महाभारत 4.42 (श्लोक 1) - Project अर्थ (Artha)

Project Home / Contents

महाभारत

←विराट पर्व→

←अध्याय 42→

[mh-4-42] • 31 श्लोकाः

वैशंपायन उवाच। अथ दुर्योधनो राजा समरे भीष्मम् अब्रवीत्। द्रोणं च रथशार्दूलं कृपं च सुमहारथम्।

vaiśaṃpāyana uvāca. atha duryodhano rājā samare bhīṣmam abravīt. droṇaṃ ca rathaśārdūlaṃ kṛpaṃ ca sumahāratham.

उक्तो ऽयम् अर्थ आचार्यो मया कर्णेन चासकृत्। पुनर् एव च वक्ष्यामि न हि तृप्यामि तं ब्रुवन्।

ukto 'yam artha ācāryo mayā karṇena cāsakṛt. punar eva ca vakṣyāmi na hi tṛpyāmi taṃ bruvan.

पराजितैर् हि वस्तव्यं तैश् च द्वादश वत्सरान्। वने जनपदे ऽज्ञातैर् एष एव पणो हि नः।

parājitair hi vastavyaṃ taiś ca dvādaśa vatsarān. vane janapade 'jñātair eṣa eva paṇo hi naḥ.

तेषां न तावन् निर्वृत्तं वर्तते तु त्रयोदशम्। अज्ञातवासं बीभत्सुर् अथास्माभिः समागतः।

teṣāṃ na tāvan nirvṛttaṃ vartate tu trayodaśam. ajñātavāsaṃ bībhatsur athāsmābhiḥ samāgataḥ.

अनिवृत्ते तु निर्वासे यदि बीभत्सुर् आगतः। पुनर् द्वादश वर्षाणि वने वत्स्यन्ति पाण्डवाः।

anivṛtte tu nirvāse yadi bībhatsur āgataḥ. punar dvādaśa varṣāṇi vane vatsyanti pāṇḍavāḥ.

लोभाद् वा ते न जानीयुर् अस्मान् वा मोह आविशत्। हीनातिरिक्तम् एतेषां भीष्मो वेदितुम् अर्हति।

lobhād vā te na jānīyur asmān vā moha āviśat. hīnātiriktam eteṣāṃ bhīṣmo veditum arhati.

अर्थानां तु पुनर् द्वैधे नित्यं भवति संशयः। स्वार्थे सर्वे विमुह्यन्ति ये ऽपि धर्मविदो जनाः। अन्यथा चिन्तितो ह्य् अर्थः पुनर् भवति चान्यथा।

arthānāṃ tu punar dvaidhe nityaṃ bhavati saṃśayaḥ. svārthe sarve vimuhyanti ye 'pi dharmavido janāḥ. anyathā cintito hy arthaḥ punar bhavati cānyathā.

उत्तरं मार्गमाणानां मत्स्यसेनां युयुत्सताम्। यदि बीभत्सुर् आयातस् तेषां कः स्यात् पराङ्मुखः।

uttaraṃ mārgamāṇānāṃ matsyasenāṃ yuyutsatām. yadi bībhatsur āyātas teṣāṃ kaḥ syāt parāṅmukhaḥ.

त्रिगर्तानां वयं हेतोर् मत्स्यान् योद्धुम् इहागताः। मत्स्यानां विप्रकारांस् ते बहून् अस्मान् अकीर्तयन्।

trigartānāṃ vayaṃ hetor matsyān yoddhum ihāgatāḥ. matsyānāṃ viprakārāṃs te bahūn asmān akīrtayan.

तेषां भयाभिपन्नानां तद् अस्माभिः प्रतिश्रुतम्। त्रस्तानां त्राणम् इच्छताम्। अभयं याचमानानां। प्रथमं तैर् ग्रहीतव्यं मत्स्यानां गोधनं महत्।

teṣāṃ bhayābhipannānāṃ tad asmābhiḥ pratiśrutam. trastānāṃ trāṇam icchatām. abhayaṃ yācamānānāṃ. prathamaṃ tair grahītavyaṃ matsyānāṃ godhanaṃ mahat.

सप्तमीम् अपराह्णे वै तथा नस् तैः समाहितम्। अष्टम्यां पुनर् अस्माभिर् आदित्यस्योदयं प्रति। इमा गावो गृहीतव्या गते मत्स्ये गवां पदम्। इत्य् एष निश्चयो ऽस्माकं मन्त्रो ऽभून् नागसाह्वये। पाण्डवानां परिज्ञाने सर्वेषां नः परस्परम्।

saptamīm aparāhṇe vai tathā nas taiḥ samāhitam. aṣṭamyāṃ punar asmābhir ādityasyodayaṃ prati. imā gāvo gṛhītavyā gate matsye gavāṃ padam. ity eṣa niścayo 'smākaṃ mantro 'bhūn nāgasāhvaye. pāṇḍavānāṃ parijñāne sarveṣāṃ naḥ parasparam.

