महाभारत 4.6 (श्लोक 1) - Project अर्थ (Artha)

महाभारत

←विराट पर्व→

←अध्याय 6→

[mh-4-6] • 16 श्लोकाः

वैशंपायन उवाच। ततो विराटं प्रथमं युधिष्ठिरो; राजा सभायाम् उपविष्टम् आव्रजत्। वैडूर्यरूपान् प्रतिमुच्य काञ्चनान्; अक्षान् स कक्षे परिगृह्य वाससा। ततस् तु ते पुण्यतमां शिवां शुभां। महर्षिगन्धर्वनिषेवितोदकाम्। त्रिलोककान्ताम् अवतीर्य जाह्नवीम्। ऋषींश् च देवांश् च पितॄन् अतर्पयन्। वरप्रदानं ह्य् अनुचिन्त्य पार्थिवो। हुताग्निहोत्रः कृतजप्यमङ्गलः। दिशं तथैन्द्रीम् अभितः प्रपेदिवान्। युधिष्ठिरः। कृताञ्जलिर् धर्मम् उपाह्वयच् छनैः। वरप्रदानं मम दत्तवान् पिता। प्रसन्नचेता वरदः प्रजापतिः। जलार्थिनो मे तृषितस्य सोदरा। मया प्रयुक्ता विविशुर् जलाशयम्। निपातिता यक्षवरेण ते वने। महाहवे वज्रभृतेव दानवाः। मया च गत्वा वरदो ऽभितोषितो। विवक्षता प्रश्नसमुच्चयं गुरुः। स मे प्रसन्नो भगवान् वरं ददौ। परिष्वजंश् चाह तथैव सौहृदात्। वृणीष्व यद् वाञ्छसि पाण्डुनन्दन। स्थितो ऽन्तरिक्षे वरदो ऽस्मि पश्य माम्। स वै मयोक्तो वरदः पिता प्रभुः। सदैव मे धर्मरता मतिर् भवेत्। इमे च जीवन्तु ममानुजाः प्रभो। वयश् च रूपं च बलं तथाप्नुयुः। क्षमा च कीर्तिश् च यथेष्टतो भवेद्। व्रतं च सत्यं च समाप्तिर् एव च। वरो ममैषो ऽस्तु यथानुकीर्तितो। न तन् मृषा देववरो यद् अब्रवीत्। वैशंपायनः। स वै द्विजातिस् तरुणस् त्रिदण्डभृत्। कमण्डलूष्णीषधरो ऽन्वजायत। सुरक्तमाञ्जिष्ठवराम्बरः शिखी। पवित्रपाणिर् ददृशे तद् अद्भुतम्। तथैव तेषाम् अपि धर्मचारिणां। यथेप्सिता ह्य् आभरणाम्बरस्रजः। क्षणेन राजन्न् अभवन् महात्मनां। प्रशस्तधर्माग्र्यफलाभिकाङ्क्षिणाम्। नवेन रूपेण विशां पतिर् वृतः। स्वधर्मरूपेण तथा प्रतापवान्।

vaiśaṃpāyana uvāca. tato virāṭaṃ prathamaṃ yudhiṣṭhiro; rājā sabhāyām upaviṣṭam āvrajat. vaiḍūryarūpān pratimucya kāñcanān; akṣān sa kakṣe parigṛhya vāsasā. tatas tu te puṇyatamāṃ śivāṃ śubhāṃ. maharṣigandharvaniṣevitodakām. trilokakāntām avatīrya jāhnavīm. ṛṣīṃś ca devāṃś ca pitṝn atarpayan. varapradānaṃ hy anucintya pārthivo. hutāgnihotraḥ kṛtajapyamaṅgalaḥ. diśaṃ tathaindrīm abhitaḥ prapedivān. yudhiṣṭhiraḥ. kṛtāñjalir dharmam upāhvayac chanaiḥ. varapradānaṃ mama dattavān pitā. prasannacetā varadaḥ prajāpatiḥ. jalārthino me tṛṣitasya sodarā. mayā prayuktā viviśur jalāśayam. nipātitā yakṣavareṇa te vane. mahāhave vajrabhṛteva dānavāḥ. mayā ca gatvā varado 'bhitoṣito. vivakṣatā praśnasamuccayaṃ guruḥ. sa me prasanno bhagavān varaṃ dadau. pariṣvajaṃś cāha tathaiva sauhṛdāt. vṛṇīṣva yad vāñchasi pāṇḍunandana. sthito 'ntarikṣe varado 'smi paśya mām. sa vai mayokto varadaḥ pitā prabhuḥ. sadaiva me dharmaratā matir bhavet. ime ca jīvantu mamānujāḥ prabho. vayaś ca rūpaṃ ca balaṃ tathāpnuyuḥ. kṣamā ca kīrtiś ca yatheṣṭato bhaved. vrataṃ ca satyaṃ ca samāptir eva ca. varo mamaiṣo 'stu yathānukīrtito. na tan mṛṣā devavaro yad abravīt. vaiśaṃpāyanaḥ. sa vai dvijātis taruṇas tridaṇḍabhṛt. kamaṇḍalūṣṇīṣadharo 'nvajāyata. suraktamāñjiṣṭhavarāmbaraḥ śikhī. pavitrapāṇir dadṛśe tad adbhutam. tathaiva teṣām api dharmacāriṇāṃ. yathepsitā hy ābharaṇāmbarasrajaḥ. kṣaṇena rājann abhavan mahātmanāṃ. praśastadharmāgryaphalābhikāṅkṣiṇām. navena rūpeṇa viśāṃ patir vṛtaḥ. svadharmarūpeṇa tathā pratāpavān.

