महाभारत 4.45 (श्लोक 1) - Project अर्थ (Artha)

महाभारत

←विराट पर्व→

←अध्याय 45→

[mh-4-45] • 26 श्लोकाः

अश्वत्थामोवाच। न च तावज् जिता गावो न च सीमान्तरं गताः। न हास्तिनपुरं प्राप्तास् त्वं च कर्ण विकत्थसे। बहूनि धर्मशास्त्राणि पठन्ति द्विजसत्तमाः। तेषु किं स्विद् इदं दृष्टं द्यूते जीयेत यन् नृपः।

aśvatthāmovāca. na ca tāvaj jitā gāvo na ca sīmāntaraṃ gatāḥ. na hāstinapuraṃ prāptās tvaṃ ca karṇa vikatthase. bahūni dharmaśāstrāṇi paṭhanti dvijasattamāḥ. teṣu kiṃ svid idaṃ dṛṣṭaṃ dyūte jīyeta yan nṛpaḥ.

संग्रामान् सुबहूञ् जित्वा लब्ध्वा च विपुलं धनम्। विजित्य च परां भूमिं नाहुः किं चन पौरुषम्।

saṃgrāmān subahūñ jitvā labdhvā ca vipulaṃ dhanam. vijitya ca parāṃ bhūmiṃ nāhuḥ kiṃ cana pauruṣam.

पचत्य् अग्निर् अवाक्यस् तु तूष्णीं भाति दिवाकरः। तूष्णीं धारयते लोकान् वसुधा सचराचरान्।

pacaty agnir avākyas tu tūṣṇīṃ bhāti divākaraḥ. tūṣṇīṃ dhārayate lokān vasudhā sacarācarān.

चातुर्वर्ण्यस्य कर्माणि विहितानि मनीषिभिः। धनं यैर् अधिगन्तव्यं यच् च कुर्वन् न दुष्यति।

cāturvarṇyasya karmāṇi vihitāni manīṣibhiḥ. dhanaṃ yair adhigantavyaṃ yac ca kurvan na duṣyati.

अधीत्य ब्राह्मणो वेदान् याजयेत यजेत च। क्षत्रियो धनुर् आश्रित्य यजेतैव न याजयेत्। वैश्यो ऽधिगम्य द्रव्याणि ब्रह्मकर्माणि कारयेत्। शूद्रः शुश्रूषणं कुर्यात् त्रिषु वर्णेषु नित्यशः। वन्दनायोगविधिभिर् वैतसीं वृत्तिम् आस्थितः।

adhītya brāhmaṇo vedān yājayeta yajeta ca. kṣatriyo dhanur āśritya yajetaiva na yājayet. vaiśyo 'dhigamya dravyāṇi brahmakarmāṇi kārayet. śūdraḥ śuśrūṣaṇaṃ kuryāt triṣu varṇeṣu nityaśaḥ. vandanāyogavidhibhir vaitasīṃ vṛttim āsthitaḥ.

वर्तमाना यथाशास्त्रं प्राप्य चापि महीम् इमाम्। सत् कुर्वन्ति महाभागा गुरून् सुविगुणान् अपि। का जातिस् तेषु सूतेयं के ऽन्यमन्त्राः क्रियाश् च काः। वैशंपायनः। केयं वर्णेषु या राज्ञो वक्तृभोक्तृनियन्तृषु। दुर्योधनम् अभिप्रेक्ष्य कर्णं च कुरुसंसदि। अश्वत्थामा भृशं क्रुद्धो दुर्योधनम् अतर्जयत्।

vartamānā yathāśāstraṃ prāpya cāpi mahīm imām. sat kurvanti mahābhāgā gurūn suviguṇān api. kā jātis teṣu sūteyaṃ ke 'nyamantrāḥ kriyāś ca kāḥ. vaiśaṃpāyanaḥ. keyaṃ varṇeṣu yā rājño vaktṛbhoktṛniyantṛṣu. duryodhanam abhiprekṣya karṇaṃ ca kurusaṃsadi. aśvatthāmā bhṛśaṃ kruddho duryodhanam atarjayat.

प्राप्य द्यूतेन को राज्यं क्षत्रियस् तोष्टुम् अर्हति। तथा नृशंसरूपेण यथान्यः प्राकृतो जनः। यद् वृत्तं प्राकृतैश् चीर्णं लोके सद्भिर् विगर्हितम्।

prāpya dyūtena ko rājyaṃ kṣatriyas toṣṭum arhati. tathā nṛśaṃsarūpeṇa yathānyaḥ prākṛto janaḥ. yad vṛttaṃ prākṛtaiś cīrṇaṃ loke sadbhir vigarhitam.

