महाभारत 4.41 (श्लोक 1) - Project अर्थ (Artha)

Project Home / Contents

महाभारत

←विराट पर्व→

←अध्याय 41→

[mh-4-41] • 23 श्लोकाः

वैशंपायन उवाच। उत्तरं सारथिं कृत्वा शमीं कृत्वा प्रदक्षिणम्। आयुधं सर्वम् आदाय ततः प्रायाद् धनंजयः।

vaiśaṃpāyana uvāca. uttaraṃ sārathiṃ kṛtvā śamīṃ kṛtvā pradakṣiṇam. āyudhaṃ sarvam ādāya tataḥ prāyād dhanaṃjayaḥ.

ध्वजं सिंहं रथात् तस्माद् अपनीय महारथः। प्रणिधाय शमीमूले प्रायाद् उत्तरसारथिः।

dhvajaṃ siṃhaṃ rathāt tasmād apanīya mahārathaḥ. praṇidhāya śamīmūle prāyād uttarasārathiḥ.

दैवीं मायां रथे युक्त्वा विहितां विश्वकर्मणा। काञ्चनं सिंहलाङ्गूलं ध्वजं वानरलक्षणम्।

daivīṃ māyāṃ rathe yuktvā vihitāṃ viśvakarmaṇā. kāñcanaṃ siṃhalāṅgūlaṃ dhvajaṃ vānaralakṣaṇam.

मनसा चिन्तयाम् आस प्रसादं पावकस्य च। स च तच् चिन्तितं ज्ञात्वा ध्वजे भूतान्य् अचोदयत्। ध्वजे वानरम् उच्छ्रित्य गाण्डीवं विक्षिपन् धनुः। उत्तस्थौ चोत्तरस् तात स्मृत्वा पुनर् इहागतः। तं समाश्वास्य बीभत्सुर् अभियातुं प्रतत्वरे।

manasā cintayām āsa prasādaṃ pāvakasya ca. sa ca tac cintitaṃ jñātvā dhvaje bhūtāny acodayat. dhvaje vānaram ucchritya gāṇḍīvaṃ vikṣipan dhanuḥ. uttasthau cottaras tāta smṛtvā punar ihāgataḥ. taṃ samāśvāsya bībhatsur abhiyātuṃ pratatvare.

सपताकं विचित्राङ्गं सोपासङ्गं महारथः। खात् पपात रथे तूर्णं दिव्यरूपं मनोरमम्। रथं तम् आगतं दृष्ट्वा दक्षिणं प्राकरोत् तदा। रथम् आस्थाय बीभत्सुः कौन्तेयः श्वेतवाहनः।

sapatākaṃ vicitrāṅgaṃ sopāsaṅgaṃ mahārathaḥ. khāt papāta rathe tūrṇaṃ divyarūpaṃ manoramam. rathaṃ tam āgataṃ dṛṣṭvā dakṣiṇaṃ prākarot tadā. ratham āsthāya bībhatsuḥ kaunteyaḥ śvetavāhanaḥ.

बद्धासिः सतनुत्राणः प्रगृहीतशरासनः। ततः प्रायाद् उदीचीं स कपिप्रवरकेतनः। सैन्याभ्याशम् अनुप्राप्य गृहीत्वा भीमम् उत्तमम्।

baddhāsiḥ satanutrāṇaḥ pragṛhītaśarāsanaḥ. tataḥ prāyād udīcīṃ sa kapipravaraketanaḥ. sainyābhyāśam anuprāpya gṛhītvā bhīmam uttamam.

