महाभारत 4.47 (श्लोक 1) - Project अर्थ (Artha)

Project Home / Contents

महाभारत

←विराट पर्व→

←अध्याय 47→

[mh-4-47] • 19 श्लोकाः

भीष्म उवाच। कलांशास् तात युज्यन्ते मुहूर्ताश् च दिनानि च। अर्धमासाश् च मासाश् च नक्षत्राणि ग्रहास् तथा।

bhīṣma uvāca. kalāṃśās tāta yujyante muhūrtāś ca dināni ca. ardhamāsāś ca māsāś ca nakṣatrāṇi grahās tathā.

ऋतवश् चापि युज्यन्ते तथा संवत्सरा अपि। एवं कालविभागेन कालचक्रं प्रवर्तते।

ṛtavaś cāpi yujyante tathā saṃvatsarā api. evaṃ kālavibhāgena kālacakraṃ pravartate.

तेषां कालातिरेकेण ज्योतिषां च व्यतिक्रमात्। पञ्चमे पञ्चमे वर्षे द्वौ मासाव् उपजायतः।

teṣāṃ kālātirekeṇa jyotiṣāṃ ca vyatikramāt. pañcame pañcame varṣe dvau māsāv upajāyataḥ.

तेषाम् अभ्यधिका मासाः पञ्च द्वादश च क्षपाः। त्रयोदशानां वर्षाणाम् इति मे वर्तते मतिः। पूर्वेद्युर् एव निर्वृत्ते ततो बीभत्सुर् आगतः। गते वर्षद्वये चैव पञ्चपक्षे दिनद्वये। दिवसस्याष्टमे भागे पतत्य् एको ऽधिमासकः।

teṣām abhyadhikā māsāḥ pañca dvādaśa ca kṣapāḥ. trayodaśānāṃ varṣāṇām iti me vartate matiḥ. pūrvedyur eva nirvṛtte tato bībhatsur āgataḥ. gate varṣadvaye caiva pañcapakṣe dinadvaye. divasasyāṣṭame bhāge pataty eko 'dhimāsakaḥ.

सर्वं यथावच् चरितं यद् यद् एभिः परिश्रुतम्। एवम् एतद् ध्रुवं ज्ञात्वा ततो बीभत्सुर् आगतः।

sarvaṃ yathāvac caritaṃ yad yad ebhiḥ pariśrutam. evam etad dhruvaṃ jñātvā tato bībhatsur āgataḥ.

सर्वे चैव महात्मानः सर्वे धर्मार्थकोविदाः। येषां युधिष्ठिरो राजा कस्माद् धर्मे ऽपराध्नुयुः। कामात् क्रोधाच् च लोभाच् च कामक्रोधभयाद् अपि। स्नेहाद् वा यदि वा मोहाद् धर्मं नात्येति धर्मजः।

sarve caiva mahātmānaḥ sarve dharmārthakovidāḥ. yeṣāṃ yudhiṣṭhiro rājā kasmād dharme 'parādhnuyuḥ. kāmāt krodhāc ca lobhāc ca kāmakrodhabhayād api. snehād vā yadi vā mohād dharmaṃ nātyeti dharmajaḥ.

अलुब्धाश् चैव कौन्तेयाः कृतवन्तश् च दुष्करम्। न चापि केवलं राज्यम् इच्छेयुस् ते ऽनुपायतः।

alubdhāś caiva kaunteyāḥ kṛtavantaś ca duṣkaram. na cāpi kevalaṃ rājyam iccheyus te 'nupāyataḥ.

तदैव ते हि विक्रान्तुम् ईषुः कौरवनन्दनाः। धर्मपाशनिबद्धास् तु न चेलुः क्षत्रियव्रतात्।

tadaiva te hi vikrāntum īṣuḥ kauravanandanāḥ. dharmapāśanibaddhās tu na celuḥ kṣatriyavratāt.

यच् चानृत इति ख्यायेद् यच् च गच्छेत् पराभवम्। वृणुयुर् मरणं पार्था नानृतत्वं कथं चन।

yac cānṛta iti khyāyed yac ca gacchet parābhavam. vṛṇuyur maraṇaṃ pārthā nānṛtatvaṃ kathaṃ cana.

प्राप्ते तु काले प्राप्तव्यं नोत्सृजेयुर् नरर्षभाः। अपि वज्रभृता गुप्तं तथावीर्या हि पाण्डवाः।

prāpte tu kāle prāptavyaṃ notsṛjeyur nararṣabhāḥ. api vajrabhṛtā guptaṃ tathāvīryā hi pāṇḍavāḥ.