नराधिपो राष्ट्रपतिं यशस्विनं; महायशाः कौरववंशवर्धनः। महानुभावो नरराजसत्कृतो; दुरासदस् तीक्ष्णविषो यथोरगः।

narādhipo rāṣṭrapatiṃ yaśasvinaṃ; mahāyaśāḥ kauravavaṃśavardhanaḥ. mahānubhāvo nararājasatkṛto; durāsadas tīkṣṇaviṣo yathoragaḥ.

बालेन रूपेण नरर्षभो महान्; अथार्चिरूपेण यथामरस् तथा। महाभ्रजालैर् इव संवृतो रविर्; यथानलो भस्मवृतश् च वीर्यवान्।

bālena rūpeṇa nararṣabho mahān; athārcirūpeṇa yathāmaras tathā. mahābhrajālair iva saṃvṛto ravir; yathānalo bhasmavṛtaś ca vīryavān.

तम् आपतन्तं प्रसमीक्ष्य पाण्डवं; विराटराड् इन्दुम् इवाभ्रसंवृतम्। समागतं पूर्णशशिप्रभाननं। महानुभावं नचिरेण दृष्टवान्। मन्त्रिद्विजान् सूतमुखान् विशस् तथा; ये चापि के चित् परिषत्समासते। पप्रच्छ को ऽयं प्रथमं समेयिवान्; अनेन यो ऽयं प्रसमीक्षते सभाम्।

tam āpatantaṃ prasamīkṣya pāṇḍavaṃ; virāṭarāḍ indum ivābhrasaṃvṛtam. samāgataṃ pūrṇaśaśiprabhānanaṃ. mahānubhāvaṃ nacireṇa dṛṣṭavān. mantridvijān sūtamukhān viśas tathā; ye cāpi ke cit pariṣatsamāsate. papraccha ko 'yaṃ prathamaṃ sameyivān; anena yo 'yaṃ prasamīkṣate sabhām.

न तु द्विजो ऽयं भविता नरोत्तमः; पतिः पृथिव्या इति मे मनोगतम्। न चास्य दासो न रथो न कुण्डले; समीपतो भ्राजति चायम् इन्द्रवत्।

na tu dvijo 'yaṃ bhavitā narottamaḥ; patiḥ pṛthivyā iti me manogatam. na cāsya dāso na ratho na kuṇḍale; samīpato bhrājati cāyam indravat.

शरीरलिङ्गैर् उपसूचितो ह्य् अयं; मूर्धाभिषिक्तो ऽयम् इतीव मानसम्। समीपम् आयाति च मे गतव्यथो; यथा गजस् तामरसीं मदोत्कटः।

śarīraliṅgair upasūcito hy ayaṃ; mūrdhābhiṣikto 'yam itīva mānasam. samīpam āyāti ca me gatavyatho; yathā gajas tāmarasīṃ madotkaṭaḥ.

वितर्कयन्तं तु नरर्षभस् तदा; युधिष्ठिरो ऽभ्येत्य विराटम् अब्रवीत्। सम्राड् विजानात्व् इह जीवितार्थिनं; विनष्टसर्वस्वम् उपागतं द्विजम्। विद्धि प्रभो मत्स्यपते कुलोत्तमं। सेवार्थिनं सेवकमानवर्धनम्।

vitarkayantaṃ tu nararṣabhas tadā; yudhiṣṭhiro 'bhyetya virāṭam abravīt. samrāḍ vijānātv iha jīvitārthinaṃ; vinaṣṭasarvasvam upāgataṃ dvijam. viddhi prabho matsyapate kulottamaṃ. sevārthinaṃ sevakamānavardhanam.