स्वनवन्तं महाशङ्खं बलवान् अरिमर्दनः। प्राधमद् बलम् आस्थाय द्विषतां लोमहर्षणम्। शशाङ्ककुन्दधवलं मुखे निक्षिप्य वासविः। उच्छ्वसद् गण्डयुगुलं सिराऌयाचितफालकम्। आयत्तनिम्ननयनं ह्रस्वस्थूलशिरोधरम्। अतिश्लिष्टोदरोरस्कं तिर्यग् आननशोभितम्। यावत् स्वशक्तिसामग्र्यं त्रैलोक्यं क्षोभयन्न् इव। मरुद्भिर् दशभिश् चैव प्राध्मापयद् अरिंदमः। शङ्खशब्दो ऽस्य सो ऽत्यर्थं श्रूयते कालमेघवत्। तस्य शङ्खस्य शब्देन धनुषो निस्वनेन च। वानरस्य च नादेन रथनेमिस्वनेन च। जङ्गमस्य भयं घोरम् अकरोत् पाकशासनिः।

svanavantaṃ mahāśaṅkhaṃ balavān arimardanaḥ. prādhamad balam āsthāya dviṣatāṃ lomaharṣaṇam. śaśāṅkakundadhavalaṃ mukhe nikṣipya vāsaviḥ. ucchvasad gaṇḍayugulaṃ sirāḷyācitaphālakam. āyattanimnanayanaṃ hrasvasthūlaśirodharam. atiśliṣṭodaroraskaṃ tiryag ānanaśobhitam. yāvat svaśaktisāmagryaṃ trailokyaṃ kṣobhayann iva. marudbhir daśabhiś caiva prādhmāpayad ariṃdamaḥ. śaṅkhaśabdo 'sya so 'tyarthaṃ śrūyate kālameghavat. tasya śaṅkhasya śabdena dhanuṣo nisvanena ca. vānarasya ca nādena rathanemisvanena ca. jaṅgamasya bhayaṃ ghoram akarot pākaśāsaniḥ.

ततस् ते जवना धुर्या जानुभ्याम् अगमन् महीम्। उत्तरश् चापि संत्रस्तो रथोपस्थ उपाविशत्।

tatas te javanā dhuryā jānubhyām agaman mahīm. uttaraś cāpi saṃtrasto rathopastha upāviśat.

संस्थाप्य चाश्वान् कौन्तेयः समुद्यम्य च रश्मिभिः। व्यभ्राजत रथोपस्थे भानुर् मेराव् इवोत्तरे। शङ्खशब्देन वित्रस्तं ज्याघातेन च मूर्छितम्। उत्तरं च परिष्वज्य समाश्वासयद् अर्जुनः।

saṃsthāpya cāśvān kaunteyaḥ samudyamya ca raśmibhiḥ. vyabhrājata rathopasthe bhānur merāv ivottare. śaṅkhaśabdena vitrastaṃ jyāghātena ca mūrchitam. uttaraṃ ca pariṣvajya samāśvāsayad arjunaḥ.

मा भैस् त्वं राजपुत्राग्र्य क्षत्रियो ऽसि परंतप। कथं पुरुषशार्दूल शत्रुमध्ये विषीदसि।

mā bhais tvaṃ rājaputrāgrya kṣatriyo 'si paraṃtapa. kathaṃ puruṣaśārdūla śatrumadhye viṣīdasi.

श्रुतास् ते शङ्खशब्दाश् च भेरीशब्दाश् च पुष्कलाः। कुञ्जराणां च नदतां व्यूढानीकेषु तिष्ठताम्।

śrutās te śaṅkhaśabdāś ca bherīśabdāś ca puṣkalāḥ. kuñjarāṇāṃ ca nadatāṃ vyūḍhānīkeṣu tiṣṭhatām.

स त्वं कथम् इहानेन शङ्खशब्देन भीषितः। विषण्णरूपो वित्रस्तः पुरुषः प्राकृतो यथा।

sa tvaṃ katham ihānena śaṅkhaśabdena bhīṣitaḥ. viṣaṇṇarūpo vitrastaḥ puruṣaḥ prākṛto yathā.

उत्तर उवाच। श्रुता मे शङ्खशब्दाश् च भेरीशब्दाश् च पुष्कलाः। कुञ्जराणां च निनदा व्यूढानीकेषु तिष्ठताम्।

uttara uvāca. śrutā me śaṅkhaśabdāś ca bherīśabdāś ca puṣkalāḥ. kuñjarāṇāṃ ca ninadā vyūḍhānīkeṣu tiṣṭhatām.

