महाभारत 7.97 (श्लोक 1) - Project अर्थ (Artha)

Project Home / Contents

महाभारत

←द्रोण पर्व→

←अध्याय 97→

[mh-7-97] • 55 श्लोकाः

धृतराष्ट्र उवाच। संप्रमृद्य महत् सैन्यं यान्तं शैनेयम् अर्जुनम्। निर्ह्रीका मम ते पुत्राः किम् अकुर्वत संजय।

dhṛtarāṣṭra uvāca. saṃpramṛdya mahat sainyaṃ yāntaṃ śaineyam arjunam. nirhrīkā mama te putrāḥ kim akurvata saṃjaya.

कथं चैषां तथा युद्धे धृतिर् आसीन् मुमूर्षताम्। शैनेयचरितं दृष्ट्वा सदृशं सव्यसाचिनः।

kathaṃ caiṣāṃ tathā yuddhe dhṛtir āsīn mumūrṣatām. śaineyacaritaṃ dṛṣṭvā sadṛśaṃ savyasācinaḥ.

किं नु वक्ष्यन्ति ते क्षात्रं सैन्यमध्ये पराजिताः। कथं च सात्यकिर् युद्धे व्यतिक्रान्तो महायशाः।

kiṃ nu vakṣyanti te kṣātraṃ sainyamadhye parājitāḥ. kathaṃ ca sātyakir yuddhe vyatikrānto mahāyaśāḥ.

कथं च मम पुत्राणां जीवतां तत्र संजय। शैनेयो ऽभिययौ युद्धे तन् ममाचक्ष्व तत्त्वतः।

kathaṃ ca mama putrāṇāṃ jīvatāṃ tatra saṃjaya. śaineyo 'bhiyayau yuddhe tan mamācakṣva tattvataḥ.

अत्यद्भुतम् इदं तात त्वत्सकाशाच् छृणोम्य् अहम्। एकस्य बहुभिर् युद्धं शत्रुभिर् वै महारथैः।

atyadbhutam idaṃ tāta tvatsakāśāc chṛṇomy aham. ekasya bahubhir yuddhaṃ śatrubhir vai mahārathaiḥ.

विपरीतम् अहं मन्ये मन्दभाग्यान् सुतान् प्रति। यत्रावध्यन्त समरे सात्वतेन महात्मना।

viparītam ahaṃ manye mandabhāgyān sutān prati. yatrāvadhyanta samare sātvatena mahātmanā.

एकस्य हि न पर्याप्तं मत्सैन्यं तस्य संजय। क्रुद्धस्य युयुधानस्य सर्वे तिष्ठन्तु पाण्डवाः।

ekasya hi na paryāptaṃ matsainyaṃ tasya saṃjaya. kruddhasya yuyudhānasya sarve tiṣṭhantu pāṇḍavāḥ.

निर्जित्य समरे द्रोणं कृतिनं युद्धदुर्मदम्। यथा पशुगणान् सिंहस् तद्वद् धन्ता सुतान् मम।

nirjitya samare droṇaṃ kṛtinaṃ yuddhadurmadam. yathā paśugaṇān siṃhas tadvad dhantā sutān mama.

कृतवर्मादिभिः शूरैर् यत्तैर् बहुभिर् आहवे। युयुधानो न शकितो हन्तुं यः पुरुषर्षभः। न शक्यः समरे जेतुं निहनिष्यति मे सुतान्।

kṛtavarmādibhiḥ śūrair yattair bahubhir āhave. yuyudhāno na śakito hantuṃ yaḥ puruṣarṣabhaḥ. na śakyaḥ samare jetuṃ nihaniṣyati me sutān.

नैतद् ईदृशकं युद्धं कृतवांस् तत्र फल्गुनः। यादृशं कृतवान् युद्धं शिनेर् नप्ता महायशाः।

naitad īdṛśakaṃ yuddhaṃ kṛtavāṃs tatra phalgunaḥ. yādṛśaṃ kṛtavān yuddhaṃ śiner naptā mahāyaśāḥ.

