṣo daivatānāṃ mahātmanām.

ततो देवगणाः सर्वे सिद्धाश् च परमर्षयः। जयेति वाचो मुमुचुः संस्तुवन्तो मुदान्विताः।

tato devagaṇāḥ sarve siddhāś ca paramarṣayaḥ. jayeti vāco mumucuḥ saṃstuvanto mudānvitāḥ.

ततो ऽग्रतः प्रादुरभूत् त्रिपुरं जघ्नुषो ऽसुरान्। अनिर्देश्योग्रवपुषो देवस्यासह्यतेजसः। त्रीणि दृष्ट्वैकसंस्थानि पुराण्य् अथ पिनाकधृक्।

tato 'grataḥ prādurabhūt tripuraṃ jaghnuṣo 'surān. anirdeśyogravapuṣo devasyāsahyatejasaḥ. trīṇi dṛṣṭvaikasaṃsthāni purāṇy atha pinākadhṛk.

स तद् विकृष्य भगवान् दिव्यं लोकेश्वरो धनुः। त्रैलोक्यसारं तम् इषुं मुमोच त्रिपुरं प्रति। उत्सृष्टे वै महाभाग तस्मिन्न् इषुवरे तदा। महान् आर्तस्वरो ह्य् आसीत् पुराणां पततां भुवि। एकबाणेन तद् देवस् त्रिपुरं परमेश्वरः। निजघ्ने सासुरगणं देवदेवो महेश्वरः। बाणतेजोग्निदग्धे तत् प्रविशीर्णं सहस्रधा। महद् आर्तस्वरं कृत्वा नावशेषम् उपागतम्। तत् सासुरगणं दग्ध्वा प्राक्षिपत् पश्चिमार्णवे।

sa tad vikṛṣya bhagavān divyaṃ lokeśvaro dhanuḥ. trailokyasāraṃ tam iṣuṃ mumoca tripuraṃ prati. utsṛṣṭe vai mahābhāga tasminn iṣuvare tadā. mahān ārtasvaro hy āsīt purāṇāṃ patatāṃ bhuvi. ekabāṇena tad devas tripuraṃ parameśvaraḥ. nijaghne sāsuragaṇaṃ devadevo maheśvaraḥ. bāṇatejognidagdhe tat praviśīrṇaṃ sahasradhā. mahad ārtasvaraṃ kṛtvā nāvaśeṣam upāgatam. tat sāsuragaṇaṃ dagdhvā prākṣipat paścimārṇave.

एवं तत् त्रिपुरं दग्धं दानवाश् चाप्य् अशेषतः। महेश्वरेण क्रुद्धेन त्रैलोक्यस्य हितैषिणा।

evaṃ tat tripuraṃ dagdhaṃ dānavāś cāpy aśeṣataḥ. maheśvareṇa kruddhena trailokyasya hitaiṣiṇā.

स चात्मक्रोधजो वह्निर् हाहेत्य् उक्त्वा निवारितः। त्रैलोक्यम् अवशेषेण पुनर् दग्धुं प्रचक्रमे। कालाग्निम् इव निर्दग्धुम् उत्थितं तं पुनः पुनः। मा कार्षीर् भस्मसाल् लोकान् इति त्र्यक्षो ऽब्रवीच् च तम्।

sa cātmakrodhajo vahnir hāhety uktvā nivāritaḥ. trailokyam avaśeṣeṇa punar dagdhuṃ pracakrame. kālāgnim iva nirdagdhum utthitaṃ taṃ punaḥ punaḥ. mā kārṣīr bhasmasāl lokān iti tryakṣo 'bravīc ca tam.

ततः प्रकृतिम् आपन्ना देवा लोकास् तथर्षयः। तुष्टुवुर् वाग्भिर् अर्थ्याभिः स्थाणुम् अप्रतिमौजसम्।

tataḥ prakṛtim āpannā devā lokās tatharṣayaḥ. tuṣṭuvur vāgbhir arthyābhiḥ sthāṇum apratimaujasam.

ते ऽनुज्ञाता भगवता जग्मुः सर्वे यथागतम्। कृतकामाः प्रसन्नेन प्रजापतिमुखाः सुराः। एवं स भगवान् देवो लोकस्रष्टा महेश्वरः। देवासुरगणाध्यक्षो लोकानां विदधे शिवम्।

te 'nujñātā bhagavatā jagmuḥ sarve yathāgatam. kṛtakāmāḥ prasannena prajāpatimukhāḥ surāḥ. evaṃ sa bhagavān devo lokasraṣṭā maheśvaraḥ. devāsuragaṇādhyakṣo lokānāṃ vidadhe śivam.