नैवंविधः शङ्खशब्दः पुरा जातु मया श्रुतः। ध्वजस्य चापि रूपं मे दृष्टपूर्वं न हीदृशम्। धनुषश् चैव निर्घोषः श्रुतपूर्वो न मे क्व चित्।

naivaṃvidhaḥ śaṅkhaśabdaḥ purā jātu mayā śrutaḥ. dhvajasya cāpi rūpaṃ me dṛṣṭapūrvaṃ na hīdṛśam. dhanuṣaś caiva nirghoṣaḥ śrutapūrvo na me kva cit.

अस्य शङ्खस्य शब्देन धनुषो निस्वनेन च। अमानुषाणां शब्देन भूतानां ध्वजवासिनाम्। रथस्य च निनादेन मनो मुह्यति मे भृशम्।

asya śaṅkhasya śabdena dhanuṣo nisvanena ca. amānuṣāṇāṃ śabdena bhūtānāṃ dhvajavāsinām. rathasya ca ninādena mano muhyati me bhṛśam.

व्याकुलाश् च दिशः सर्वा हृदयं व्यथतीव मे। ध्वजेन पिहिताः सर्वा दिशो न प्रतिभान्ति मे। गाण्डीवस्य च शब्देन कर्णौ मे बधिरीकृतौ। तान् परिभाषन्तम् उत्तरं युद्धदुर्मदः। स मुहूर्तं प्रयातं तु पार्थो वैराटिम् अब्रवीत्। वैशंपायनः। पुनर् ध्वजं पुनः शङ्खं धनुश् चैव पुनः पुनः। संमूढचेता वैराटिर् अर्जुनं समुदैक्षत। अर्जुनः। स्थिरो भव महाबाहो संज्ञां चात्मानम् आनय।

vyākulāś ca diśaḥ sarvā hṛdayaṃ vyathatīva me. dhvajena pihitāḥ sarvā diśo na pratibhānti me. gāṇḍīvasya ca śabdena karṇau me badhirīkṛtau. tān paribhāṣantam uttaraṃ yuddhadurmadaḥ. sa muhūrtaṃ prayātaṃ tu pārtho vairāṭim abravīt. vaiśaṃpāyanaḥ. punar dhvajaṃ punaḥ śaṅkhaṃ dhanuś caiva punaḥ punaḥ. saṃmūḍhacetā vairāṭir arjunaṃ samudaikṣata. arjunaḥ. sthiro bhava mahābāho saṃjñāṃ cātmānam ānaya.

अर्जुन उवाच। एकान्ते रथम् आस्थाय पद्भ्यां त्वम् अवपीडय। दृढं च रश्मीन् संयच्छ शङ्खं ध्मास्याम्य् अहं पुनः। न भयं विद्यते चान्यन् मयि तिष्ठति संयुगे। पश्य बाहुबलं वीर युध्यतः शत्रुभिः सह। स्थिरीकुरुष्व हृदयं यथा शब्दो महान् भवेत्। एवम् उक्त्वा महाबाहुः सव्यसाची परंतपः। प्रदध्मौ च महाशङ्खं देवदत्तम् अनुत्तमम्। ज्याघोषं तलघोषं च कृत्वा भूतान्य् अमोहयत्।

arjuna uvāca. ekānte ratham āsthāya padbhyāṃ tvam avapīḍaya. dṛḍhaṃ ca raśmīn saṃyaccha śaṅkhaṃ dhmāsyāmy ahaṃ punaḥ. na bhayaṃ vidyate cānyan mayi tiṣṭhati saṃyuge. paśya bāhubalaṃ vīra yudhyataḥ śatrubhiḥ saha. sthirīkuruṣva hṛdayaṃ yathā śabdo mahān bhavet. evam uktvā mahābāhuḥ savyasācī paraṃtapaḥ. pradadhmau ca mahāśaṅkhaṃ devadattam anuttamam. jyāghoṣaṃ talaghoṣaṃ ca kṛtvā bhūtāny amohayat.