तथावाप्तेषु वित्तेषु को विकत्थेद् विचक्षणः। बुद्धिमान् नीतिमान् राजा क्षत्रियो यदि वेतरः। निकृत्या वञ्चनायोगैश् चरन् वैतंसिको यथा।

tathāvāpteṣu vitteṣu ko vikatthed vicakṣaṇaḥ. buddhimān nītimān rājā kṣatriyo yadi vetaraḥ. nikṛtyā vañcanāyogaiś caran vaitaṃsiko yathā.

कतमद् द्वैरथं युद्धं यत्राजैषीर् धनंजयम्। नकुलं सहदेवं च धनं येषां त्वया हृतम्।

katamad dvairathaṃ yuddhaṃ yatrājaiṣīr dhanaṃjayam. nakulaṃ sahadevaṃ ca dhanaṃ yeṣāṃ tvayā hṛtam.

युधिष्ठिरो जितः कस्मिन् भीमश् च बलिनां वरः। इन्द्रप्रस्थं त्वया कस्मिन् संग्रामे निर्जितं पुरा।

yudhiṣṭhiro jitaḥ kasmin bhīmaś ca balināṃ varaḥ. indraprasthaṃ tvayā kasmin saṃgrāme nirjitaṃ purā.

तथैव कतमं युद्धं यस्मिन् कृष्णा जिता त्वया। एकवस्त्रा सभां नीता दुष्टकर्मन् रजस्वला।

tathaiva katamaṃ yuddhaṃ yasmin kṛṣṇā jitā tvayā. ekavastrā sabhāṃ nītā duṣṭakarman rajasvalā.

मूलम् एषां महत् कृत्तं सारार्थी चन्दनं यथा। कर्म कारयिथाः शूर तत्र किं विदुरो ऽब्रवीत्।

mūlam eṣāṃ mahat kṛttaṃ sārārthī candanaṃ yathā. karma kārayithāḥ śūra tatra kiṃ viduro 'bravīt.

यथाशक्ति मनुष्याणां शमम् आलक्षयामहे। अन्येषां चैव सत्त्वानाम् अपि कीटपिपीलिके।

yathāśakti manuṣyāṇāṃ śamam ālakṣayāmahe. anyeṣāṃ caiva sattvānām api kīṭapipīlike.

द्रौपद्यास् तं परिक्लेशं न क्षन्तुं पाण्डवो ऽर्हति। दुःखाय धार्तराष्ट्राणां प्रादुर्भूतो धनंजयः।

draupadyās taṃ parikleśaṃ na kṣantuṃ pāṇḍavo 'rhati. duḥkhāya dhārtarāṣṭrāṇāṃ prādurbhūto dhanaṃjayaḥ.

त्वं पुनः पण्डितो भूत्वा वाचं वक्तुम् इहेच्छसि। वैरान्तकरणो जिष्णुर् न नः शेषं करिष्यति।

tvaṃ punaḥ paṇḍito bhūtvā vācaṃ vaktum ihecchasi. vairāntakaraṇo jiṣṇur na naḥ śeṣaṃ kariṣyati.

नैष देवान् न गन्धर्वान् नासुरान् न च राक्षसान्। भयाद् इह न युध्येत कुन्तीपुत्रो धनंजयः।

naiṣa devān na gandharvān nāsurān na ca rākṣasān. bhayād iha na yudhyeta kuntīputro dhanaṃjayaḥ.

यं यम् एषो ऽभिसंक्रुद्धः संग्रामे ऽभिपतिष्यति। वृक्षं गरुडवेगेन विनिहत्य तम् एष्यति।

yaṃ yam eṣo 'bhisaṃkruddhaḥ saṃgrāme 'bhipatiṣyati. vṛkṣaṃ garuḍavegena vinihatya tam eṣyati.

त्वत्तो विशिष्टं वीर्येण धनुष्य् अमरराट्समम्। वासुदेवसमं युद्धे तं पार्थं को न पूजयेत्।

tvatto viśiṣṭaṃ vīryeṇa dhanuṣy amararāṭsamam. vāsudevasamaṃ yuddhe taṃ pārthaṃ ko na pūjayet.