संजय उवाच। तव दुर्मन्त्रिते राजन् दुर्योधनकृतेन च। शृणुष्वावहितो भूत्वा यत् ते वक्ष्यामि भारत। शृणुष्व राजन् संग्रामं नरवाजिगजक्षयम्। दुर्योधनापनीतेन तव दुर्मन्त्रितेन च।

saṃjaya uvāca. tava durmantrite rājan duryodhanakṛtena ca. śṛṇuṣvāvahito bhūtvā yat te vakṣyāmi bhārata. śṛṇuṣva rājan saṃgrāmaṃ naravājigajakṣayam. duryodhanāpanītena tava durmantritena ca.

ते पुनः संन्यवर्तन्त कृत्वा संशप्तकान् मिथः। परां युद्धे मतिं कृत्वा पुत्रस्य तव शासनात्।

te punaḥ saṃnyavartanta kṛtvā saṃśaptakān mithaḥ. parāṃ yuddhe matiṃ kṛtvā putrasya tava śāsanāt.

त्रीणि सादिसहस्राणि दुर्योधनपुरोगमाः। शकाः काम्बोजबाह्लीका यवनाः पारदास् तथा।

trīṇi sādisahasrāṇi duryodhanapurogamāḥ. śakāḥ kāmbojabāhlīkā yavanāḥ pāradās tathā.

कुणिन्दास् तङ्गणाम्बष्ठाः पैशाचाश् च समन्दराः। अभ्यद्रवन्त शैनेयं शलभाः पावकं यथा।

kuṇindās taṅgaṇāmbaṣṭhāḥ paiśācāś ca samandarāḥ. abhyadravanta śaineyaṃ śalabhāḥ pāvakaṃ yathā.

युक्ताश् च पार्वतीयानां रथाः पाषाणयोधिनाम्। शूराः पञ्चशता राजञ् शैनेयं समुपाद्रवन्।

yuktāś ca pārvatīyānāṃ rathāḥ pāṣāṇayodhinām. śūrāḥ pañcaśatā rājañ śaineyaṃ samupādravan.

ततो रथसहस्रेण महारथशतेन च। द्विरदानां सहस्रेण द्विसाहस्रैश् च वाजिभिः। नियुतैश् च पदात्यौघैर् विविधायुधपाणिभिः।

tato rathasahasreṇa mahārathaśatena ca. dviradānāṃ sahasreṇa dvisāhasraiś ca vājibhiḥ. niyutaiś ca padātyaughair vividhāyudhapāṇibhiḥ.

शरवर्षाणि मुञ्चन्तो विविधानि महारथाः। अभ्यद्रवन्त शैनेयम् असंख्येयाश् च पत्तयः।

śaravarṣāṇi muñcanto vividhāni mahārathāḥ. abhyadravanta śaineyam asaṃkhyeyāś ca pattayaḥ.

तांश् च संचोदयन् सर्वान् घ्नतैनम् इति भारत। दुःशासनो महाराज सात्यक्तिं पर्यवारयत्।

tāṃś ca saṃcodayan sarvān ghnatainam iti bhārata. duḥśāsano mahārāja sātyaktiṃ paryavārayat.

तत्राद्भुतम् अपश्याम शैनेयचरितं महत्। यद् एको बहुभिः सार्धम् असंभ्रान्तम् अयुध्यत।

tatrādbhutam apaśyāma śaineyacaritaṃ mahat. yad eko bahubhiḥ sārdham asaṃbhrāntam ayudhyata.

अवधीच् च रथानीकं द्विरदानां च तद् बलम्। सादिनश् चैव तान् सर्वान् दस्यून् अपि च सर्वशः। संप्राद्रवन् महत् सैन्यं भग्नं च बहुधा शरैः।

avadhīc ca rathānīkaṃ dviradānāṃ ca tad balam. sādinaś caiva tān sarvān dasyūn api ca sarvaśaḥ. saṃprādravan mahat sainyaṃ bhagnaṃ ca bahudhā śaraiḥ.

