महाभारत 5.70 (श्लोक 1) - Project अर्थ (Artha)

महाभारत

←उद्योग पर्व→

←अध्याय 70→

[mh-5-70] • 93 श्लोकाः

वैशंपायन उवाच। जनमेजय उवाच। प्रयाते संजये साधौ पाण्डवान् प्रति वै तदा। किं चक्रुः पाण्डवास् तत्र मम पूर्वपितामहाः। एतत् सर्वं द्विजश्रेष्ठ श्रोतुम् इच्छामि शंस मे। संजये प्रतियाते तु धर्मराजो युधिष्ठिरः। अर्जुनं भीमसेनं च माद्रीपुत्रौ च भ्रातरौ। विराटद्रुपदौ चैव केकयानां महारथम्। अब्रवीद् उपसंगम्य शङ्खचक्रगदाधरम्। अभियाचामहे गत्वा प्रयातुं कुरुसंसदम्। यथा भीष्मेण द्रोणेन बाह्लीकेन च धीमता। अन्यैश् च कुरुभिः सार्धं न युध्येमहि संयुगे। एष नः प्रथमः कल्प एतन् नः श्रेय उत्तमम्। एवम् उक्त्वा सुमनसस् ते ऽभिजग्मुर् जनार्दनम्। पाण्डवैः सह राजानो मरुत्वन्तम् इवामराः। तथा च दुःसहाः सर्वे सदस्यैश् च नरर्षभाः। जनार्दनं समासाद्य कुन्तीपुत्रो युधिष्ठिरः। ततो युधिष्ठिरो राजन्न् उपगम्य नरर्षभम्। अभ्यभाषत दाशार्हम् ऋषभं सर्वसात्वताम्।

vaiśaṃpāyana uvāca. janamejaya uvāca. prayāte saṃjaye sādhau pāṇḍavān prati vai tadā. kiṃ cakruḥ pāṇḍavās tatra mama pūrvapitāmahāḥ. etat sarvaṃ dvijaśreṣṭha śrotum icchāmi śaṃsa me. saṃjaye pratiyāte tu dharmarājo yudhiṣṭhiraḥ. arjunaṃ bhīmasenaṃ ca mādrīputrau ca bhrātarau. virāṭadrupadau caiva kekayānāṃ mahāratham. abravīd upasaṃgamya śaṅkhacakragadādharam. abhiyācāmahe gatvā prayātuṃ kurusaṃsadam. yathā bhīṣmeṇa droṇena bāhlīkena ca dhīmatā. anyaiś ca kurubhiḥ sārdhaṃ na yudhyemahi saṃyuge. eṣa naḥ prathamaḥ kalpa etan naḥ śreya uttamam. evam uktvā sumanasas te 'bhijagmur janārdanam. pāṇḍavaiḥ saha rājāno marutvantam ivāmarāḥ. tathā ca duḥsahāḥ sarve sadasyaiś ca nararṣabhāḥ. janārdanaṃ samāsādya kuntīputro yudhiṣṭhiraḥ. tato yudhiṣṭhiro rājann upagamya nararṣabham. abhyabhāṣata dāśārham ṛṣabhaṃ sarvasātvatām.

अयं स कालः संप्राप्तो मित्राणां मे जनार्दन। न च त्वद् अन्यं पश्यामि यो न आपत्सु तारयेत्।

ayaṃ sa kālaḥ saṃprāpto mitrāṇāṃ me janārdana. na ca tvad anyaṃ paśyāmi yo na āpatsu tārayet.

त्वां हि माधव संश्रित्य निर्भया मोहदर्पितम्। धार्तराष्ट्रं सहामात्यं स्वम् अंशम् अनुयुञ्ज्महे।

tvāṃ hi mādhava saṃśritya nirbhayā mohadarpitam. dhārtarāṣṭraṃ sahāmātyaṃ svam aṃśam anuyuñjmahe.

यथा हि सर्वास्व् आपत्सु पासि वृष्णीन् अरिंदम। तथा ते पाण्डवा रक्ष्याः पाह्य् अस्मान् महतो भयात्।

yathā hi sarvāsv āpatsu pāsi vṛṣṇīn ariṃdama. tathā te pāṇḍavā rakṣyāḥ pāhy asmān mahato bhayāt.

भगवान् उवाच। अयम् अस्मि महाबाहो ब्रूहि यत् ते विवक्षितम्। करिष्यामि हि तत् सर्वं यत् त्वं वक्ष्यसि भारत।

bhagavān uvāca. ayam asmi mahābāho brūhi yat te vivakṣitam. kariṣyāmi hi tat sarvaṃ yat tvaṃ vakṣyasi bhārata.