प्रतियुध्याम समरे सर्वशस्त्रभृतां वरम्। आगतं फाल्गुनं राजन् सर्वे तत्र न संशयः। तस्माद् यद् अत्र कल्याणं लोके सद्भिर् अनुष्ठितम्। तत् संविधीयतां क्षिप्रं मा नो ह्य् अर्थो ऽतिगात् परान्।

pratiyudhyāma samare sarvaśastrabhṛtāṃ varam. āgataṃ phālgunaṃ rājan sarve tatra na saṃśayaḥ. tasmād yad atra kalyāṇaṃ loke sadbhir anuṣṭhitam. tat saṃvidhīyatāṃ kṣipraṃ mā no hy artho 'tigāt parān.

न हि पश्यामि संग्रामे कदा चिद् अपि कौरव। एकान्तसिद्धिं राजेन्द्र संप्राप्तश् च धनंजयः।

na hi paśyāmi saṃgrāme kadā cid api kaurava. ekāntasiddhiṃ rājendra saṃprāptaś ca dhanaṃjayaḥ.

संप्रवृत्ते तु संग्रामे भावाभावौ जयाजयौ। अवश्यम् एकं स्पृशतो दृष्टम् एतद् असंशयम्।

saṃpravṛtte tu saṃgrāme bhāvābhāvau jayājayau. avaśyam ekaṃ spṛśato dṛṣṭam etad asaṃśayam.

तस्माद् युद्धावचरिकं कर्म वा धर्मसंहितम्। क्रियताम् आशु राजेन्द्र संप्राप्तो हि धनंजयः। एको ऽपि समरे पार्थः पृथिवीं निर्दहेच् छरैः। भ्रातृभिः सहितस् तात किं पुनः कौरवान् रणे। तस्मात् संधिं कुरुश्रेष्ठ कुरुष्व यदि मन्यसे।

tasmād yuddhāvacarikaṃ karma vā dharmasaṃhitam. kriyatām āśu rājendra saṃprāpto hi dhanaṃjayaḥ. eko 'pi samare pārthaḥ pṛthivīṃ nirdahec charaiḥ. bhrātṛbhiḥ sahitas tāta kiṃ punaḥ kauravān raṇe. tasmāt saṃdhiṃ kuruśreṣṭha kuruṣva yadi manyase.

दुर्योधन उवाच। नाहं राज्यं प्रदास्यामि पाण्डवानां पितामह। ग्रामं सेनां च दासीं च स्वल्पं द्रव्यम् अपि प्रभो। युद्धावचारिकं यत् तु तच् छीघ्रं संविधीयताम्। वैशंपायनः। भीष्मस्योपरते वाक्ये तथा दुर्योधनस्य च। प्राप्तम् अर्थ्यं च यद् वाक्यं द्रोणश् चाह द्विजोत्तमः।

duryodhana uvāca. nāhaṃ rājyaṃ pradāsyāmi pāṇḍavānāṃ pitāmaha. grāmaṃ senāṃ ca dāsīṃ ca svalpaṃ dravyam api prabho. yuddhāvacārikaṃ yat tu tac chīghraṃ saṃvidhīyatām. vaiśaṃpāyanaḥ. bhīṣmasyoparate vākye tathā duryodhanasya ca. prāptam arthyaṃ ca yad vākyaṃ droṇaś cāha dvijottamaḥ.

भीष्म उवाच। यत् तु युद्धाय चरितं भवेद् वा धर्मसंहितम्। कस् त्वया सदृशो लोके भूयस् त्वं वक्तुम् अर्हसि। अत्र या मामकी बुद्धिः श्रूयतां यदि रोचते। सर्वथा हि मया श्रेयो वक्तव्यं कुरुनन्दन। क्षिप्रं बलचतुर्भागं गृह्य गच्छ पुरं प्रति। ततो ऽपरश् चतुर्भागो गाः समादाय गच्छतु।

bhīṣma uvāca. yat tu yuddhāya caritaṃ bhaved vā dharmasaṃhitam. kas tvayā sadṛśo loke bhūyas tvaṃ vaktum arhasi. atra yā māmakī buddhiḥ śrūyatāṃ yadi rocate. sarvathā hi mayā śreyo vaktavyaṃ kurunandana. kṣipraṃ balacaturbhāgaṃ gṛhya gaccha puraṃ prati. tato 'paraś caturbhāgo gāḥ samādāya gacchatu.