वैशंपायन उवाच। ततः स पुनर् एवाथ तं शङ्खं प्राधमद् बली। द्विषतां दुःखजननं सुहृदां प्रीतिवर्धनम्। ततः शङ्खम् उपाध्मासीद् दारयन्न् इव पर्वतान्। गुहा गिरीणां च तदा दिशः शैलांस् तथैव च। उत्तरश् चापि संलीनो रथोपस्थ उपाविशत्। ततो ऽर्जुनः शङ्खशब्दं चकारातीव दुःसहम्। तस्य शङ्खस्य शब्देन रथनेमिस्वनेन च। गाण्डीवस्य च घोषेण पृथिवी समकम्पत। श्रुत्वा शब्दं तदा द्रोणो गाङ्गेयं वाक्यम् अब्रवीत्। उत्तरं तु रथे दृष्ट्वा शङ्खशब्देन मोहितम्। स रथः संस्मृतस् तेन उपायाद् वानरध्वजः। तं समाश्वासयाम् आस पुनर् एव धनंजयः। ततो द्रोणो महाबुद्धिः सर्वशस्त्रभृतां वरः। उवाच ह कुरोर् मध्ये सर्वं संबोधयन्न् इव। वैशंपायनः। शङ्खशब्दं च तं श्रुत्वा मेघस्य निनदं यथा। गाण्डीवज्यास्वनेनैव विस्मयोत्फुल्ललोचनः। वैशंपायनः। भारद्वाजस् ततो द्रोणः सर्वशस्त्रभृतां वरः। राजानं चाह संप्रेक्ष्य दुर्योधनम् अरिंदमम्।

vaiśaṃpāyana uvāca. tataḥ sa punar evātha taṃ śaṅkhaṃ prādhamad balī. dviṣatāṃ duḥkhajananaṃ suhṛdāṃ prītivardhanam. tataḥ śaṅkham upādhmāsīd dārayann iva parvatān. guhā girīṇāṃ ca tadā diśaḥ śailāṃs tathaiva ca. uttaraś cāpi saṃlīno rathopastha upāviśat. tato 'rjunaḥ śaṅkhaśabdaṃ cakārātīva duḥsaham. tasya śaṅkhasya śabdena rathanemisvanena ca. gāṇḍīvasya ca ghoṣeṇa pṛthivī samakampata. śrutvā śabdaṃ tadā droṇo gāṅgeyaṃ vākyam abravīt. uttaraṃ tu rathe dṛṣṭvā śaṅkhaśabdena mohitam. sa rathaḥ saṃsmṛtas tena upāyād vānaradhvajaḥ. taṃ samāśvāsayām āsa punar eva dhanaṃjayaḥ. tato droṇo mahābuddhiḥ sarvaśastrabhṛtāṃ varaḥ. uvāca ha kuror madhye sarvaṃ saṃbodhayann iva. vaiśaṃpāyanaḥ. śaṅkhaśabdaṃ ca taṃ śrutvā meghasya ninadaṃ yathā. gāṇḍīvajyāsvanenaiva vismayotphullalocanaḥ. vaiśaṃpāyanaḥ. bhāradvājas tato droṇaḥ sarvaśastrabhṛtāṃ varaḥ. rājānaṃ cāha saṃprekṣya duryodhanam ariṃdamam.

द्रोण उवाच। नदीज लङ्केशवनारिकेतुर्। नगाह्वयो नाम नगारिसूनुः। एषो ऽङ्गनावेषधरस् तरस्वी। विजेष्यते सर्वकुरुप्रवीरान्। एषा न योषा यदि योषिद् एषा। तत् सैव या शुम्भनिशुम्भहन्त्री। मायामयस्त्रीवपुर् आतनोति। लीलायितं वा पुरुषः पुराणः। यथेन्द्रजित् क्षत्रियाण्य् अङ्गनेयं। गुरुर् बभाषे वचनं किलैतत्। यथा रथस्य निर्घोषो यथा शङ्ख उदीर्यते। कम्पते च यथा भूमिर् नैषो ऽन्यः सव्यसाचिनः। औत्पातिकम् इदं राजन् निमित्तं भवतीह नः। न हि पश्यामि विजयं सैन्ये ऽस्माकं परंतप।