दैवं दैवेन युध्येत मानुषेण च मानुषम्। अस्त्रेणास्त्रं समाहन्यात् को ऽर्जुनेन समः पुमान्। एवम् आभाष्य राधेयं दुर्योधनम् अथाब्रवीत्।

daivaṃ daivena yudhyeta mānuṣeṇa ca mānuṣam. astreṇāstraṃ samāhanyāt ko 'rjunena samaḥ pumān. evam ābhāṣya rādheyaṃ duryodhanam athābravīt.

पुत्राद् अनन्तरः शिष्य इति धर्मविदो विदुः। एतेनापि निमित्तेन प्रियो द्रोणस्य पाण्डवः।

putrād anantaraḥ śiṣya iti dharmavido viduḥ. etenāpi nimittena priyo droṇasya pāṇḍavaḥ.

यथा त्वम् अकरोर् द्यूतम् इन्द्रप्रस्थं यथाहरः। यथानैषीः सभां कृष्णां तथा युध्यस्व पाण्डवम्।

yathā tvam akaror dyūtam indraprasthaṃ yathāharaḥ. yathānaiṣīḥ sabhāṃ kṛṣṇāṃ tathā yudhyasva pāṇḍavam.

अयं ते मातुलः प्राज्ञः क्षत्रधर्मस्य कोविदः। दुर्द्यूतदेवी गान्धारः शकुनिर् युध्यताम् इह।

ayaṃ te mātulaḥ prājñaḥ kṣatradharmasya kovidaḥ. durdyūtadevī gāndhāraḥ śakunir yudhyatām iha.

नाक्षान् क्षिपति गाण्डीवं न कृतं द्वापरं न च। ज्वलतो निशितान् बाणांस् तीक्ष्णान् क्षिपति गाण्डिवम्।

nākṣān kṣipati gāṇḍīvaṃ na kṛtaṃ dvāparaṃ na ca. jvalato niśitān bāṇāṃs tīkṣṇān kṣipati gāṇḍivam.

न हि गाण्डीवनिर्मुक्ता गार्ध्रपत्राः सुतेजनाः। अन्तरेष्व् अवतिष्ठन्ति गिरीणाम् अपि दारणाः।

na hi gāṇḍīvanirmuktā gārdhrapatrāḥ sutejanāḥ. antareṣv avatiṣṭhanti girīṇām api dāraṇāḥ.

अन्तकः शमनो मृत्युस् तथाग्निर् वडवामुखः। क्षुरधारा विषं सर्पो वह्निर् इत्य् एकतः स्त्रियः। कुर्युर् एते क्व चिच् छेषं न तु क्रुद्धो धनंजयः। यथा सभायां द्यूतं त्वं मातुलेन सहाकरोः। तथा युध्यस्व संग्रामे सौबलेन सुरक्षितः।

antakaḥ śamano mṛtyus tathāgnir vaḍavāmukhaḥ. kṣuradhārā viṣaṃ sarpo vahnir ity ekataḥ striyaḥ. kuryur ete kva cic cheṣaṃ na tu kruddho dhanaṃjayaḥ. yathā sabhāyāṃ dyūtaṃ tvaṃ mātulena sahākaroḥ. tathā yudhyasva saṃgrāme saubalena surakṣitaḥ.

युध्यतां कामम् आचार्यो नाहं योत्स्ये धनंजयम्। मत्स्यो ह्य् अस्माभिर् आयोध्यो यद्य् आगच्छेद् गवां पदम्। कर्ण उवाच। सदैव द्रोणपुत्रो ऽयं पापात्मा पापपौरुषः। किम् अत्र कार्यं पार्थेन कथं वा स प्रशस्यते। अन्यत्र कामान् मोहाद् वा लोभाद् वास्मासु केवलात्। प्रशंसति दुरात्मानं पाण्डवं पापपौरुषम्। मां चापि निन्दते नित्यं द्विषतस्यैव काम्यया। तस्माद् अयं सुदुर्बुद्धिः पश्यतां मम पौरुषम्। अश्वत्थामोवाच। वाक्छूरा ब्राह्मणाः प्रोक्ता बाहुशूराश् च क्षत्रियाः। कर्ण उवाच। धनुषा चार्जुनः शूरः कर्णः शूरो मनोरथैः। सदा भीषयते सर्वां वाहिनीं ब्राह्मणो गुरुः। प्रीत्या च पाण्डुपुत्राणां दर्शयन्न् अहितं तव। सदा च वायवो वान्ति नित्यं वर्षति वासवः। अर्जुनं समरे जित्वा लब्ध्वा च विजयं महत्। ततश् छेत्स्यामि खड्गेन शिरस् ते ब्राह्मणाधम। वैशंपायन उवाच। एवम् उक्ते तु वचने कर्णेनामित्रसूदन। अश्वत्थामा ततो राजन् खड्गं जग्राह चर्म च। गृहीत्वा विमलं खड्गं चर्म चादाय सुप्रभम्। दुद्राव योद्धुं तं कर्णं सिंहः क्षुद्रमृगं यथा। तस्मिन् गृहीते खड्गे तु कर्णो ऽपि रथिनां वरः। उत्ततार रथात् तूर्णं गृह्णन् खड्गं स वीर्यवान्। ततस् तौ तु महावीर्यौ धृतास्त्रौ युद्धदुर्मदौ। अन्योन्यस्य वधं प्रेप्सू सिंहाव् इव मदोत्कटौ। तौ दृष्ट्वा सुमहावीर्यौ युद्धाय समवस्थितौ। दुर्योधनस् ततस् तूर्णं रथाद् उत्तीर्य वेगवान्। अभिगम्य गुरोः पुत्रम् अश्वत्थामानम् अब्रवीत्। अश्वत्थामन् गुरोः पुत्र क्षम्यतां द्विजसत्तम। कर्णो वक्तुं न जानाति ब्राह्मणाश् चातिकोपनाः। त्वयि संनिहितो भारो युद्धस्यैष विनिश्चयः। स तथाभिहितो राजन् राज्ञा चैव निवारितः। स्वरथं प्राप्य तूर्णं वै न च किं चिद् उवाच ह। कर्णो ऽपि स्वं रथं तूर्णम् आरुरोह नृपाज्ञया।