यथैव भगवान् ब्रह्मा लोकधाता पितामहः। सारथ्यम् अकरोत् तत्र रुद्रस्य परमो ऽव्ययः। तथा भवान् अपि क्षिप्रं रुद्रस्येव पितामहः। स्वयं लोकत्रयं स्रष्टा लोकानां हितकाम्यया। संयच्छ त्वं हयान् अस्य राधेयस्य महात्मनः।

yathaiva bhagavān brahmā lokadhātā pitāmahaḥ. sārathyam akarot tatra rudrasya paramo 'vyayaḥ. tathā bhavān api kṣipraṃ rudrasyeva pitāmahaḥ. svayaṃ lokatrayaṃ sraṣṭā lokānāṃ hitakāmyayā. saṃyaccha tvaṃ hayān asya rādheyasya mahātmanaḥ.

त्वं हि कृष्णाच् च कर्णाच् च फल्गुनाच् च विशेषतः। बलतो रूपतो योगाद् अस्त्रसंपद एव च। समासक्तं महीपाल कुरु मे हितम् ईप्सितम्। विशिष्टो राजशार्दूल नास्ति तत्र विचारणा।

tvaṃ hi kṛṣṇāc ca karṇāc ca phalgunāc ca viśeṣataḥ. balato rūpato yogād astrasaṃpada eva ca. samāsaktaṃ mahīpāla kuru me hitam īpsitam. viśiṣṭo rājaśārdūla nāsti tatra vicāraṇā.

युद्धे ह्य् अयं रुद्रकल्पस् त्वं च ब्रह्मसमो ऽनघ। तस्माच् छक्तौ युवां जेतुं मच्छत्रूंस् ताव् इवासुरान्।

yuddhe hy ayaṃ rudrakalpas tvaṃ ca brahmasamo 'nagha. tasmāc chaktau yuvāṃ jetuṃ macchatrūṃs tāv ivāsurān.

यथा शल्याद्य कर्णो ऽयं श्वेताश्वं कृष्णसारथिम्। प्रमथ्य हन्यात् कौन्तेयं तथा शीघ्रं विधीयताम्। त्वयि मद्रेश राज्याशा जीविताशा तथैव च। विजयश् च तथैवाद्य कर्णसाचिव्यकारितः। त्वया राज्यं सुखं चैव जीवितं जयम् एव च। समासक्तं महीपाल कुरु मे हितम् ईप्सितम्। संयच्छास्य हयान् राजन् मत्प्रियार्थं परंतप। त्वयि कर्णश् च राज्यं च वयं चैव प्रतिष्ठिताः। विजयश् चैव संग्रामे संयच्छाद्य हयोत्तमान्।

yathā śalyādya karṇo 'yaṃ śvetāśvaṃ kṛṣṇasārathim. pramathya hanyāt kaunteyaṃ tathā śīghraṃ vidhīyatām. tvayi madreśa rājyāśā jīvitāśā tathaiva ca. vijayaś ca tathaivādya karṇasācivyakāritaḥ. tvayā rājyaṃ sukhaṃ caiva jīvitaṃ jayam eva ca. samāsaktaṃ mahīpāla kuru me hitam īpsitam. saṃyacchāsya hayān rājan matpriyārthaṃ paraṃtapa. tvayi karṇaś ca rājyaṃ ca vayaṃ caiva pratiṣṭhitāḥ. vijayaś caiva saṃgrāme saṃyacchādya hayottamān.

इमं चाप्य् अपरं भूय इतिहासं निबोध मे। पितुर् मम सकाशे यं ब्राह्मणः प्राह धर्मवित्।

imaṃ cāpy aparaṃ bhūya itihāsaṃ nibodha me. pitur mama sakāśe yaṃ brāhmaṇaḥ prāha dharmavit.

श्रुत्वा चैतद् वचश् चित्रं हेतुकार्यार्थसंहितम्। कुरु शल्य विनिश्चित्य मा भूद् अत्र विचारणा।

śrutvā caitad vacaś citraṃ hetukāryārthasaṃhitam. kuru śalya viniścitya mā bhūd atra vicāraṇā.