युधिष्ठिर उवाच। मृदुपूर्वं साममिश्रं सान्त्वम् उग्रं च माधव। न तु तन् न्यायम् आस्थाय गर्हिताश् च ततो वयम्। श्रुतं ते धृतराष्ट्रस्य सपुत्रस्य चिकीर्षितम्। एतद् धि सकलं कृष्ण संजयो मां यद् अब्रवीत्।

yudhiṣṭhira uvāca. mṛdupūrvaṃ sāmamiśraṃ sāntvam ugraṃ ca mādhava. na tu tan nyāyam āsthāya garhitāś ca tato vayam. śrutaṃ te dhṛtarāṣṭrasya saputrasya cikīrṣitam. etad dhi sakalaṃ kṛṣṇa saṃjayo māṃ yad abravīt.

तन् मतं धृतराष्ट्रस्य सो ऽस्यात्मा विवृतान्तरः। यथोक्तं दूत आचष्टे वध्यः स्याद् अन्यथा ब्रुवन्।

tan mataṃ dhṛtarāṣṭrasya so 'syātmā vivṛtāntaraḥ. yathoktaṃ dūta ācaṣṭe vadhyaḥ syād anyathā bruvan.

अप्रदानेन राज्यस्य शान्तिम् अस्मासु मार्गति। लुब्धः पापेन मनसा चरन्न् असमम् आत्मनः।

apradānena rājyasya śāntim asmāsu mārgati. lubdhaḥ pāpena manasā carann asamam ātmanaḥ.

यत् तद् द्वादश वर्षाणि वने निर्व्युषिता वयम्। छद्मना शरदं चैकां धृतराष्ट्रस्य शासनात्।

yat tad dvādaśa varṣāṇi vane nirvyuṣitā vayam. chadmanā śaradaṃ caikāṃ dhṛtarāṣṭrasya śāsanāt.

स्थाता नः समये तस्मिन् धृतराष्ट्र इति प्रभो। नाहास्म समयं कृष्ण तद् धि नो ब्राह्मणा विदुः।

sthātā naḥ samaye tasmin dhṛtarāṣṭra iti prabho. nāhāsma samayaṃ kṛṣṇa tad dhi no brāhmaṇā viduḥ.

वृद्धो राजा धृतराष्ट्रः स्वधर्मं नानुपश्यति। पश्यन् वा पुत्रगृद्धित्वान् मन्दस्यान्वेति शासनम्।

vṛddho rājā dhṛtarāṣṭraḥ svadharmaṃ nānupaśyati. paśyan vā putragṛddhitvān mandasyānveti śāsanam.

सुयोधनमते तिष्ठन् राजास्मासु जनार्दन। मिथ्या चरति लुब्धः संश् चरन् प्रियम् इवात्मनः।

suyodhanamate tiṣṭhan rājāsmāsu janārdana. mithyā carati lubdhaḥ saṃś caran priyam ivātmanaḥ.

इतो दुःखतरं किं नु यत्राहं मातरं ततः। संविधातुं न शक्नोमि मित्राणां वा जनार्दन।

ito duḥkhataraṃ kiṃ nu yatrāhaṃ mātaraṃ tataḥ. saṃvidhātuṃ na śaknomi mitrāṇāṃ vā janārdana.

काशिभिश् चेदिपाञ्चालैर् मत्स्यैश् च मधुसूदन। भवता चैव नाथेन पञ्च ग्रामा वृता मया।

kāśibhiś cedipāñcālair matsyaiś ca madhusūdana. bhavatā caiva nāthena pañca grāmā vṛtā mayā.

कुशस्थलं वृकस्थलम् आसन्दी वारणावतम्। अवसानं च गोविन्द किं चिद् एवात्र पञ्चमम्।

kuśasthalaṃ vṛkasthalam āsandī vāraṇāvatam. avasānaṃ ca govinda kiṃ cid evātra pañcamam.

पञ्च नस् तात दीयन्तां ग्रामा वा नगराणि वा। वसेम सहिता येषु मा च नो भरता नशन्।

pañca nas tāta dīyantāṃ grāmā vā nagarāṇi vā. vasema sahitā yeṣu mā ca no bharatā naśan.

न च तान् अपि दुष्टात्मा धार्तराष्ट्रो ऽनुमन्यते। स्वाम्यम् आत्मनि मत्वासाव् अतो दुःखतरं नु किम्।

na ca tān api duṣṭātmā dhārtarāṣṭro 'numanyate. svāmyam ātmani matvāsāv ato duḥkhataraṃ nu kim.