इहाहम् इच्छामि तवानघान्तिके; वस्तुं यथा कामचरस् तथा विभो। तम् अब्रवीत् स्वागतम् इत्य् अनन्तरं; राजा प्रहृष्टः प्रतिसंगृहाण च। तं राजसिंहं प्रतिगृह्य राजा। प्रीतात्मना चैवम् इदं बभाषे।

ihāham icchāmi tavānaghāntike; vastuṃ yathā kāmacaras tathā vibho. tam abravīt svāgatam ity anantaraṃ; rājā prahṛṣṭaḥ pratisaṃgṛhāṇa ca. taṃ rājasiṃhaṃ pratigṛhya rājā. prītātmanā caivam idaṃ babhāṣe.

कामेन ताताभिवदाम्य् अहं त्वां; कस्यासि राज्ञो विषयाद् इहागतः। गोत्रं च नामापि च शंस तत्त्वतः; किं चापि शिल्पं तव विद्यते कृतम्।

kāmena tātābhivadāmy ahaṃ tvāṃ; kasyāsi rājño viṣayād ihāgataḥ. gotraṃ ca nāmāpi ca śaṃsa tattvataḥ; kiṃ cāpi śilpaṃ tava vidyate kṛtam.

युधिष्ठिर उवाच। युधिष्ठिरस्यासम् अहं पुरा सखा; वैयाघ्रपद्यः पुनर् अस्मि ब्राह्मणः। अक्षान् प्रवप्तुं कुशलो ऽस्मि देविता; कङ्केति नाम्नास्मि विराट विश्रुतः।

yudhiṣṭhira uvāca. yudhiṣṭhirasyāsam ahaṃ purā sakhā; vaiyāghrapadyaḥ punar asmi brāhmaṇaḥ. akṣān pravaptuṃ kuśalo 'smi devitā; kaṅketi nāmnāsmi virāṭa viśrutaḥ.

विराट उवाच। ददामि ते हन्त वरं यम् इच्छसि; प्रशाधि मत्स्यान् वशगो ह्य् अहं तव। प्रिया हि धूर्ता मम देविनः सदा; भवांश् च देवोपम राज्यम् अर्हति।

virāṭa uvāca. dadāmi te hanta varaṃ yam icchasi; praśādhi matsyān vaśago hy ahaṃ tava. priyā hi dhūrtā mama devinaḥ sadā; bhavāṃś ca devopama rājyam arhati.

युधिष्ठिर उवाच। आप्तो विवादः परमो विशां पते; न विद्यते किं चन मत्स्य हीनतः। न मे जितः कश् चन धारयेद् धनं; वरो ममैषो ऽस्तु तव प्रसादतः।

yudhiṣṭhira uvāca. āpto vivādaḥ paramo viśāṃ pate; na vidyate kiṃ cana matsya hīnataḥ. na me jitaḥ kaś cana dhārayed dhanaṃ; varo mamaiṣo 'stu tava prasādataḥ.

विराट उवाच। हन्याम् अवध्यं यदि ते ऽप्रियं चरेत्; प्रव्राजयेयं विषयाद् द्विजांस् तथा। शृण्वन्तु मे जानपदाः समागताः; कङ्को यथाहं विषये प्रभुस् तथा।

virāṭa uvāca. hanyām avadhyaṃ yadi te 'priyaṃ caret; pravrājayeyaṃ viṣayād dvijāṃs tathā. śṛṇvantu me jānapadāḥ samāgatāḥ; kaṅko yathāhaṃ viṣaye prabhus tathā.

समानयानो भवितासि मे सखा; प्रभूतवस्त्रो बहुपानभोजनः। पश्येस् त्वम् अन्तश् च बहिश् च सर्वदा; कृतं च ते द्वारम् अपावृतं मया।

samānayāno bhavitāsi me sakhā; prabhūtavastro bahupānabhojanaḥ. paśyes tvam antaś ca bahiś ca sarvadā; kṛtaṃ ca te dvāram apāvṛtaṃ mayā.