भार्गवाणां कुले जातो जमदग्निर् महातपाः। तस्य रामेति विख्यातः पुत्रस् तेजोगुणान्वितः।

bhārgavāṇāṃ kule jāto jamadagnir mahātapāḥ. tasya rāmeti vikhyātaḥ putras tejoguṇānvitaḥ.

स तीव्रं तप आस्थाय प्रसादयितवान् भवम्। अस्त्रहेतोः प्रसन्नात्मा नियतः संयतेन्द्रियः।

sa tīvraṃ tapa āsthāya prasādayitavān bhavam. astrahetoḥ prasannātmā niyataḥ saṃyatendriyaḥ.

तस्य तुष्टो महादेवो भक्त्या च प्रशमेन च। हृद्गतं चास्य विज्ञाय दर्शयाम् आस शंकरः। प्रत्यक्षेण महादेवः स्वां तनुं सर्वशंकरः।

tasya tuṣṭo mahādevo bhaktyā ca praśamena ca. hṛdgataṃ cāsya vijñāya darśayām āsa śaṃkaraḥ. pratyakṣeṇa mahādevaḥ svāṃ tanuṃ sarvaśaṃkaraḥ.

ईश्वर उवाच। राम तुष्टो ऽस्मि भद्रं ते विदितं मे तवेप्सितम्। कुरुष्व पूतम् आत्मानं सर्वम् एतद् अवाप्स्यसि।

īśvara uvāca. rāma tuṣṭo 'smi bhadraṃ te viditaṃ me tavepsitam. kuruṣva pūtam ātmānaṃ sarvam etad avāpsyasi.

दास्यामि ते तदास्त्राणि यदा पूतो भविष्यसि। अपात्रम् असमर्थं च दहन्त्य् अस्त्राणि भार्गव।

dāsyāmi te tadāstrāṇi yadā pūto bhaviṣyasi. apātram asamarthaṃ ca dahanty astrāṇi bhārgava.

इत्य् उक्तो जामदग्न्यस् तु देवदेवेन शूलिना। प्रत्युवाच महात्मानं शिरसावनतः प्रभुम्।

ity ukto jāmadagnyas tu devadevena śūlinā. pratyuvāca mahātmānaṃ śirasāvanataḥ prabhum.

यदा जानासि देवेश पात्रं माम् अस्त्रधारणे। तदा शुश्रूषते ऽस्त्राणि भवान् मे दातुम् अर्हति।

yadā jānāsi deveśa pātraṃ mām astradhāraṇe. tadā śuśrūṣate 'strāṇi bhavān me dātum arhati.

दुर्योधन उवाच। ततः स तपसा चैव दमेन नियमेन च। पूजोपहारबलिभिर् होममन्त्रपुरस्कृतैः।

duryodhana uvāca. tataḥ sa tapasā caiva damena niyamena ca. pūjopahārabalibhir homamantrapuraskṛtaiḥ.

आराधयितवाञ् शर्वं बहून् वर्षगणांस् तदा। प्रसन्नश् च महादेवो भार्गवस्य महात्मनः।

ārādhayitavāñ śarvaṃ bahūn varṣagaṇāṃs tadā. prasannaś ca mahādevo bhārgavasya mahātmanaḥ.

अब्रवीत् तस्य बहुशो गुणान् देव्याः समीपतः। भक्तिमान् एष सततं मयि रामो दृढव्रतः।

abravīt tasya bahuśo guṇān devyāḥ samīpataḥ. bhaktimān eṣa satataṃ mayi rāmo dṛḍhavrataḥ.

एवं तस्य गुणान् प्रीतो बहुशो ऽकथयत् प्रभुः। देवतानां पितॄणां च समक्षम् अरिसूदनः।

evaṃ tasya guṇān prīto bahuśo 'kathayat prabhuḥ. devatānāṃ pitṝṇāṃ ca samakṣam arisūdanaḥ.

एतस्मिन्न् एव काले तु दैत्या आसन् महाबलाः। तैस् तदा दर्पमोहान्धैर् अबाध्यन्त दिवौकसः।

etasminn eva kāle tu daityā āsan mahābalāḥ. tais tadā darpamohāndhair abādhyanta divaukasaḥ.

ततः संभूय विबुधास् तान् हन्तुं कृतनिश्चयाः। चक्रुः शत्रुवधे यत्नं न शेकुर् जेतुम् एव ते।

tataḥ saṃbhūya vibudhās tān hantuṃ kṛtaniścayāḥ. cakruḥ śatruvadhe yatnaṃ na śekur jetum eva te.