तत्र चक्रैर् विमथितैर् भग्नैश् च परमायुधैः। अक्षैश् च बहुधा भग्नैर् ईषादण्डकबन्धुरैः।

tatra cakrair vimathitair bhagnaiś ca paramāyudhaiḥ. akṣaiś ca bahudhā bhagnair īṣādaṇḍakabandhuraiḥ.

कूबरैर् मथितैश् चापि ध्वजैश् चापि निपातितैः। वर्मभिश् चामरैश् चैव व्यवकीर्णा वसुंधरा।

kūbarair mathitaiś cāpi dhvajaiś cāpi nipātitaiḥ. varmabhiś cāmaraiś caiva vyavakīrṇā vasuṃdharā.

स्रग्भिर् आभरणैर् वस्त्रैर् अनुकर्षैश् च मारिष। संछन्ना वसुधा तत्र द्यौर् ग्रहैर् इव भारत।

sragbhir ābharaṇair vastrair anukarṣaiś ca māriṣa. saṃchannā vasudhā tatra dyaur grahair iva bhārata.

गिरिरूपधराश् चापि पतिताः कुञ्जरोत्तमाः। म्लेच्छास्थितैर् महाराज भिन्नाञ्जनचयोपमैः। मृगैर् मन्दैश् च भद्रैश् च मृगमन्दैस् तथापरैः। भद्रैर् मन्दमनोभिश् च मृगभद्रैस् तथैव च। मन्दैर् मन्दमदैश् चैव तथा मन्दमृगैर् अपि। तत्र तत्र धराकीर्णा शयानैः पर्वतोपमैः। अञ्जनस्य कुले जाता वामनस्य च भारत। सुप्रतीककुले जाता महापद्मकुले तथा।

girirūpadharāś cāpi patitāḥ kuñjarottamāḥ. mlecchāsthitair mahārāja bhinnāñjanacayopamaiḥ. mṛgair mandaiś ca bhadraiś ca mṛgamandais tathāparaiḥ. bhadrair mandamanobhiś ca mṛgabhadrais tathaiva ca. mandair mandamadaiś caiva tathā mandamṛgair api. tatra tatra dharākīrṇā śayānaiḥ parvatopamaiḥ. añjanasya kule jātā vāmanasya ca bhārata. supratīkakule jātā mahāpadmakule tathā.

ऐरावणकुले चैव तथान्येषु कुलेषु च। जाता दन्तिवरा राजञ् शेरते बहवो हताः। कुमुदस्य तथा नागा ऐरावतकुलोद्भवाः। निहताः सत्यकेनाजौ नाराचैर् अग्निसंनिभैः।

airāvaṇakule caiva tathānyeṣu kuleṣu ca. jātā dantivarā rājañ śerate bahavo hatāḥ. kumudasya tathā nāgā airāvatakulodbhavāḥ. nihatāḥ satyakenājau nārācair agnisaṃnibhaiḥ.

वनायुजान् पार्वतीयान् काम्बोजारट्टबाह्लिकान्। तथा हयवरान् राजन् निजघ्ने तत्र सात्यकिः।

vanāyujān pārvatīyān kāmbojāraṭṭabāhlikān. tathā hayavarān rājan nijaghne tatra sātyakiḥ.

नानादेशसमुत्थांश् च नानाजात्यांश् च पत्तिनः। निजघ्ने तत्र शैनेयः शतशो ऽथ सहस्रशः।

nānādeśasamutthāṃś ca nānājātyāṃś ca pattinaḥ. nijaghne tatra śaineyaḥ śataśo 'tha sahasraśaḥ.

तेषु प्रकाल्यमानेषु दस्यून् दुःशासनो ऽब्रवीत्। निवर्तध्वम् अधर्मज्ञा युध्यध्वं किं सृतेन वः।

teṣu prakālyamāneṣu dasyūn duḥśāsano 'bravīt. nivartadhvam adharmajñā yudhyadhvaṃ kiṃ sṛtena vaḥ.

तांश् चापि सर्वान् संप्रेक्ष्य पुत्रो दुःशासनस् तव। पाषाणयोधिनः शूरान् पार्वतीयान् अचोदयत्।

tāṃś cāpi sarvān saṃprekṣya putro duḥśāsanas tava. pāṣāṇayodhinaḥ śūrān pārvatīyān acodayat.