कुले जातस्य वृद्धस्य परवित्तेषु गृध्यतः। लोभः प्रज्ञानम् आहन्ति प्रज्ञा हन्ति हता ह्रियम्।

kule jātasya vṛddhasya paravitteṣu gṛdhyataḥ. lobhaḥ prajñānam āhanti prajñā hanti hatā hriyam.

ह्रीर् हता बाधते धर्मं धर्मो हन्ति हतः श्रियम्। श्रीर् हता पुरुषं हन्ति पुरुषस्यास्वता वधः।

hrīr hatā bādhate dharmaṃ dharmo hanti hataḥ śriyam. śrīr hatā puruṣaṃ hanti puruṣasyāsvatā vadhaḥ.

अस्वतो हि निवर्तन्ते ज्ञातयः सुहृदर्त्विजः। अपुष्पाद् अफलाद् वृक्षाद् यथा तात पतत्रिणः।

asvato hi nivartante jñātayaḥ suhṛdartvijaḥ. apuṣpād aphalād vṛkṣād yathā tāta patatriṇaḥ.

एतच् च मरणं तात यद् अस्मात् पतिताद् इव। ज्ञातयो विनिवर्तन्ते प्रेतसत्त्वाद् इवासवः।

etac ca maraṇaṃ tāta yad asmāt patitād iva. jñātayo vinivartante pretasattvād ivāsavaḥ.

नातः पापीयसीं कां चिद् अवस्थां शम्बरो ऽब्रवीत्। यत्र नैवाद्य न प्रातर् भोजनं प्रतिदृश्यते।

nātaḥ pāpīyasīṃ kāṃ cid avasthāṃ śambaro 'bravīt. yatra naivādya na prātar bhojanaṃ pratidṛśyate.

धनम् आहुः परं धर्मं धने सर्वं प्रतिष्ठितम्। जीवन्ति धनिनो लोके मृता ये त्व् अधना नराः।

dhanam āhuḥ paraṃ dharmaṃ dhane sarvaṃ pratiṣṭhitam. jīvanti dhanino loke mṛtā ye tv adhanā narāḥ.

ये धनाद् अपकर्षन्ति नरं स्वबलम् आश्रिताः। ते धर्मम् अर्थं कामं च प्रमथ्नन्ति नरं च तम्।

ye dhanād apakarṣanti naraṃ svabalam āśritāḥ. te dharmam arthaṃ kāmaṃ ca pramathnanti naraṃ ca tam.

एताम् अवस्थां प्राप्यैके मरणं वव्रिरे जनाः। ग्रामायैके वनायैके नाशायैके प्रवव्रजुः।

etām avasthāṃ prāpyaike maraṇaṃ vavrire janāḥ. grāmāyaike vanāyaike nāśāyaike pravavrajuḥ.

उन्मादम् एके पुष्यन्ति यान्त्य् अन्ये द्विषतां वशम्। दास्यम् एके निगच्छन्ति परेषाम् अर्थहेतुना।

unmādam eke puṣyanti yānty anye dviṣatāṃ vaśam. dāsyam eke nigacchanti pareṣām arthahetunā.

आपद् एवास्य मरणात् पुरुषस्य गरीयसी। श्रियो विनाशस् तद् ध्य् अस्य निमित्तं धर्मकामयोः।

āpad evāsya maraṇāt puruṣasya garīyasī. śriyo vināśas tad dhy asya nimittaṃ dharmakāmayoḥ.

यद् अस्य धर्म्यं मरणं शाश्वतं लोकवर्त्म तत्। समन्तात् सर्वभूतानां न तद् अत्येति कश् चन।

yad asya dharmyaṃ maraṇaṃ śāśvataṃ lokavartma tat. samantāt sarvabhūtānāṃ na tad atyeti kaś cana.

न तथा बाध्यते कृष्ण प्रकृत्या निर्धनो जनः। यथा भद्रां श्रियं प्राप्य तया हीनः सुखैधितः।

na tathā bādhyate kṛṣṇa prakṛtyā nirdhano janaḥ. yathā bhadrāṃ śriyaṃ prāpya tayā hīnaḥ sukhaidhitaḥ.

स तदात्मापराधेन संप्राप्तो व्यसनं महत्। सेन्द्रान् गर्हयते देवान् नात्मानं च कथं चन।

sa tadātmāparādhena saṃprāpto vyasanaṃ mahat. sendrān garhayate devān nātmānaṃ ca kathaṃ cana.