droṇa uvāca. nadīja laṅkeśavanāriketur. nagāhvayo nāma nagārisūnuḥ. eṣo 'ṅganāveṣadharas tarasvī. vijeṣyate sarvakurupravīrān. eṣā na yoṣā yadi yoṣid eṣā. tat saiva yā śumbhaniśumbhahantrī. māyāmayastrīvapur ātanoti. līlāyitaṃ vā puruṣaḥ purāṇaḥ. yathendrajit kṣatriyāṇy aṅganeyaṃ. gurur babhāṣe vacanaṃ kilaitat. yathā rathasya nirghoṣo yathā śaṅkha udīryate. kampate ca yathā bhūmir naiṣo 'nyaḥ savyasācinaḥ. autpātikam idaṃ rājan nimittaṃ bhavatīha naḥ. na hi paśyāmi vijayaṃ sainye 'smākaṃ paraṃtapa.

शस्त्राणि न प्रकाशन्ते न प्रहृष्यन्ति वाजिनः। अग्नयश् च न भासन्ते समिद्धास् तन् न शोभनम्।

śastrāṇi na prakāśante na prahṛṣyanti vājinaḥ. agnayaś ca na bhāsante samiddhās tan na śobhanam.

प्रत्य् आदित्यं च नः सर्वे मृगा घोरप्रवादिनः। ध्वजेषु च निलीयन्ते वायसास् तन् न शोभनम्। शकुनाश् चापसव्या नो वेदयन्ति महद् भयम्।

praty ādityaṃ ca naḥ sarve mṛgā ghorapravādinaḥ. dhvajeṣu ca nilīyante vāyasās tan na śobhanam. śakunāś cāpasavyā no vedayanti mahad bhayam.

गोमायुर् एष सेनाया रुवन् मध्ये ऽनुधावति। अनाहतश् च निष्क्रान्तो महद् वेदयते भयम्। भवतां रोमकूपाणि प्रहृष्टान्य् उपलक्षये। ध्रुवं विनाशो युद्धेन क्षत्रियाणां प्रदृश्यते। ज्योतींषि न प्रकाशन्ते दारुणा मृगपक्षिणः। उत्पाता विविधा घोरा दृश्यन्ते क्षत्रनाशनाः। विशेषत इहास्माकं निमित्तानि विनाशने। उल्काभिश् च प्रदीप्ताभिर् बाध्यते पृतना तव। वाहनान्य् अप्रहृष्टानि रुदन्तीव विशां पते। उपासते च सैन्यानि गृध्रास् तव समन्ततः। तप्स्यसे वाहिनीं दृष्ट्वा पार्थबाणप्रपीडिताम्। अनुष्णाङ्गाश् च संस्विन्ना जृम्भन्ते चाप्य् अभीक्ष्णशः। विष्टम्भन्तीह मातङ्गा मुञ्चन्त्य् अश्रूणि वाजिनः। सदा मूत्रं पुरीषं च उत्सृजन्ते पुनः पुनः। लोहितार्द्रा च पृथिवी दिशः सर्वाः प्रधूपिताः। न च सूर्यः प्रतपति महद् वेदयते भयम्। हस्तिनश् चापि वित्रस्ता योधाश् चापि वितत्रसुः।