ये त्वानुवादेयुर् अवृत्तिकर्शिता; ब्रूयाश् च तेषां वचनेन मे सदा। दास्यामि सर्वं तद् अहं न संशयो; न ते भयं विद्यति संनिधौ मम। अनन्ततेजोज्वलितं यथानलं। (२द्) दुरासदं तीक्ष्णविषं यथोरगम्। सभागतं प्राञ्जलिभिर् जनैर् वृतं। विचित्रनानायुधशस्त्रपाणिभिः। उपायनौघैः प्रविशद्भिर् आचितं। द्विजैश् च शीक्षाक्षरमन्त्रधारिभिः। गजैर् उदीर्णं तुरगैश् च संकुलं। मृगद्विजैः कुब्जगणैश् च संवृतम्। सितोच् छ्रितोष्णीषनिरुद्धमूर्धजं। विचित्रवैडूर्यविकारकुण्डलम्। विराटम् आराच् च युधिष्ठिरस् तदा। बृहस्पतिः शक्रम् इव त्रिविष्टपे। (४अ) तम् आव्रजन्तं प्रसमीक्ष्य पाण्डवं। (४ब्) विराटराजो मुदितेन चक्षुषा। (४ए) पप्रच्छ चैनं स नराधिपो मुहुर्। (४च्) द्विजांश् च ये चास्य सभासदस् तदा। (४ए) को वा विजानाति पुरास्य दर्शनं। (४फ़्) युवा सभां यो ऽयम् उपैति मामिकाम्। (३अ) रूपेण सारेण विदारयन् महीं। (३ब्) श्रिया ह्य् अयं वैश्रवणो द्विजो यथा। मृगेन्द्रराड् वारणयूथपोपमः। प्रभात्य् अयं काञ्चनपर्वतो यथा। विरोचते पावकसूर्यसंनिभः। सचन्द्रनक्षत्र इवांशुमान् ग्रहः। (५च्) न दृश्यते ऽस्यानुचरो न कुञ्जरो। न चोष्णरश्म्य् आवरणं समुच्छ्रितम्। (५ए) न कुण्डले नाङ्गदमस्य न स्रजो। विचित्रिताङ्गश् च रथश् चतुर्युजः। (५अब्) क्षात्रं च रूपं हि बिभर्त्य् अयं भृशं। गजेन्द्रशार्दूलमहर्षभोपमः। अभ्यागतो ऽस्मान् अनलंकृतो ऽपि सन्। विरोचते भानुर् इवाचिरोदितः। विभात्य् अयं क्षत्रिय एव सर्वथा। विराट इत्य् एवम् उवाच तं प्रति। ससागरान्ताम् अयम् अद्य मेदिनीं। प्रशासितुं चार्हति वासवोपमः। नाक्षत्रियो नूनम् अयं भविष्यति। (६ब्) मूर्धाभिषिक्तः प्रतिभाति मां प्रति। तुल्यं हि रूपं प्रतिदृश्यते ऽस्य। व्याघ्रस्य सिंहस्य महर्षभस्य। यद् एष कामं परिमार्गते द्विजस्। तद् अस्य सर्वं क्रियताम् असंशयम्। प्रियं च मे दर्शनम् ईदृशे जने। द्विजेषु मुख्येषु तथातिथिष्व् अपि। धनेषु रत्नेष्व् अथ गोषु वेश्मसु। प्रकामतो मे विचरत्व् अवारितः। एवं ब्रुवाणस् तम् अनन्ततेजसं। विराजमानं सहसोत्थितो नृपः। अनेन रूपेण समीपम् आगतं। त्रिदण्डकुण्ड्यङ्कुशशिक्यधारिणम्। समुत्थिता सा च सभा सपार्थिवा। सविप्रराजन्यविशा सशूद्रका। सभागतं प्रेक्ष्य तपन्तम् अर्चिषा। विनिःसृत राहुमुखाद् यथा रविम्। स तेन पूर्वं जयतां भवान् इति। द्विजातिनोक्तो ऽभिमुखः कृताञ्जलिः। जयं जयार्हेण समेत्य वर्धितो। विराटराजो ह्य् अभिवादयच् च तम्। (८च्) तम् अब्रवीत् प्राञ्जलिर् एव पार्थिवो। (८द्) विराटराजो मधुराक्षरं वचः। प्राप्तः कुतस् त्वं भगवन् किम् इच्छसि। क्व यास्यसे किं करवाणि ते द्विज। श्रुतं च शीलं च कुलं च शंस मे। (९च्) गोत्रं तथा नाम च देशम् एव च। सत्यप्रतिज्ञा हि भवन्ति साधवो। विशेषतः प्रव्रजिता द्विजातयः। तवानुरूपं प्रचरामि ते ह्य् अहं। न चावमन्ता न श्रुताभिभाषिता। अपूजिता ह्य् अग्निसमा द्विजातयः। कुलं दहेयुः सविषा इवोरगाः। सर्वां च भूमिं तव दातुम् उत्सहे। सदण्डकोशं विसृजामि ते पुरम्। (९ब्) कस्यासि राज्ञो विषयाद् इहागतः। (९द्) किं कर्म चात्राचरसि द्विजोत्तम। एवं ब्रुवाणं तम् उवाच पार्थिवो। युधिष्ठिरो धर्मम् अवेक्ष्य चासकृत्। सत्यं वचः को न्व् इह वक्तुम् उत्सहेद्। यथाप्रतिज्ञं तु शृणुष्व पार्थिव। श्रुतं च शीलं च कुलं च कर्म च। शृणुष्व मे जन्म च देशम् एव च। गुरूपदेशान् नियमाच् च