न चास्मिन् सर्वशास्त्राणि प्रतरन्ति निगर्हणाम्। सो ऽभिक्रुध्यति भृत्यानां सुहृदश् चाभ्यसूयति।

na cāsmin sarvaśāstrāṇi prataranti nigarhaṇām. so 'bhikrudhyati bhṛtyānāṃ suhṛdaś cābhyasūyati.

तं तदा मन्युर् एवैति स भूयः संप्रमुह्यति। स मोहवशम् आपन्नः क्रूरं कर्म निषेवते।

taṃ tadā manyur evaiti sa bhūyaḥ saṃpramuhyati. sa mohavaśam āpannaḥ krūraṃ karma niṣevate.

पापकर्मात्ययायैव संकरं तेन पुष्यति। संकरो नरकायैव सा काष्ठा पापकर्मणाम्।

pāpakarmātyayāyaiva saṃkaraṃ tena puṣyati. saṃkaro narakāyaiva sā kāṣṭhā pāpakarmaṇām.

न चेत् प्रबुध्यते कृष्ण नरकायैव गच्छति। तस्य प्रबोधः प्रज्ञैव प्रज्ञाचक्षुर् न रिष्यति।

na cet prabudhyate kṛṣṇa narakāyaiva gacchati. tasya prabodhaḥ prajñaiva prajñācakṣur na riṣyati.

प्रज्ञालाभे हि पुरुषः शास्त्राण्य् एवान्ववेक्षते। शास्त्रनित्यः पुनर् धर्मं तस्य ह्रीर् अङ्गम् उत्तमम्।

prajñālābhe hi puruṣaḥ śāstrāṇy evānvavekṣate. śāstranityaḥ punar dharmaṃ tasya hrīr aṅgam uttamam.

ह्रीमान् हि पापं प्रद्वेष्टि तस्य श्रीर् अभिवर्धते। श्रीमान् स यावद् भवति तावद् भवति पूरुषः।

hrīmān hi pāpaṃ pradveṣṭi tasya śrīr abhivardhate. śrīmān sa yāvad bhavati tāvad bhavati pūruṣaḥ.

धर्मनित्यः प्रशान्तात्मा कार्ययोगवहः सदा। नाधर्मे कुरुते बुद्धिं न च पापेषु वर्तते।

dharmanityaḥ praśāntātmā kāryayogavahaḥ sadā. nādharme kurute buddhiṃ na ca pāpeṣu vartate.

अह्रीको वा विमूढो वा नैव स्त्री न पुनः पुमान्। नास्याधिकारो धर्मे ऽस्ति यथा शूद्रस् तथैव सः।

ahrīko vā vimūḍho vā naiva strī na punaḥ pumān. nāsyādhikāro dharme 'sti yathā śūdras tathaiva saḥ.

ह्रीमान् अवति देवांश् च पितॄन् आत्मानम् एव च। तेनामृतत्वं व्रजति सा काष्ठा पुण्यकर्मणाम्।

hrīmān avati devāṃś ca pitṝn ātmānam eva ca. tenāmṛtatvaṃ vrajati sā kāṣṭhā puṇyakarmaṇām.

तद् इदं मयि ते दृष्टं प्रत्यक्षं मधुसूदन। यथा राज्यात् परिभ्रष्टो वसामि वसतीर् इमाः।

tad idaṃ mayi te dṛṣṭaṃ pratyakṣaṃ madhusūdana. yathā rājyāt paribhraṣṭo vasāmi vasatīr imāḥ.

ते वयं न श्रियं हातुम् अलं न्यायेन केन चित्। अत्र नो यतमानानां वधश् चेद् अपि साधु तत्।

te vayaṃ na śriyaṃ hātum alaṃ nyāyena kena cit. atra no yatamānānāṃ vadhaś ced api sādhu tat.

तत्र नः प्रथमः कल्पो यद् वयं ते च माधव। प्रशान्ताः समभूताश् च श्रियं तान् अश्नुवीमहि।

tatra naḥ prathamaḥ kalpo yad vayaṃ te ca mādhava. praśāntāḥ samabhūtāś ca śriyaṃ tān aśnuvīmahi.

तत्रैषा परमा काष्ठा रौद्रकर्मक्षयोदया। यद् वयं कौरवान् हत्वा तानि राष्ट्राण्य् अशीमहि।

tatraiṣā paramā kāṣṭhā raudrakarmakṣayodayā. yad vayaṃ kauravān hatvā tāni rāṣṭrāṇy aśīmahi.