gomāyur eṣa senāyā ruvan madhye 'nudhāvati. anāhataś ca niṣkrānto mahad vedayate bhayam. bhavatāṃ romakūpāṇi prahṛṣṭāny upalakṣaye. dhruvaṃ vināśo yuddhena kṣatriyāṇāṃ pradṛśyate. jyotīṃṣi na prakāśante dāruṇā mṛgapakṣiṇaḥ. utpātā vividhā ghorā dṛśyante kṣatranāśanāḥ. viśeṣata ihāsmākaṃ nimittāni vināśane. ulkābhiś ca pradīptābhir bādhyate pṛtanā tava. vāhanāny aprahṛṣṭāni rudantīva viśāṃ pate. upāsate ca sainyāni gṛdhrās tava samantataḥ. tapsyase vāhinīṃ dṛṣṭvā pārthabāṇaprapīḍitām. anuṣṇāṅgāś ca saṃsvinnā jṛmbhante cāpy abhīkṣṇaśaḥ. viṣṭambhantīha mātaṅgā muñcanty aśrūṇi vājinaḥ. sadā mūtraṃ purīṣaṃ ca utsṛjante punaḥ punaḥ. lohitārdrā ca pṛthivī diśaḥ sarvāḥ pradhūpitāḥ. na ca sūryaḥ pratapati mahad vedayate bhayam. hastinaś cāpi vitrastā yodhāś cāpi vitatrasuḥ.

पराभूता च वः सेना न कश् चिद् योद्धुम् इच्छति। विवर्णमुखभूयिष्ठाः सर्वे योधा विचेतसः। दिशं ते दक्षिणां सर्वे विप्रेक्षन्ते पुनः पुनः। मृगाश् च पक्षिणश् चैव सव्यम् एव पतन्ति नः। वादित्रोद्धुष्टघोषाश् च न गाढं प्रस्वनन्ति नः। यथा मेघस्य निनदो गम्भीरस् तूर्णम् आयतः। श्रूयते रथनिर्घोषो नायम् अन्यो धनंजयात्। अश्वानां स्वनतां शब्दो वहतां पाकशासनिम्। वानरश् च ध्वजो नित्यो निःसङ्गं धूयते महान्। शङ्खशब्देन पार्थस्य कर्णौ मे बधिरीकृतौ। सर्वसैन्यं च वित्रस्तं नायम् अन्यो धनंजयात्। राजानम् अग्रतः कृत्वा दुर्योधनम् अरिंदमम्। गाः संप्रस्थाप्य तिष्ठामो व्यूढानीकाः प्रहारिणः। प्रविभज्य त्रिधा सेनां समुच्छ्रित्य ध्वजान् अपि। दिक्षु गुल्मा निवेश्यन्तां यत्ता योत्स्यामहे ऽर्जुनम्। शितैर् बाणैः प्रतप्येमां चमूम् एष धनंजयः। मूर्ध्नि सर्वनरेन्द्राणां वामपादं करिष्यति। न ह्य् एष शक्यो बीभत्सुर् जेतुं देवासुरैर् अपि।

parābhūtā ca vaḥ senā na kaś cid yoddhum icchati. vivarṇamukhabhūyiṣṭhāḥ sarve yodhā vicetasaḥ. diśaṃ te dakṣiṇāṃ sarve viprekṣante punaḥ punaḥ. mṛgāś ca pakṣiṇaś caiva savyam eva patanti naḥ. vāditroddhuṣṭaghoṣāś ca na gāḍhaṃ prasvananti naḥ. yathā meghasya ninado gambhīras tūrṇam āyataḥ. śrūyate rathanirghoṣo nāyam anyo dhanaṃjayāt. aśvānāṃ svanatāṃ śabdo vahatāṃ pākaśāsanim. vānaraś ca dhvajo nityo niḥsaṅgaṃ dhūyate mahān. śaṅkhaśabdena pārthasya karṇau me badhirīkṛtau. sarvasainyaṃ ca vitrastaṃ nāyam anyo dhanaṃjayāt. rājānam agrataḥ kṛtvā duryodhanam ariṃdamam. gāḥ saṃprasthāpya tiṣṭhāmo vyūḍhānīkāḥ prahāriṇaḥ. pravibhajya tridhā senāṃ samucchritya dhvajān api. dikṣu gulmā niveśyantāṃ yattā yotsyāmahe 'rjunam. śitair bāṇaiḥ pratapyemāṃ camūm eṣa dhanaṃjayaḥ. mūrdhni sarvanarendrāṇāṃ vāmapādaṃ kariṣyati. na hy eṣa śakyo bībhatsur jetuṃ devāsurair api.

Project अर्थ (Artha): X, yashbonde.com, LinkedIn. See Sources

Loading adhyay...