अश्मयुद्धेषु कुशला नैतज् जानाति सात्यकिः। अश्मयुद्धम् अजानन्तं घ्नतैनं युद्धकामुकम्।

aśmayuddheṣu kuśalā naitaj jānāti sātyakiḥ. aśmayuddham ajānantaṃ ghnatainaṃ yuddhakāmukam.

तथैव कुरवः सर्वे नाश्मयुद्धविशारदाः। अभिद्रवत मा भैष्ट न वः प्राप्स्यति सात्यकिः। ते पार्वतीया राजानः सर्वे पाषाणपाणयः। अभ्यद्रवन्त शैनेयं राजानम् इव मन्त्रिणः।

tathaiva kuravaḥ sarve nāśmayuddhaviśāradāḥ. abhidravata mā bhaiṣṭa na vaḥ prāpsyati sātyakiḥ. te pārvatīyā rājānaḥ sarve pāṣāṇapāṇayaḥ. abhyadravanta śaineyaṃ rājānam iva mantriṇaḥ.

ततो गजशिशुप्रख्यैर् उपलैः शैलवासिनः। उद्यतैर् युयुधानस्य स्थिता मरणकाङ्क्षिणः।

tato gajaśiśuprakhyair upalaiḥ śailavāsinaḥ. udyatair yuyudhānasya sthitā maraṇakāṅkṣiṇaḥ.

क्षेपणीयैस् तथाप्य् अन्ये सात्वतस्य वधैषिणः। चोदितास् तव पुत्रेण रुरुधुः सर्वतोदिशम्। शैनेयम् अभ्यधावंस् ते ग्रावभिर् दृढहस्तवत्। म्लेच्छाः पिपासवः प्राज्ञा राजानम् इव मन्त्रिणः।

kṣepaṇīyais tathāpy anye sātvatasya vadhaiṣiṇaḥ. coditās tava putreṇa rurudhuḥ sarvatodiśam. śaineyam abhyadhāvaṃs te grāvabhir dṛḍhahastavat. mlecchāḥ pipāsavaḥ prājñā rājānam iva mantriṇaḥ.

तेषाम् आपतताम् एव शिलायुद्धं चिकीर्षताम्। सात्यकिः प्रतिसंधाय त्रिंशतं प्राहिणोच् छरान्।

teṣām āpatatām eva śilāyuddhaṃ cikīrṣatām. sātyakiḥ pratisaṃdhāya triṃśataṃ prāhiṇoc charān.

ताम् अश्मवृष्टिं तुमुलां पार्वतीयैः समीरिताम्। बिभेदोरगसंकाशैर् नाराचैः शिनिपुंगवः।

tām aśmavṛṣṭiṃ tumulāṃ pārvatīyaiḥ samīritām. bibhedoragasaṃkāśair nārācaiḥ śinipuṃgavaḥ.

तैर् अश्मचूर्णैर् दीप्यद्भिः खद्योतानाम् इव व्रजैः। प्रायः सैन्यान्य् अवध्यन्त हाहाभूतानि मारिष।

tair aśmacūrṇair dīpyadbhiḥ khadyotānām iva vrajaiḥ. prāyaḥ sainyāny avadhyanta hāhābhūtāni māriṣa.

ततः पञ्चशताः शूराः समुद्यतमहाशिलाः। निकृत्तबाहवो राजन् निपेतुर् धरणीतले। पुनर् दशशताश् चान्ये शतसाहस्रिणस् तथा। सोपलैर् बाहुभिश् छिन्नैः पेतुर् अप्राप्य सात्यकिम्। सात्वतस्य च भल्लेन निष्पिष्टैस् तैस् तथाद्रिभिः। निपतन् निहता म्लेच्छास् तत्र तत्र गतासवः। ते हन्यमानाः समरे सात्वतेन महात्मना। अश्मवृष्टिं महाघोरां पातयन्ति स्म सात्वते।

tataḥ pañcaśatāḥ śūrāḥ samudyatamahāśilāḥ. nikṛttabāhavo rājan nipetur dharaṇītale. punar daśaśatāś cānye śatasāhasriṇas tathā. sopalair bāhubhiś chinnaiḥ petur aprāpya sātyakim. sātvatasya ca bhallena niṣpiṣṭais tais tathādribhiḥ. nipatan nihatā mlecchās tatra tatra gatāsavaḥ. te hanyamānāḥ samare sātvatena mahātmanā. aśmavṛṣṭiṃ mahāghorāṃ pātayanti sma sātvate.