अभिगम्य ततो देवा महेश्वरम् अथाब्रुवन्। प्रसादयन्तस् तं भक्त्या जहि शत्रुगणान् इति।

abhigamya tato devā maheśvaram athābruvan. prasādayantas taṃ bhaktyā jahi śatrugaṇān iti.

प्रतिज्ञाय ततो देवो देवतानां रिपुक्षयम्। रामं भार्गवम् आहूय सो ऽभ्यभाषत शंकरः।

pratijñāya tato devo devatānāṃ ripukṣayam. rāmaṃ bhārgavam āhūya so 'bhyabhāṣata śaṃkaraḥ.

रिपून् भार्गव देवानां जहि सर्वान् समागतान्। लोकानां हितकामार्थं मत्प्रीत्यर्थं तथैव च। एवम् उक्तः प्रत्युवाच त्र्यम्बकं वरदं प्रभुम्। एवम् उक्तस् तु देवेन भार्गवः सुमहायशाः। प्रत्युवाचाथ देवेशं शंकरं स कृताञ्जलिः।

ripūn bhārgava devānāṃ jahi sarvān samāgatān. lokānāṃ hitakāmārthaṃ matprītyarthaṃ tathaiva ca. evam uktaḥ pratyuvāca tryambakaṃ varadaṃ prabhum. evam uktas tu devena bhārgavaḥ sumahāyaśāḥ. pratyuvācātha deveśaṃ śaṃkaraṃ sa kṛtāñjaliḥ.

राम उवाच। अकृतास्त्रस्य देवेश का शक्तिर् मे महेश्वर। निहन्तुं दानवान् सर्वान् कृतास्त्रान् युद्धदुर्मदान्।

rāma uvāca. akṛtāstrasya deveśa kā śaktir me maheśvara. nihantuṃ dānavān sarvān kṛtāstrān yuddhadurmadān.

ईश्वर उवाच। गच्छ त्वं मदनुध्यानान् निहनिष्यसि दानवान्। विजित्य च रिपून् सर्वान् गुणान् प्राप्स्यसि पुष्कलान्।

īśvara uvāca. gaccha tvaṃ madanudhyānān nihaniṣyasi dānavān. vijitya ca ripūn sarvān guṇān prāpsyasi puṣkalān.

दुर्योधन उवाच। एतच् छ्रुत्वा च वचनं प्रतिगृह्य च सर्वशः। रामः कृतस्वस्त्ययनः प्रययौ दानवान् प्रति।

duryodhana uvāca. etac chrutvā ca vacanaṃ pratigṛhya ca sarvaśaḥ. rāmaḥ kṛtasvastyayanaḥ prayayau dānavān prati.

अवधीद् देवशत्रूंस् तान् मददर्पबलान्वितान्। मम युद्धं प्रयच्छध्वं दैत्या युद्धमदोत्कटाः। प्रेषितो देवदेवेन वो विजेतुं महासुराः। इत्य् उक्ता भार्गवेणाथ दैत्या युद्धं प्रचक्रमुः। स तान् निहत्य समरे दैत्यान् भार्गवनन्दनः। वज्राशनिसमस्पर्शैः प्रहारैर् एव भार्गवः।

avadhīd devaśatrūṃs tān madadarpabalānvitān. mama yuddhaṃ prayacchadhvaṃ daityā yuddhamadotkaṭāḥ. preṣito devadevena vo vijetuṃ mahāsurāḥ. ity uktā bhārgaveṇātha daityā yuddhaṃ pracakramuḥ. sa tān nihatya samare daityān bhārgavanandanaḥ. vajrāśanisamasparśaiḥ prahārair eva bhārgavaḥ.

स दानवैः क्षततनुर् जामदग्न्यो द्विजोत्तमः। संस्पृष्टः स्थाणुना सद्यो निर्व्रणः समजायत।

sa dānavaiḥ kṣatatanur jāmadagnyo dvijottamaḥ. saṃspṛṣṭaḥ sthāṇunā sadyo nirvraṇaḥ samajāyata.

प्रीतश् च भगवान् देवः कर्मणा तेन तस्य वै। वरान् प्रादाद् ब्रह्मविदे भार्गवाय महात्मने।

prītaś ca bhagavān devaḥ karmaṇā tena tasya vai. varān prādād brahmavide bhārgavāya mahātmane.