मे व्रतं। कुलक्षमार्थं पितॄभिर् नियोजितम्। द्विजो व्रतेनास्मि न च द्विजः प्रभो। समुण्डितः प्रव्रजितस् त्रिदण्डभृत्। इदं शरीरं मम पश्य मानुषं। समावृतं पञ्चभिर् एव धातुभिः। ममेह पञ्चेन्द्रियगात्रदर्शिनो। वदन्ति पञ्चैव पितॄन् यथाश्रुति। मनुष्यजातित्वम् अचिन्तयन्न् अहं। न चास्मि तुल्यः पितृभिः स्वभावतः। (१०द्) कङ्को हि नाम्ना विषयं तवागतो। व्रती द्विजातिः स्वकृतेन कर्मणा। द्यूतप्रसङ्गाद् अधनो ऽस्मि राजन्। सत्यप्रतिज्ञा व्रतिनश् चरामहे। (१०अ) युधिष्ठिरस्यास्मि सखाभवं पुरा। गृहप्रवेशी च शरण्यम् एव च। गृहे च तस्योषितवाहनं सुखं। राजास्मि तस्य स्वपुरे ऽभवं पुरा। ममाज्ञया तत्र विचेरुर् अङ्गना। मम प्रियार्थं दमयन्ति वाजिनः। मया कृतं तस्य पुरे तु यत् पुरा। न तत् कदाचित् कृतवाञ् जनो ऽन्यथा। सो ऽहं पुरा तस्य वयःसमः सखा। चरामि सर्वां वसुधां सुदुःखितः। न मे प्रशान्तिं क्व चिद् आश्रयामि वै। व्रतोपदेशान् नियमेन हारितः। (१०ब्) वैयाघ्रपद्यो ऽस्मि नरेन्द्र गोत्रतस्। तद् एव सौख्यं मृगयामहे वयम्। कृतज्ञभावेन मयानुकीर्तितं। युधिष्ठिरस्यात्मसमस्य चेष्टितम्। इमं हि मोक्षाश्रमम् आश्रितस्य मे। युधिष्ठिरस् तुल्यगुणो भवान् अपि। न मे ऽद्य माता न पिता न बान्धवा। न मे स्वरूपं न रतिर् न संततिः। सुखं च दुःखं च हि तुल्यम् अद्य मे। प्रियाप्रिये तुल्यगतिर् गतागते। मुक्तो ऽस्मि कामाच् च धनाच् च सांप्रतं। त्वद् आश्रयो वस्तुम् इहाभ्युपागतः। संवत्सरेणेह समाप्यते त्व् इदं। मम व्रतं दुष्कृतकर्मकारिणः। ततो भवन्तं परितोष्य कर्मभिः। पुनर् व्रजिष्यामि कुतूहलं यतः। (१०ए) अक्षान् निवप्तुं कुशलो ह्य् अहं सदा। पराजितः शकुनिरुतानि चिन्तयन्। मृगद्विजानां च रुतानि चिन्तयन्। निराश्रयः प्रव्रजितो ऽस्मि भिक्षुकः। तम् एवम् उक्ते वचने नराधिपः। कृताञ्जलिः प्रव्रजितं विलोक्य च। अथाब्रवीद् धृष्टमनाः शुभाक्षरं। मनोनुगं सर्वसभागतं वचः। (११अ) ददामि ते हन्त वरं यद् ईप्सितं। (११ब्) प्रशाधि मत्स्यान् यदि मन्यते भवान्। (११च्) प्रिया हि धूर्ता मम चाक्षकोविदास्। (११द्) त्वं चापि देवो मम राज्यम् अर्हसि। (१४अब्) समानयानासनवस्त्रभोजनं। प्रभूतमाल्याभरणानुलेपनम्। स सार्वभौमोपम सर्वदार्हसि। प्रियं हि मन्ये तव नित्यदर्शनम्। (१५अ) ये त्वाभिधावेयुर् अनर्थपीडिता। द्विजातिमुख्या यदि वेतरे जनाः। (१५ब्) सर्वाणि कार्याण्य् अहम् अर्थितस् त्वया। (१५च्द्) तेषां करिष्यामि न मे ऽत्र संशयः। (१३अ) ममान्तिके यश् च तवाप्रियं चरेत्। (१३ब्) प्रवासये तं प्रविचिन्त्य मानवम्। यच् चापि किं चिद् वसु विद्यते मम। युधिष्ठिरः। प्रभुर् भवांस् तस्य वशी वसेह च। (१२अब्) अतो ऽभिलाषः परमो न विद्यते। (१२च्) न मे जितं किं चन धारये धनम्। न भोजनं किं चन संस्पृशे त्व् इह। हविष्यभोजी निशि च क्षितीशयः। व्रतोपदेशात् समयो हि नैष्ठिको। न क्रोधितव्यं नरदेव कस्य चित्। एवंप्रतिज्ञस्य ममेह भूपते। निवासबुद्धिर् भविता तु नान्यथा। (१२द्) एवं वरं मात्स्य वृणे प्रवारितः। वैशंपायनः। कृती भविष्यामि वरेण ते ऽनघ। एवं तु राज्ञः प्रथमः समागमो। बभूव मात्स्यस्य युधिष्ठिरस्य च। विराटराजस्य हि तेन संगमो। बभूव विष्णोर् इव वज्रपाणिना। तम् आसनस्थं प्रियरूपदर्शनं। निरीक्षमाणो न ततर्प भूमिपः। सभां च तां प्राज्वलयद् युधिष्ठिरः। श्रिया यथा शक्र इव त्रिविष्टपम्।