ये पुनः स्युर् असंबद्धा अनार्याः कृष्ण शत्रवः। तेषाम् अप्य् अवधः कार्यः किं पुनर् ये स्युर् ईदृशाः।

ye punaḥ syur asaṃbaddhā anāryāḥ kṛṣṇa śatravaḥ. teṣām apy avadhaḥ kāryaḥ kiṃ punar ye syur īdṛśāḥ.

ज्ञातयश् च हि भूयिष्ठाः सहाया गुरवश् च नः। तेषां वधो ऽतिपापीयान् किं नु युद्धे ऽस्ति शोभनम्।

jñātayaś ca hi bhūyiṣṭhāḥ sahāyā guravaś ca naḥ. teṣāṃ vadho 'tipāpīyān kiṃ nu yuddhe 'sti śobhanam.

पापः क्षत्रियधर्मो ऽयं वयं च क्षत्रबान्धवाः। स नः स्वधर्मो ऽधर्मो वा वृत्तिर् अन्या विगर्हिता।

pāpaḥ kṣatriyadharmo 'yaṃ vayaṃ ca kṣatrabāndhavāḥ. sa naḥ svadharmo 'dharmo vā vṛttir anyā vigarhitā.

शूद्रः करोति शुश्रूषां वैश्या विपणिजीविनः। वयं वधेन जीवामः कपालं ब्राह्मणैर् वृतम्।

śūdraḥ karoti śuśrūṣāṃ vaiśyā vipaṇijīvinaḥ. vayaṃ vadhena jīvāmaḥ kapālaṃ brāhmaṇair vṛtam.

क्षत्रियः क्षत्रियं हन्ति मत्स्यो मत्स्येन जीवति। श्वा श्वानं हन्ति दाशार्ह पश्य धर्मो यथागतः।

kṣatriyaḥ kṣatriyaṃ hanti matsyo matsyena jīvati. śvā śvānaṃ hanti dāśārha paśya dharmo yathāgataḥ.

युद्धे कृष्ण कलिर् नित्यं प्राणाः सीदन्ति संयुगे। बलं तु नीतिमात्राय हठे जयपराजयौ।

yuddhe kṛṣṇa kalir nityaṃ prāṇāḥ sīdanti saṃyuge. balaṃ tu nītimātrāya haṭhe jayaparājayau.

नात्मच्छन्देन भूतानां जीवितं मरणं तथा। नाप्य् अकाले सुखं प्राप्यं दुःखं वापि यदूत्तम।

nātmacchandena bhūtānāṃ jīvitaṃ maraṇaṃ tathā. nāpy akāle sukhaṃ prāpyaṃ duḥkhaṃ vāpi yadūttama.

एको ह्य् अपि बहून् हन्ति घ्नन्त्य् एकं बहवो ऽप्य् उत। शूरं कापुरुषो हन्ति अयशस्वी यशस्विनम्।

eko hy api bahūn hanti ghnanty ekaṃ bahavo 'py uta. śūraṃ kāpuruṣo hanti ayaśasvī yaśasvinam.

जयश् चैवोभयोर् दृष्ट उभयोश् च पराजयः। तथैवापचयो दृष्टो व्यपयाने क्षयव्ययौ।

jayaś caivobhayor dṛṣṭa ubhayoś ca parājayaḥ. tathaivāpacayo dṛṣṭo vyapayāne kṣayavyayau.

सर्वथा वृजिनं युद्धं को घ्नन् न प्रतिहन्यते। हतस्य च हृषीकेश समौ जयपराजयौ।

sarvathā vṛjinaṃ yuddhaṃ ko ghnan na pratihanyate. hatasya ca hṛṣīkeśa samau jayaparājayau.

पराजयश् च मरणान् मन्ये नैव विशिष्यते। यस्य स्याद् विजयः कृष्ण तस्याप्य् अपचयो ध्रुवम्।

parājayaś ca maraṇān manye naiva viśiṣyate. yasya syād vijayaḥ kṛṣṇa tasyāpy apacayo dhruvam.

अन्ततो दयितं घ्नन्ति के चिद् अप्य् अपरे जनाः। तस्याङ्ग बलहीनस्य पुत्रान् भ्रातॄन् अपश्यतः। निर्वेदो जीविते कृष्ण सर्वतश् चोपजायते।

antato dayitaṃ ghnanti ke cid apy apare janāḥ. tasyāṅga balahīnasya putrān bhrātṝn apaśyataḥ. nirvedo jīvite kṛṣṇa sarvataś copajāyate.