पाषाणयोधिनः शूरान् यतमानान् अवस्थितान्। अवधीद् बहुसाहस्रांस् तद् अद्भुतम् इवाभवत्।

pāṣāṇayodhinaḥ śūrān yatamānān avasthitān. avadhīd bahusāhasrāṃs tad adbhutam ivābhavat.

ततः पुनर् बस्तमुखैर् अश्मवृष्टिं समन्ततः। अयोहस्तैः शूलहस्तैर् दरदैः खशतङ्गणैः।

tataḥ punar bastamukhair aśmavṛṣṭiṃ samantataḥ. ayohastaiḥ śūlahastair daradaiḥ khaśataṅgaṇaiḥ.

अम्बष्ठैश् च कुणिन्दैश् च क्षिप्तां क्षिप्तां स सात्यकिः। नाराचैः प्रतिविव्याध प्रेक्षमाणो महाबलः।

ambaṣṭhaiś ca kuṇindaiś ca kṣiptāṃ kṣiptāṃ sa sātyakiḥ. nārācaiḥ prativivyādha prekṣamāṇo mahābalaḥ.

अद्रीणां भिद्यमानानाम् अन्तरिक्षे शितैः शरैः। शब्देन प्राद्रवन् राजन् गजाश्वरथपत्तयः।

adrīṇāṃ bhidyamānānām antarikṣe śitaiḥ śaraiḥ. śabdena prādravan rājan gajāśvarathapattayaḥ.

अश्मचूर्णैः समाकीर्णा मनुष्याश् च वयांसि च। नाशक्नुवन्न् अवस्थातुं भ्रमरैर् इव दंशिताः।

aśmacūrṇaiḥ samākīrṇā manuṣyāś ca vayāṃsi ca. nāśaknuvann avasthātuṃ bhramarair iva daṃśitāḥ.

हतशिष्टा विरुधिरा भिन्नमस्तकपिण्डिकाः। विभिन्नशिरसो राजन् दन्तैश् छिन्नैश् च दन्तिनः। निर्धूतैश् च करैर् नागा व्यङ्गाश् च शतशः कृताः। हत्वा पञ्चशतान् योधान् स क्षणेनैव मारिष। व्यचरत् पृतनामध्ये शैनेयः कृतहस्तवत्। कुञ्जराः संन्यवर्तन्त युयुधानरथं प्रथि। अश्मनां भिद्यमानानां सायकैः श्रूयते ध्वनिः। पद्मपत्रेषु धाराणां पतन्तीनाम् इव ध्वनिः।

hataśiṣṭā virudhirā bhinnamastakapiṇḍikāḥ. vibhinnaśiraso rājan dantaiś chinnaiś ca dantinaḥ. nirdhūtaiś ca karair nāgā vyaṅgāś ca śataśaḥ kṛtāḥ. hatvā pañcaśatān yodhān sa kṣaṇenaiva māriṣa. vyacarat pṛtanāmadhye śaineyaḥ kṛtahastavat. kuñjarāḥ saṃnyavartanta yuyudhānarathaṃ prathi. aśmanāṃ bhidyamānānāṃ sāyakaiḥ śrūyate dhvaniḥ. padmapatreṣu dhārāṇāṃ patantīnām iva dhvaniḥ.

ततः शब्दः समभवत् तव सैन्यस्य मारिष। माधवेनार्द्यमानस्य सागरस्येव दारुणः।

tataḥ śabdaḥ samabhavat tava sainyasya māriṣa. mādhavenārdyamānasya sāgarasyeva dāruṇaḥ.