ते वा गावो न पश्यन्ति यदि व स्युः पराजिताः। अस्मान् वाप्य् अतिसंधाय कुर्युर् मत्स्येन संगतम्।

te vā gāvo na paśyanti yadi va syuḥ parājitāḥ. asmān vāpy atisaṃdhāya kuryur matsyena saṃgatam.

अथ वा तान् उपायातो मत्स्यो जानपदैः सह। सर्वया सेनया सार्धम् अस्मान् योद्धुम् उपागतः। संवृतो भीमरूपया। आयातः केवलां रात्रिम्।

atha vā tān upāyāto matsyo jānapadaiḥ saha. sarvayā senayā sārdham asmān yoddhum upāgataḥ. saṃvṛto bhīmarūpayā. āyātaḥ kevalāṃ rātrim.

तेषाम् एव महावीर्यः कश् चिद् एव पुरःसरः। अस्माञ् जेतुम् इहायातो मत्स्यो वापि स्वयं भवेत्।

teṣām eva mahāvīryaḥ kaś cid eva puraḥsaraḥ. asmāñ jetum ihāyāto matsyo vāpi svayaṃ bhavet.

यद्य् एष राजा मत्स्यानां यदि बीभत्सुर् आगतः। सर्वैर् योद्धव्यम् अस्माभिर् इति नः समयः कृतः। शरैर् एनं सुनिशितैः पातयिष्यामि भूतले।

yady eṣa rājā matsyānāṃ yadi bībhatsur āgataḥ. sarvair yoddhavyam asmābhir iti naḥ samayaḥ kṛtaḥ. śarair enaṃ suniśitaiḥ pātayiṣyāmi bhūtale.

अथ कस्मात् स्थिता ह्य् एते रथेषु रथसत्तमाः। भीष्मो द्रोणः कृपश् चैव विकर्णो द्रौणिर् एव च।

atha kasmāt sthitā hy ete ratheṣu rathasattamāḥ. bhīṣmo droṇaḥ kṛpaś caiva vikarṇo drauṇir eva ca.

संभ्रान्तमनसः सर्वे काले ह्य् अस्मिन् महारथाः। नान्यत्र युद्धाच् छ्रेयो ऽस्ति तथात्मा प्रणिधीयताम्। सर्वलोकेन वा युद्धं देवैर् वास्तु सवासवैः।

saṃbhrāntamanasaḥ sarve kāle hy asmin mahārathāḥ. nānyatra yuddhāc chreyo 'sti tathātmā praṇidhīyatām. sarvalokena vā yuddhaṃ devair vāstu savāsavaiḥ.

आच्छिन्ने गोधने ऽस्माकम् अपि देवेन वज्रिणा। यमेन वापि संग्रामे को हास्तिनपुरं व्रजेत्।

ācchinne godhane 'smākam api devena vajriṇā. yamena vāpi saṃgrāme ko hāstinapuraṃ vrajet.

शरैर् अभिप्रणुन्नानां भग्नानां गहने वने। को हि जीवेत् पदातीनां भवेद् अश्वेषु संशयः। आचार्यं पृष्ठतः कृत्वा तथा नीतिर् विधीयताम्। दुर्योधनवचः श्रुत्वा रांधेयस् त्व् अब्रवीद् वचः।

śarair abhipraṇunnānāṃ bhagnānāṃ gahane vane. ko hi jīvet padātīnāṃ bhaved aśveṣu saṃśayaḥ. ācāryaṃ pṛṣṭhataḥ kṛtvā tathā nītir vidhīyatām. duryodhanavacaḥ śrutvā rāṃdheyas tv abravīd vacaḥ.

जानाति हि मतं तेषाम् अतस् त्रासयतीव नः। अर्जुनेनास्य संप्रीतिम् अधिकाम् उपलक्षये।

jānāti hi mataṃ teṣām atas trāsayatīva naḥ. arjunenāsya saṃprītim adhikām upalakṣaye.

तथा हि दृष्ट्वा बीभत्सुम् उपायान्तं प्रशंसति। यथा सेना न भज्येत तथा नीतिर् विधीयताम्। हेषितं ह्य् उपशृण्वाने द्रोणे सर्वं विघट्टितम्।

tathā hi dṛṣṭvā bībhatsum upāyāntaṃ praśaṃsati. yathā senā na bhajyeta tathā nītir vidhīyatām. heṣitaṃ hy upaśṛṇvāne droṇe sarvaṃ vighaṭṭitam.