ये ह्य् एव वीरा ह्रीमन्त आर्याः करुणवेदिनः। त एव युद्धे हन्यन्ते यवीयान् मुच्यते जनः।

ye hy eva vīrā hrīmanta āryāḥ karuṇavedinaḥ. ta eva yuddhe hanyante yavīyān mucyate janaḥ.

हत्वाप्य् अनुशयो नित्यं परान् अपि जनार्दन। अनुबन्धश् च पापो ऽत्र शेषश् चाप्य् अवशिष्यते।

hatvāpy anuśayo nityaṃ parān api janārdana. anubandhaś ca pāpo 'tra śeṣaś cāpy avaśiṣyate.

शेषो हि बलम् आसाद्य न शेषम् अवशेषयेत्। सर्वोच्छेदे च यतते वैरस्यान्तविधित्सया।

śeṣo hi balam āsādya na śeṣam avaśeṣayet. sarvocchede ca yatate vairasyāntavidhitsayā.

जयो वैरं प्रसृजति दुःखम् आस्ते पराजितः। सुखं प्रशान्तः स्वपिति हित्वा जयपराजयौ।

jayo vairaṃ prasṛjati duḥkham āste parājitaḥ. sukhaṃ praśāntaḥ svapiti hitvā jayaparājayau.

जातवैरश् च पुरुषो दुःखं स्वपिति नित्यदा। अनिर्वृतेन मनसा ससर्प इव वेश्मनि।

jātavairaś ca puruṣo duḥkhaṃ svapiti nityadā. anirvṛtena manasā sasarpa iva veśmani.

उत्सादयति यः सर्वं यशसा स वियुज्यते। अकीर्तिं सर्वभूतेषु शाश्वतीं स नियच्छति।

utsādayati yaḥ sarvaṃ yaśasā sa viyujyate. akīrtiṃ sarvabhūteṣu śāśvatīṃ sa niyacchati.

न हि वैराणि शाम्यन्ति दीर्घकालकृतान्य् अपि। आख्यातारश् च विद्यन्ते पुमांश् चोत्पद्यते कुले।

na hi vairāṇi śāmyanti dīrghakālakṛtāny api. ākhyātāraś ca vidyante pumāṃś cotpadyate kule.

न चापि वैरं वैरेण केशव व्युपशाम्यति। हविषाग्निर् यथा कृष्ण भूय एवाभिवर्धते।

na cāpi vairaṃ vaireṇa keśava vyupaśāmyati. haviṣāgnir yathā kṛṣṇa bhūya evābhivardhate.

अतो ऽन्यथा नास्ति शान्तिर् नित्यम् अन्तरम् अन्ततः। अन्तरं लिप्समानानाम् अयं दोषो निरन्तरः।

ato 'nyathā nāsti śāntir nityam antaram antataḥ. antaraṃ lipsamānānām ayaṃ doṣo nirantaraḥ.

पौरुषेयो हि बलवान् आधिर् हृदयबाधनः। तस्य त्यागेन वा शान्तिर् निवृत्त्या मनसो ऽपि वा।

pauruṣeyo hi balavān ādhir hṛdayabādhanaḥ. tasya tyāgena vā śāntir nivṛttyā manaso 'pi vā.

अथ वा मूलघातेन द्विषतां मधुसूदन। फलनिर्वृत्तिर् इद्धा स्यात् तन् नृशंसतरं भवेत्।

atha vā mūlaghātena dviṣatāṃ madhusūdana. phalanirvṛttir iddhā syāt tan nṛśaṃsataraṃ bhavet.

या तु त्यागेन शान्तिः स्यात् तद् ऋते वध एव सः। संशयाच् च समुच्छेदाद् द्विषताम् आत्मनस् तथा।

yā tu tyāgena śāntiḥ syāt tad ṛte vadha eva saḥ. saṃśayāc ca samucchedād dviṣatām ātmanas tathā.

न च त्यक्तुं तद् इच्छामो न चेच्छामः कुलक्षयम्। अत्र या प्रणिपातेन शान्तिः सैव गरीयसी।

na ca tyaktuṃ tad icchāmo na cecchāmaḥ kulakṣayam. atra yā praṇipātena śāntiḥ saiva garīyasī.

सर्वथा यतमानानाम् अयुद्धम् अभिकाङ्क्षताम्। सान्त्वे प्रतिहते युद्धं प्रसिद्धम् अपराक्रमम्।

sarvathā yatamānānām ayuddham abhikāṅkṣatām. sāntve pratihate yuddhaṃ prasiddham aparākramam.

प्रतिघातेन सान्त्वस्य दारुणं संप्रवर्तते। तच् छुनाम् इव गोपादे पण्डितैर् उपलक्षितम्।

pratighātena sāntvasya dāruṇaṃ saṃpravartate. tac chunām iva gopāde paṇḍitair upalakṣitam.