ye tvānuvādeyur avṛttikarśitā; brūyāś ca teṣāṃ vacanena me sadā. dāsyāmi sarvaṃ tad ahaṃ na saṃśayo; na te bhayaṃ vidyati saṃnidhau mama. anantatejojvalitaṃ yathānalaṃ. (2d) durāsadaṃ tīkṣṇaviṣaṃ yathoragam. sabhāgataṃ prāñjalibhir janair vṛtaṃ. vicitranānāyudhaśastrapāṇibhiḥ. upāyanaughaiḥ praviśadbhir ācitaṃ. dvijaiś ca śīkṣākṣaramantradhāribhiḥ. gajair udīrṇaṃ turagaiś ca saṃkulaṃ. mṛgadvijaiḥ kubjagaṇaiś ca saṃvṛtam. sitoc chritoṣṇīṣaniruddhamūrdhajaṃ. vicitravaiḍūryavikārakuṇḍalam. virāṭam ārāc ca yudhiṣṭhiras tadā. bṛhaspatiḥ śakram iva triviṣṭape. (4a) tam āvrajantaṃ prasamīkṣya pāṇḍavaṃ. (4b) virāṭarājo muditena cakṣuṣā. (4e) papraccha cainaṃ sa narādhipo muhur. (4c) dvijāṃś ca ye cāsya sabhāsadas tadā. (4e) ko vā vijānāti purāsya darśanaṃ. (4f) yuvā sabhāṃ yo 'yam upaiti māmikām. (3a) rūpeṇa sāreṇa vidārayan mahīṃ. (3b) śriyā hy ayaṃ vaiśravaṇo dvijo yathā. mṛgendrarāḍ vāraṇayūthapopamaḥ. prabhāty ayaṃ kāñcanaparvato yathā. virocate pāvakasūryasaṃnibhaḥ. sacandranakṣatra ivāṃśumān grahaḥ. (5c) na dṛśyate 'syānucaro na kuñjaro. na coṣṇaraśmy āvaraṇaṃ samucchritam. (5e) na kuṇḍale nāṅgadamasya na srajo. vicitritāṅgaś ca rathaś caturyujaḥ. (5ab) kṣātraṃ ca rūpaṃ hi bibharty ayaṃ bhṛśaṃ. gajendraśārdūlamaharṣabhopamaḥ. abhyāgato 'smān analaṃkṛto 'pi san. virocate bhānur ivāciroditaḥ. vibhāty ayaṃ kṣatriya eva sarvathā. virāṭa ity evam uvāca taṃ prati. sasāgarāntām ayam adya medinīṃ. praśāsituṃ cārhati vāsavopamaḥ. nākṣatriyo nūnam ayaṃ bhaviṣyati. (6b) mūrdhābhiṣiktaḥ pratibhāti māṃ prati. tulyaṃ hi rūpaṃ pratidṛśyate 'sya. vyāghrasya siṃhasya maharṣabhasya. yad eṣa kāmaṃ parimārgate dvijas. tad asya sarvaṃ kriyatām asaṃśayam. priyaṃ ca me darśanam īdṛśe jane. dvijeṣu mukhyeṣu tathātithiṣv api. dhaneṣu ratneṣv atha goṣu veśmasu. prakāmato me vicaratv avāritaḥ. evaṃ bruvāṇas tam anantatejasaṃ. virājamānaṃ sahasotthito nṛpaḥ. anena rūpeṇa samīpam āgataṃ. tridaṇḍakuṇḍyaṅkuśaśikyadhāriṇam. samutthitā sā ca sabhā sapārthivā. saviprarājanyaviśā saśūdrakā. sabhāgataṃ prekṣya tapantam arciṣā. viniḥsṛta rāhumukhād yathā ravim. sa tena pūrvaṃ jayatāṃ bhavān iti. dvijātinokto 'bhimukhaḥ kṛtāñjaliḥ. jayaṃ jayārheṇa