yudhyatāṃ kāmam ācāryo nāhaṃ yotsye dhanaṃjayam. matsyo hy asmābhir āyodhyo yady āgacched gavāṃ padam. karṇa uvāca. sadaiva droṇaputro 'yaṃ pāpātmā pāpapauruṣaḥ. kim atra kāryaṃ pārthena kathaṃ vā sa praśasyate. anyatra kāmān mohād vā lobhād vāsmāsu kevalāt. praśaṃsati durātmānaṃ pāṇḍavaṃ pāpapauruṣam. māṃ cāpi nindate nityaṃ dviṣatasyaiva kāmyayā. tasmād ayaṃ sudurbuddhiḥ paśyatāṃ mama pauruṣam. aśvatthāmovāca. vākchūrā brāhmaṇāḥ proktā bāhuśūrāś ca kṣatriyāḥ. karṇa uvāca. dhanuṣā cārjunaḥ śūraḥ karṇaḥ śūro manorathaiḥ. sadā bhīṣayate sarvāṃ vāhinīṃ brāhmaṇo guruḥ. prītyā ca pāṇḍuputrāṇāṃ darśayann ahitaṃ tava. sadā ca vāyavo vānti nityaṃ varṣati vāsavaḥ. arjunaṃ samare jitvā labdhvā ca vijayaṃ mahat. tataś chetsyāmi khaḍgena śiras te brāhmaṇādhama. vaiśaṃpāyana uvāca. evam ukte tu vacane karṇenāmitrasūdana. aśvatthāmā tato rājan khaḍgaṃ jagrāha carma ca. gṛhītvā vimalaṃ khaḍgaṃ carma cādāya suprabham. dudrāva yoddhuṃ taṃ karṇaṃ siṃhaḥ kṣudramṛgaṃ yathā. tasmin gṛhīte khaḍge tu karṇo 'pi rathināṃ varaḥ. uttatāra rathāt tūrṇaṃ gṛhṇan khaḍgaṃ sa vīryavān. tatas tau tu mahāvīryau dhṛtāstrau yuddhadurmadau. anyonyasya vadhaṃ prepsū siṃhāv iva madotkaṭau. tau dṛṣṭvā sumahāvīryau yuddhāya samavasthitau. duryodhanas tatas tūrṇaṃ rathād uttīrya vegavān. abhigamya guroḥ putram aśvatthāmānam abravīt. aśvatthāman guroḥ putra kṣamyatāṃ dvijasattama. karṇo vaktuṃ na jānāti brāhmaṇāś cātikopanāḥ. tvayi saṃnihito bhāro yuddhasyaiṣa viniścayaḥ. sa tathābhihito rājan rājñā caiva nivāritaḥ. svarathaṃ prāpya tūrṇaṃ vai na ca kiṃ cid uvāca ha. karṇo 'pi svaṃ rathaṃ tūrṇam āruroha nṛpājñayā.

Project अर्थ (Artha): X, yashbonde.com, LinkedIn. See Sources

Loading adhyay...

Project Home / Contents