लाङ्गूलचालनं क्ष्वेडः प्रतिरावो विवर्तनम्। दन्तदर्शनम् आरावस् ततो युद्धं प्रवर्तते।

lāṅgūlacālanaṃ kṣveḍaḥ pratirāvo vivartanam. dantadarśanam ārāvas tato yuddhaṃ pravartate.

तत्र यो बलवान् कृष्ण जित्वा सो ऽत्ति तद् आमिषम्। एवम् एव मनुष्येषु विशेषो नास्ति कश् चन।

tatra yo balavān kṛṣṇa jitvā so 'tti tad āmiṣam. evam eva manuṣyeṣu viśeṣo nāsti kaś cana.

सर्वथा त्व् एतद् उचितं दुर्बलेषु बलीयसाम्। अनादरो विरोधश् च प्रणिपाती हि दुर्बलः।

sarvathā tv etad ucitaṃ durbaleṣu balīyasām. anādaro virodhaś ca praṇipātī hi durbalaḥ.

पिता राजा च वृद्धश् च सर्वथा मानम् अर्हति। तस्मान् मान्यश् च पूज्यश् च धृतराष्ट्रो जनार्दन।

pitā rājā ca vṛddhaś ca sarvathā mānam arhati. tasmān mānyaś ca pūjyaś ca dhṛtarāṣṭro janārdana.

पुत्रस्नेहस् तु बलवान् धृतराष्ट्रस्य माधव। स पुत्रवशम् आपन्नः प्रणिपातं प्रहास्यति।

putrasnehas tu balavān dhṛtarāṣṭrasya mādhava. sa putravaśam āpannaḥ praṇipātaṃ prahāsyati.

तत्र किं मन्यसे कृष्ण प्राप्तकालम् अनन्तरम्। कथम् अर्थाच् च धर्माच् च न हीयेमहि माधव।

tatra kiṃ manyase kṛṣṇa prāptakālam anantaram. katham arthāc ca dharmāc ca na hīyemahi mādhava.

ईदृशे ह्य् अर्थकृच्छ्रे ऽस्मिन् कम् अन्यं मधुसूदन। उपसंप्रष्टुम् अर्हामि त्वाम् ऋते पुरुषोत्तम।

īdṛśe hy arthakṛcchre 'smin kam anyaṃ madhusūdana. upasaṃpraṣṭum arhāmi tvām ṛte puruṣottama.

प्रियश् च प्रियकामश् च गतिज्ञः सर्वकर्मणाम्। को हि कृष्णास्ति नस् त्वादृक् सर्वनिश्चयवित् सुहृत्।

priyaś ca priyakāmaś ca gatijñaḥ sarvakarmaṇām. ko hi kṛṣṇāsti nas tvādṛk sarvaniścayavit suhṛt.

वैशंपायन उवाच। एवम् उक्तः प्रत्युवाच धर्मराजं जनार्दनः। उभयोर् एव वाम् अर्थे यास्यामि कुरुसंसदम्।

vaiśaṃpāyana uvāca. evam uktaḥ pratyuvāca dharmarājaṃ janārdanaḥ. ubhayor eva vām arthe yāsyāmi kurusaṃsadam.

शमं तत्र लभेयं चेद् युष्मदर्थम् अहापयन्। पुण्यं मे सुमहद् राजंश् चरितं स्यान् महाफलम्।

śamaṃ tatra labheyaṃ ced yuṣmadartham ahāpayan. puṇyaṃ me sumahad rājaṃś caritaṃ syān mahāphalam.

मोचयेयं मृत्युपाशात् संरब्धान् कुरुसृञ्जयान्। पाण्डवान् धार्तराष्ट्रांश् च सर्वां च पृथिवीम् इमाम्। एवम् उक्तः प्रत्युवाच धर्मराजो जनार्दनम्। भ्रातॄणां समवेतानां स काले पुरुषोत्तमम्।

mocayeyaṃ mṛtyupāśāt saṃrabdhān kurusṛñjayān. pāṇḍavān dhārtarāṣṭrāṃś ca sarvāṃ ca pṛthivīm imām. evam uktaḥ pratyuvāca dharmarājo janārdanam. bhrātṝṇāṃ samavetānāṃ sa kāle puruṣottamam.