वयं त्व् अर्धेन सैन्येन प्रतियोत्स्याम पाण्डवम्। अहं द्रोणश् च कर्णश् च अश्वत्थामा कृपस् तथा। प्रतियोत्स्याम बीभत्सुम् आगतं कृतनिश्चयम्। एवं राजा सुगुप्तः स्यान् न क्लैब्यम् अनुपश्यति। मत्स्यं वा पुनर् आयातम् अथ वापि शतक्रतुम्। अहम् आवारयिष्यामि वेलेव मकरालयम्। युध्याम सह संहत्य पाकशासनिम् आगतम्। वैशंपायनः। द्रोणस्योपरते वाक्ये भीष्मः प्रोवाच बुद्धिमान्। वैशंपायन उवाच। तद् वाक्यं रुरुचे तेषां भीष्मेणोक्तं महात्मना। तथा हि कृतवान् राजा कौरवाणाम् अनन्तरम्। भीष्मः प्रस्थाप्य राजानं गोधनं तद् अनन्तरम्। सेनामुख्यान् व्यवस्थाप्य व्यूहितुं संप्रचक्रमे।

vayaṃ tv ardhena sainyena pratiyotsyāma pāṇḍavam. ahaṃ droṇaś ca karṇaś ca aśvatthāmā kṛpas tathā. pratiyotsyāma bībhatsum āgataṃ kṛtaniścayam. evaṃ rājā suguptaḥ syān na klaibyam anupaśyati. matsyaṃ vā punar āyātam atha vāpi śatakratum. aham āvārayiṣyāmi veleva makarālayam. yudhyāma saha saṃhatya pākaśāsanim āgatam. vaiśaṃpāyanaḥ. droṇasyoparate vākye bhīṣmaḥ provāca buddhimān. vaiśaṃpāyana uvāca. tad vākyaṃ ruruce teṣāṃ bhīṣmeṇoktaṃ mahātmanā. tathā hi kṛtavān rājā kauravāṇām anantaram. bhīṣmaḥ prasthāpya rājānaṃ godhanaṃ tad anantaram. senāmukhyān vyavasthāpya vyūhituṃ saṃpracakrame.

आचार्यो मध्यतस् तिष्ठत्व् अश्वत्थामा तु सव्यतः। कृपः शारद्वतो धीमान् पार्श्वं रक्षतु दक्षिणम्। विकर्णश् च महावीर्यो दुर्मुखश् च परंतपः। शकुनिः सौबलश् चैव दुःसहश् च महाबलः। द्रोणस्य पार्श्वम् अजिताः पालयन्तु महारथाः।

ācāryo madhyatas tiṣṭhatv aśvatthāmā tu savyataḥ. kṛpaḥ śāradvato dhīmān pārśvaṃ rakṣatu dakṣiṇam. vikarṇaś ca mahāvīryo durmukhaś ca paraṃtapaḥ. śakuniḥ saubalaś caiva duḥsahaś ca mahābalaḥ. droṇasya pārśvam ajitāḥ pālayantu mahārathāḥ.

अग्रतः सूतपुत्रस् तु कर्णस् तिष्ठतु दंशितः। अहं सर्वस्य सैन्यस्य पश्चात् स्थास्यामि पालयन्। सर्वे महारथाः शूरा महेष्वासा महाबलाः। वैशंपायनः। युध्यन्तु पाण्डवश्रेष्ठम् आगतं यत्नतो युधि। अभेद्यं परसैन्यानां व्यूहं व्यूह्य कुरूत्तमः। वज्रगर्भं व्रीहिमुखं पद्मचन्द्रार्धमण्डलम्। तस्य व्यूहस्य पश्चार्धे भीष्मश् चाथोद्यतायुधः। सौवर्णं तालम् उच्छ्रित्य रथे तिष्ठन्न् अशोभत।

agrataḥ sūtaputras tu karṇas tiṣṭhatu daṃśitaḥ. ahaṃ sarvasya sainyasya paścāt sthāsyāmi pālayan. sarve mahārathāḥ śūrā maheṣvāsā mahābalāḥ. vaiśaṃpāyanaḥ. yudhyantu pāṇḍavaśreṣṭham āgataṃ yatnato yudhi. abhedyaṃ parasainyānāṃ vyūhaṃ vyūhya kurūttamaḥ. vajragarbhaṃ vrīhimukhaṃ padmacandrārdhamaṇḍalam. tasya vyūhasya paścārdhe bhīṣmaś cāthodyatāyudhaḥ. sauvarṇaṃ tālam ucchritya rathe tiṣṭhann aśobhata.

Project अर्थ (Artha): X, yashbonde.com, LinkedIn. See Sources

Loading adhyay...