अदेशिका महारण्ये ग्रीष्मे शत्रुवशं गता। यथा न विभ्रमेत् सेना तथा नीतिर् विधीयताम्। इष्टा हि पाण्डवा नित्यम् आचार्यस्य विशेषतः। आसयन्न् अपरार्थाश् च कथ्यते स्म स्वयं तथा।

adeśikā mahāraṇye grīṣme śatruvaśaṃ gatā. yathā na vibhramet senā tathā nītir vidhīyatām. iṣṭā hi pāṇḍavā nityam ācāryasya viśeṣataḥ. āsayann aparārthāś ca kathyate sma svayaṃ tathā.

अश्वानां हेषितं श्रुत्वा का प्रशंसा भवेत् परे। स्थाने वापि व्रजन्तो वा सदा हेषन्ति वाजिनः।

aśvānāṃ heṣitaṃ śrutvā kā praśaṃsā bhavet pare. sthāne vāpi vrajanto vā sadā heṣanti vājinaḥ.

सदा च वायवो वान्ति नित्यं वर्षति वासवः। स्तनयित्नोश् च निर्घोषः श्रूयते बहुशस् तथा। भीषयन् पाण्डवेयेभ्यो भवान् सर्वान् इमाञ् जनान्। प्रमुखे सर्वसैन्यानाम् अबद्धं बहु भाषते। यथैवाश्वान् मार्गमाणास् तान् एवाभिपरीप्सवः। हेषितान्य् एव शृण्वन्ति स्याद् इदं भवतस् तथा।

sadā ca vāyavo vānti nityaṃ varṣati vāsavaḥ. stanayitnoś ca nirghoṣaḥ śrūyate bahuśas tathā. bhīṣayan pāṇḍaveyebhyo bhavān sarvān imāñ janān. pramukhe sarvasainyānām abaddhaṃ bahu bhāṣate. yathaivāśvān mārgamāṇās tān evābhiparīpsavaḥ. heṣitāny eva śṛṇvanti syād idaṃ bhavatas tathā.

किम् अत्र कार्यं पार्थस्य कथं वा स प्रशस्यते। अन्यत्र कामाद् द्वेषाद् वा रोषाद् वास्मासु केवलात्।

kim atra kāryaṃ pārthasya kathaṃ vā sa praśasyate. anyatra kāmād dveṣād vā roṣād vāsmāsu kevalāt.

आचार्या वै कारुणिकाः प्राज्ञाश् चापायदर्शिनः। नैते महाभये प्राप्ते संप्रष्टव्याः कथं चन।

ācāryā vai kāruṇikāḥ prājñāś cāpāyadarśinaḥ. naite mahābhaye prāpte saṃpraṣṭavyāḥ kathaṃ cana.

प्रासादेषु विचित्रेषु गोष्ठीष्व् आवसथेषु च। कथा विचित्राः कुर्वाणाः पण्डितास् तत्र शोभनाः।

prāsādeṣu vicitreṣu goṣṭhīṣv āvasatheṣu ca. kathā vicitrāḥ kurvāṇāḥ paṇḍitās tatra śobhanāḥ.

बहून्य् आश्चर्यरूपाणि कुर्वन्तो जनसंसदि। इष्वस्त्रे चारुसंधाने पण्डितास् तत्र शोभनाः।

bahūny āścaryarūpāṇi kurvanto janasaṃsadi. iṣvastre cārusaṃdhāne paṇḍitās tatra śobhanāḥ.

परेषां विवरज्ञाने मनुष्याचरितेषु च। हस्त्यश्वरथचर्यासु खरोष्ट्राजाविकर्मणि। गोधनेषु प्रतोलीषु वरद्वारमुखेषु च। अन्नसंस्कारदोषेषु पण्डितास् तत्र शोभनाः।

pareṣāṃ vivarajñāne manuṣyācariteṣu ca. hastyaśvarathacaryāsu kharoṣṭrājāvikarmaṇi. godhaneṣu pratolīṣu varadvāramukheṣu ca. annasaṃskāradoṣeṣu paṇḍitās tatra śobhanāḥ.

पण्डितान् पृष्ठतः कृत्वा परेषां गुणवादिनः। विधीयतां तथा नीतिर् यथा वध्येत वै परः।

paṇḍitān pṛṣṭhataḥ kṛtvā pareṣāṃ guṇavādinaḥ. vidhīyatāṃ tathā nītir yathā vadhyeta vai paraḥ.

गावश् चैव प्रतिष्ठन्तां सेनां व्यूहन्तु माचिरम्। आरक्षाश् च विधीयन्तां यत्र योत्स्यामहे परान्। यथास्माकं जयो वीर चिन्तनीयस् तथा त्वया।

gāvaś caiva pratiṣṭhantāṃ senāṃ vyūhantu māciram. ārakṣāś ca vidhīyantāṃ yatra yotsyāmahe parān. yathāsmākaṃ jayo vīra cintanīyas tathā tvayā.

Project अर्थ (Artha): X, yashbonde.com, LinkedIn. See Sources

Loading adhyay...