युधिष्ठिर उवाच। न ममैतन् मतं कृष्ण यत् त्वं यायाः कुरून् प्रति। सुयोधनः सूक्तम् अपि न करिष्यति ते वचः। सुयोधनश् च दुष्टात्मा कर्णश् च सहसौबलः।

yudhiṣṭhira uvāca. na mamaitan mataṃ kṛṣṇa yat tvaṃ yāyāḥ kurūn prati. suyodhanaḥ sūktam api na kariṣyati te vacaḥ. suyodhanaś ca duṣṭātmā karṇaś ca sahasaubalaḥ.

समेतं पार्थिवं क्षत्रं सुयोधनवशानुगम्। तेषां मध्यावतरणं तव कृष्ण न रोचये।

sametaṃ pārthivaṃ kṣatraṃ suyodhanavaśānugam. teṣāṃ madhyāvataraṇaṃ tava kṛṣṇa na rocaye.

न हि नः प्रीणयेद् द्रव्यं न देवत्वं कुतः सुखम्। न च सर्वामरैश्वर्यं तव रोधेन माधव।

na hi naḥ prīṇayed dravyaṃ na devatvaṃ kutaḥ sukham. na ca sarvāmaraiśvaryaṃ tava rodhena mādhava.

भगवान् उवाच। जानाम्य् एतां महाराज धार्तराष्ट्रस्य पापताम्। अवाच्यास् तु भविष्यामः सर्वलोके महीक्षिताम्।

bhagavān uvāca. jānāmy etāṃ mahārāja dhārtarāṣṭrasya pāpatām. avācyās tu bhaviṣyāmaḥ sarvaloke mahīkṣitām.

न चापि मम पर्याप्ताः सहिताः सर्वपार्थिवाः। क्रुद्धस्य प्रमुखे स्थातुं सिंहस्येवेतरे मृगाः।

na cāpi mama paryāptāḥ sahitāḥ sarvapārthivāḥ. kruddhasya pramukhe sthātuṃ siṃhasyevetare mṛgāḥ.

अथ चेत् ते प्रवर्तेरन् मयि किं चिद् असांप्रतम्। निर्दहेयं कुरून् सर्वान् इति मे धीयते मतिः।

atha cet te pravarteran mayi kiṃ cid asāṃpratam. nirdaheyaṃ kurūn sarvān iti me dhīyate matiḥ.

न जातु गमनं तत्र भवेत् पार्थ निरर्थकम्। अर्थप्राप्तिः कदा चित् स्याद् अन्ततो वाप्य् अवाच्यता।

na jātu gamanaṃ tatra bhavet pārtha nirarthakam. arthaprāptiḥ kadā cit syād antato vāpy avācyatā.

युधिष्ठिर उवाच। यत् तुभ्यं रोचते कृष्ण स्वस्ति प्राप्नुहि कौरवान्। कृतार्थं स्वस्तिमन्तं त्वां द्रक्ष्यामि पुनरागतम्।

yudhiṣṭhira uvāca. yat tubhyaṃ rocate kṛṣṇa svasti prāpnuhi kauravān. kṛtārthaṃ svastimantaṃ tvāṃ drakṣyāmi punarāgatam.

विष्वक्सेन कुरून् गत्वा भारताञ् शमयेः प्रभो। यथा सर्वे सुमनसः सह स्यामः सुचेतसः।

viṣvaksena kurūn gatvā bhāratāñ śamayeḥ prabho. yathā sarve sumanasaḥ saha syāmaḥ sucetasaḥ.

भ्राता चासि सखा चासि बीभत्सोर् मम च प्रियः। सौहृदेनाविशङ्क्यो ऽसि स्वस्ति प्राप्नुहि भूतये।

bhrātā cāsi sakhā cāsi bībhatsor mama ca priyaḥ. sauhṛdenāviśaṅkyo 'si svasti prāpnuhi bhūtaye.

अस्मान् वेत्थ परान् वेत्थ वेत्थार्थं वेत्थ भाषितम्। यद् यद् अस्मद्धितं कृष्ण तत् तद् वाच्यः सुयोधनः।

asmān vettha parān vettha vetthārthaṃ vettha bhāṣitam. yad yad asmaddhitaṃ kṛṣṇa tat tad vācyaḥ suyodhanaḥ.

यद् यद् धर्मेण संयुक्तम् उपपद्येद् धितं वचः। तत् तत् केशव भाषेथाः सान्त्वं वा यदि वेतरत्।

yad yad dharmeṇa saṃyuktam upapadyed dhitaṃ vacaḥ. tat tat keśava bhāṣethāḥ sāntvaṃ vā yadi vetarat.

Project अर्थ (Artha): X, yashbonde.com, LinkedIn. See Sources

Loading adhyay...

Project Home / Contents