उक्तश् च देवदेवेन प्रीतियुक्तेन शूलिना। निपातात् तव शस्त्राणां शरीरे याभवद् रुजा।

uktaś ca devadevena prītiyuktena śūlinā. nipātāt tava śastrāṇāṃ śarīre yābhavad rujā.

तया ते मानुषं कर्म व्यपोढं भृगुनन्दन। गृहाणास्त्राणि दिव्यानि मत्सकाशाद् यथेप्सितम्।

tayā te mānuṣaṃ karma vyapoḍhaṃ bhṛgunandana. gṛhāṇāstrāṇi divyāni matsakāśād yathepsitam.

ततो ऽस्त्राणि समस्तानि वरांश् च मनसेप्सितान्। लब्ध्वा बहुविधान् रामः प्रणम्य शिरसा शिवम्।

tato 'strāṇi samastāni varāṃś ca manasepsitān. labdhvā bahuvidhān rāmaḥ praṇamya śirasā śivam.

अनुज्ञां प्राप्य देवेशाज् जगाम स महातपाः। एवम् एतत् पुरावृत्तं तदा कथितवान् ऋषिः।

anujñāṃ prāpya deveśāj jagāma sa mahātapāḥ. evam etat purāvṛttaṃ tadā kathitavān ṛṣiḥ.

भार्गवो ऽप्य् अददात् सर्वं धनुर्वेदं महात्मने। कर्णाय पुरुषव्याघ्र सुप्रीतेनान्तरात्मना।

bhārgavo 'py adadāt sarvaṃ dhanurvedaṃ mahātmane. karṇāya puruṣavyāghra suprītenāntarātmanā.

वृजिनं हि भवेत् किं चिद् यदि कर्णस्य पार्थिव। नास्मै ह्य् अस्त्राणि दिव्यानि प्रादास्यद् भृगुनन्दनः। सूतेन वर्धितो नित्यं न शूद्रो नृप एव सः। विशुद्धयोनिं विज्ञाय दिव्यान्य् अस्त्राण्य् अदात् प्रभुः।

vṛjinaṃ hi bhavet kiṃ cid yadi karṇasya pārthiva. nāsmai hy astrāṇi divyāni prādāsyad bhṛgunandanaḥ. sūtena vardhito nityaṃ na śūdro nṛpa eva saḥ. viśuddhayoniṃ vijñāya divyāny astrāṇy adāt prabhuḥ.

नापि सूतकुले जातं कर्णं मन्ये कथं चन। देवपुत्रम् अहं मन्ये क्षत्रियाणां कुलोद्भवम्। विशिष्टम् अवबोधार्थं कुलस्येति मतिर् मम। सर्वथा न ह्य् अयं शल्य कर्णः सूतकुलोद्भवः।

nāpi sūtakule jātaṃ karṇaṃ manye kathaṃ cana. devaputram ahaṃ manye kṣatriyāṇāṃ kulodbhavam. viśiṣṭam avabodhārthaṃ kulasyeti matir mama. sarvathā na hy ayaṃ śalya karṇaḥ sūtakulodbhavaḥ.

सकुण्डलं सकवचं दीर्घबाहुं महारथम्। कथम् आदित्यसदृशं मृगी व्याघ्रं जनिष्यति।

sakuṇḍalaṃ sakavacaṃ dīrghabāhuṃ mahāratham. katham ādityasadṛśaṃ mṛgī vyāghraṃ janiṣyati.

पश्य ह्य् अस्य भुजौ पीनौ नागराजकरोपमौ। वक्षः पश्य विशालं च सर्वशत्रुनिबर्हणम्। न त्व् एष प्राकृतः कश् चित् कर्णो वैकर्तनो वृषः। महात्मा ह्य् एष राजेन्द्र रामशिष्यः प्रतापवान्।

paśya hy asya bhujau pīnau nāgarājakaropamau. vakṣaḥ paśya viśālaṃ ca sarvaśatrunibarhaṇam. na tv eṣa prākṛtaḥ kaś cit karṇo vaikartano vṛṣaḥ. mahātmā hy eṣa rājendra rāmaśiṣyaḥ pratāpavān.

Project अर्थ (Artha): X, yashbonde.com, LinkedIn. See Sources

Loading adhyay...

Project Home / Contents