sametya vardhito. virāṭarājo hy abhivādayac ca tam. (8c) tam abravīt prāñjalir eva pārthivo. (8d) virāṭarājo madhurākṣaraṃ vacaḥ. prāptaḥ kutas tvaṃ bhagavan kim icchasi. kva yāsyase kiṃ karavāṇi te dvija. śrutaṃ ca śīlaṃ ca kulaṃ ca śaṃsa me. (9c) gotraṃ tathā nāma ca deśam eva ca. satyapratijñā hi bhavanti sādhavo. viśeṣataḥ pravrajitā dvijātayaḥ. tavānurūpaṃ pracarāmi te hy ahaṃ. na cāvamantā na śrutābhibhāṣitā. apūjitā hy agnisamā dvijātayaḥ. kulaṃ daheyuḥ saviṣā ivoragāḥ. sarvāṃ ca bhūmiṃ tava dātum utsahe. sadaṇḍakośaṃ visṛjāmi te puram. (9b) kasyāsi rājño viṣayād ihāgataḥ. (9d) kiṃ karma cātrācarasi dvijottama. evaṃ bruvāṇaṃ tam uvāca pārthivo. yudhiṣṭhiro dharmam avekṣya cāsakṛt. satyaṃ vacaḥ ko nv iha vaktum utsahed. yathāpratijñaṃ tu śṛṇuṣva pārthiva. śrutaṃ ca śīlaṃ ca kulaṃ ca karma ca. śṛṇuṣva me janma ca deśam eva ca. gurūpadeśān niyamāc ca me vrataṃ. kulakṣamārthaṃ pitṝbhir niyojitam. dvijo vratenāsmi na ca dvijaḥ prabho. samuṇḍitaḥ pravrajitas tridaṇḍabhṛt. idaṃ śarīraṃ mama paśya mānuṣaṃ. samāvṛtaṃ pañcabhir eva dhātubhiḥ. mameha pañcendriyagātradarśino. vadanti pañcaiva pitṝn yathāśruti. manuṣyajātitvam acintayann ahaṃ. na cāsmi tulyaḥ pitṛbhiḥ svabhāvataḥ. (10d) kaṅko hi nāmnā viṣayaṃ tavāgato. vratī dvijātiḥ svakṛtena karmaṇā. dyūtaprasaṅgād adhano 'smi rājan. satyapratijñā vratinaś carāmahe. (10a) yudhiṣṭhirasyāsmi sakhābhavaṃ purā. gṛhapraveśī ca śaraṇyam eva ca. gṛhe ca tasyoṣitavāhanaṃ sukhaṃ. rājāsmi tasya svapure 'bhavaṃ purā. mamājñayā tatra vicerur aṅganā. mama priyārthaṃ damayanti vājinaḥ. mayā kṛtaṃ tasya pure tu yat purā. na tat kadācit kṛtavāñ jano 'nyathā. so 'haṃ purā tasya vayaḥsamaḥ sakhā. carāmi sarvāṃ vasudhāṃ suduḥkhitaḥ. na me praśāntiṃ kva cid āśrayāmi vai. vratopadeśān niyamena hāritaḥ. (10b) vaiyāghrapadyo 'smi narendra gotratas. tad eva saukhyaṃ mṛgayāmahe vayam. kṛtajñabhāvena mayānukīrtitaṃ. yudhiṣṭhirasyātmasamasya ceṣṭitam. imaṃ hi mokṣāśramam āśritasya me. yudhiṣṭhiras tulyaguṇo bhavān api. na me 'dya mātā na pitā na bāndhavā. na me svarūpaṃ na ratir na saṃtatiḥ. sukhaṃ ca duḥkhaṃ ca hi tulyam adya me. priyāpriye tulyagatir gatāgate. mukto 'smi kāmāc ca dhanāc ca