तं शब्दं तुमुलं श्रुत्वा द्रोणो यन्तारम् अब्रवीत्। एष सूत रणे क्रुद्धः सात्वतानां महारथः।

taṃ śabdaṃ tumulaṃ śrutvā droṇo yantāram abravīt. eṣa sūta raṇe kruddhaḥ sātvatānāṃ mahārathaḥ.

दारयन् बहुधा सैन्यं रणे चरति कालवत्। यत्रैष शब्दस् तुमुलस् तत्र सूत रथं नय।

dārayan bahudhā sainyaṃ raṇe carati kālavat. yatraiṣa śabdas tumulas tatra sūta rathaṃ naya.

पाषाणयोधिभिर् नूनं युयुधानः समागतः। तथा हि रथिनः सर्वे ह्रियन्ते विद्रुतैर् हयैः।

pāṣāṇayodhibhir nūnaṃ yuyudhānaḥ samāgataḥ. tathā hi rathinaḥ sarve hriyante vidrutair hayaiḥ.

विशस्त्रकवचा रुग्णास् तत्र तत्र पतन्ति च। न शक्नुवन्ति यन्तारः संयन्तुं तुमुले हयान्।

viśastrakavacā rugṇās tatra tatra patanti ca. na śaknuvanti yantāraḥ saṃyantuṃ tumule hayān.

इत्य् एवं ब्रुवतो राजन् भारद्वाजस्य धीमतः। प्रत्युवाच ततो यन्ता द्रोणं शस्त्रभृतां वरम्।

ity evaṃ bruvato rājan bhāradvājasya dhīmataḥ. pratyuvāca tato yantā droṇaṃ śastrabhṛtāṃ varam.

आयुष्मन् द्रवते सैन्यं कौरवेयं समन्ततः। आयुष्मन् विद्रवत्य् एव कुरूणां सैन्यम् आतुरम्। पश्य योधान् रणे भिन्नान् धावमानांस् ततस् ततः।

āyuṣman dravate sainyaṃ kauraveyaṃ samantataḥ. āyuṣman vidravaty eva kurūṇāṃ sainyam āturam. paśya yodhān raṇe bhinnān dhāvamānāṃs tatas tataḥ.

एते च सहिताः शूराः पाञ्चालाः पाण्डवैः सह। त्वाम् एव हि जिघांसन्तः प्राद्रवन्ति समन्ततः।

ete ca sahitāḥ śūrāḥ pāñcālāḥ pāṇḍavaiḥ saha. tvām eva hi jighāṃsantaḥ prādravanti samantataḥ.

अत्र कार्यं समाधत्स्व प्राप्तकालम् अरिंदम। स्थाने वा गमने वापि दूरं यातश् च सात्यकिः।

atra kāryaṃ samādhatsva prāptakālam ariṃdama. sthāne vā gamane vāpi dūraṃ yātaś ca sātyakiḥ.

तथैवं वदतस् तस्य भारद्वाजस्य मारिष। प्रत्यदृश्यत शैनेयो निघ्नन् बहुविधान् रथान्।

tathaivaṃ vadatas tasya bhāradvājasya māriṣa. pratyadṛśyata śaineyo nighnan bahuvidhān rathān.

ते वध्यमानाः समरे युयुधानेन तावकाः। युयुधानरथं त्यक्त्वा द्रोणानीकाय दुद्रुवुः।

te vadhyamānāḥ samare yuyudhānena tāvakāḥ. yuyudhānarathaṃ tyaktvā droṇānīkāya dudruvuḥ.

यैस् तु दुःशासनः सार्धं रथैः पूर्वं न्यवर्तत। ते भीतास् त्व् अभ्यधावन्त सर्वे द्रोणरथं प्रति।

yais tu duḥśāsanaḥ sārdhaṃ rathaiḥ pūrvaṃ nyavartata. te bhītās tv abhyadhāvanta sarve droṇarathaṃ prati.

Project अर्थ (Artha): X, yashbonde.com, LinkedIn. See Sources

Loading adhyay...