sāṃprataṃ. tvad āśrayo vastum ihābhyupāgataḥ. saṃvatsareṇeha samāpyate tv idaṃ. mama vrataṃ duṣkṛtakarmakāriṇaḥ. tato bhavantaṃ paritoṣya karmabhiḥ. punar vrajiṣyāmi kutūhalaṃ yataḥ. (10e) akṣān nivaptuṃ kuśalo hy ahaṃ sadā. parājitaḥ śakunirutāni cintayan. mṛgadvijānāṃ ca rutāni cintayan. nirāśrayaḥ pravrajito 'smi bhikṣukaḥ. tam evam ukte vacane narādhipaḥ. kṛtāñjaliḥ pravrajitaṃ vilokya ca. athābravīd dhṛṣṭamanāḥ śubhākṣaraṃ. manonugaṃ sarvasabhāgataṃ vacaḥ. (11a) dadāmi te hanta varaṃ yad īpsitaṃ. (11b) praśādhi matsyān yadi manyate bhavān. (11c) priyā hi dhūrtā mama cākṣakovidās. (11d) tvaṃ cāpi devo mama rājyam arhasi. (14ab) samānayānāsanavastrabhojanaṃ. prabhūtamālyābharaṇānulepanam. sa sārvabhaumopama sarvadārhasi. priyaṃ hi manye tava nityadarśanam. (15a) ye tvābhidhāveyur anarthapīḍitā. dvijātimukhyā yadi vetare janāḥ. (15b) sarvāṇi kāryāṇy aham arthitas tvayā. (15cd) teṣāṃ kariṣyāmi na me 'tra saṃśayaḥ. (13a) mamāntike yaś ca tavāpriyaṃ caret. (13b) pravāsaye taṃ pravicintya mānavam. yac cāpi kiṃ cid vasu vidyate mama. yudhiṣṭhiraḥ. prabhur bhavāṃs tasya vaśī vaseha ca. (12ab) ato 'bhilāṣaḥ paramo na vidyate. (12c) na me jitaṃ kiṃ cana dhāraye dhanam. na bhojanaṃ kiṃ cana saṃspṛśe tv iha. haviṣyabhojī niśi ca kṣitīśayaḥ. vratopadeśāt samayo hi naiṣṭhiko. na krodhitavyaṃ naradeva kasya cit. evaṃpratijñasya mameha bhūpate. nivāsabuddhir bhavitā tu nānyathā. (12d) evaṃ varaṃ mātsya vṛṇe pravāritaḥ. vaiśaṃpāyanaḥ. kṛtī bhaviṣyāmi vareṇa te 'nagha. evaṃ tu rājñaḥ prathamaḥ samāgamo. babhūva mātsyasya yudhiṣṭhirasya ca. virāṭarājasya hi tena saṃgamo. babhūva viṣṇor iva vajrapāṇinā. tam āsanasthaṃ priyarūpadarśanaṃ. nirīkṣamāṇo na tatarpa bhūmipaḥ. sabhāṃ ca tāṃ prājvalayad yudhiṣṭhiraḥ. śriyā yathā śakra iva triviṣṭapam.

वैशंपायन उवाच। एवं स लब्ध्वा तु वरं समागमं; विराटराजेन नरर्षभस् तदा। उवास वीरः परमार्चितः सुखी; न चापि कश् चिच् चरितं बुबोध तत्।

vaiśaṃpāyana uvāca. evaṃ sa labdhvā tu varaṃ samāgamaṃ; virāṭarājena nararṣabhas tadā. uvāsa vīraḥ paramārcitaḥ sukhī; na cāpi kaś cic caritaṃ bubodha tat.

Project अर्थ (Artha): X, yashbonde.com, LinkedIn. See Sources

Loading adhyay...

Project Home / Contents