महाभारत 4.40 (श्लोक 1) - Project अर्थ (Artha)

Project Home / Contents

महाभारत

←विराट पर्व→

←अध्याय 40→

[mh-4-40] • 27 श्लोकाः

उत्तर उवाच। आस्थाय विपुलं वीर रथं सारथिना मया। कतमं यास्यसे ऽनीकम् उक्तो यास्याम्य् अहं त्वया।

uttara uvāca. āsthāya vipulaṃ vīra rathaṃ sārathinā mayā. katamaṃ yāsyase 'nīkam ukto yāsyāmy ahaṃ tvayā.

अर्जुन उवाच। प्रीतो ऽस्मि पुरुषव्याघ्र न भयं विद्यते तव। सर्वान् नुदामि ते शत्रून् रणे रणविशारद।

arjuna uvāca. prīto 'smi puruṣavyāghra na bhayaṃ vidyate tava. sarvān nudāmi te śatrūn raṇe raṇaviśārada.

स्वस्थो भव महाबुद्धे पश्य मां शत्रुभिः सह। युध्यमानं विमर्दे ऽस्मिन् कुर्वाणं भैरवं महत्। गाण्डीवं देवदत्तं च शरान् कनकभूषितान्।

svastho bhava mahābuddhe paśya māṃ śatrubhiḥ saha. yudhyamānaṃ vimarde 'smin kurvāṇaṃ bhairavaṃ mahat. gāṇḍīvaṃ devadattaṃ ca śarān kanakabhūṣitān.

एतान् सर्वान् उपासङ्गान् क्षिप्रं बध्नीहि मे रथे। एतं चाहर निस्त्रिंशं जातरूपपरिष्कृतम्। गाञ्जीवं देवदत्तं च तथाक्षय्यौ महेषुधी। रथम् आरोपयैतन् मे प्रत्यानेष्यामि ते पशून्। वैशंपायन उवाच। अर्जुनस्य वचः श्रुत्वा त्वरावान् उत्तरस् तदा। अर्जुनस्यायुधान् गृह्य शीघ्रेणावातरत् ततः। अर्जुन उवाच। अहं वै कुरुभिर् योत्स्याम्य् अवजेष्यामि ते पशून्। तोषयिष्यामि राजानं प्रवेक्ष्यामि पुरं पुनः।

etān sarvān upāsaṅgān kṣipraṃ badhnīhi me rathe. etaṃ cāhara nistriṃśaṃ jātarūpapariṣkṛtam. gāñjīvaṃ devadattaṃ ca tathākṣayyau maheṣudhī. ratham āropayaitan me pratyāneṣyāmi te paśūn. vaiśaṃpāyana uvāca. arjunasya vacaḥ śrutvā tvarāvān uttaras tadā. arjunasyāyudhān gṛhya śīghreṇāvātarat tataḥ. arjuna uvāca. ahaṃ vai kurubhir yotsyāmy avajeṣyāmi te paśūn. toṣayiṣyāmi rājānaṃ pravekṣyāmi puraṃ punaḥ.

संकल्पपक्षविक्षेपं बाहुप्राकारतोरणम्। त्रिदण्डतूणसंबाधम् अनेकध्वजसंकुलम्।

saṃkalpapakṣavikṣepaṃ bāhuprākāratoraṇam. tridaṇḍatūṇasaṃbādham anekadhvajasaṃkulam.

ज्याक्षेपणं क्रोधकृतं नेमीनिनददुन्दुभि। शरजालवितानाढ्यम् आक्ष्वेऌइतमहास्वनम्। नगरं ते मया गुप्तं रथोपस्थं भविष्यति।

jyākṣepaṇaṃ krodhakṛtaṃ nemīninadadundubhi. śarajālavitānāḍhyam ākṣveḷitamahāsvanam. nagaraṃ te mayā guptaṃ rathopasthaṃ bhaviṣyati.

अधिष्ठितो मया संख्ये रथो गाण्डीवधन्वना। अजेयः शत्रुसैन्यानां वैराटे व्येतु ते भयम्।

adhiṣṭhito mayā saṃkhye ratho gāṇḍīvadhanvanā. ajeyaḥ śatrusainyānāṃ vairāṭe vyetu te bhayam.

उत्तर उवाच। बिभेमि नाहम् एतेषां जानामि त्वां स्थिरं युधि। केशवेनापि संग्रामे साक्षाद् इन्द्रेण वा समम्। बहुना किं प्रलापेन शृणु मे चरमं वचः। नाहं बिभेमि कौन्तेय साक्षाद् अपि शतक्रतोः। यमपाशिकुबेरेभ्यो द्रोणभीष्मशताद् अपि।

uttara uvāca. bibhemi nāham eteṣāṃ jānāmi tvāṃ sthiraṃ yudhi. keśavenāpi saṃgrāme sākṣād indreṇa vā samam. bahunā kiṃ pralāpena śṛṇu me caramaṃ vacaḥ. nāhaṃ bibhemi kaunteya sākṣād api śatakratoḥ. yamapāśikuberebhyo droṇabhīṣmaśatād api.

इदं तु चिन्तयन्न् एव परिमुह्यामि केवलम्। निश्चयं चापि दुर्मेधा न गच्छामि कथं चन।

idaṃ tu cintayann eva parimuhyāmi kevalam. niścayaṃ cāpi durmedhā na gacchāmi kathaṃ cana.

एवं वीराङ्गरूपस्य लक्षणैर् उचितस्य च। केन कर्मविपाकेन क्लीबत्वम् इदम् आगतम्।

evaṃ vīrāṅgarūpasya lakṣaṇair ucitasya ca. kena karmavipākena klībatvam idam āgatam.

मन्ये त्वां क्लीबवेषेण चरन्तं शूलपाणिनम्। गन्धर्वराजप्रतिमं देवं वापि शतक्रतुम्।

manye tvāṃ klībaveṣeṇa carantaṃ śūlapāṇinam. gandharvarājapratimaṃ devaṃ vāpi śatakratum.

अर्जुन उवाच। भ्रातुर् नियोगाज् ज्येष्ठस्य संवत्सरम् इदं व्रतम्। चरामि ब्रह्मचर्यं वै सत्यम् एतद् ब्रवीमि ते।

arjuna uvāca. bhrātur niyogāj jyeṣṭhasya saṃvatsaram idaṃ vratam. carāmi brahmacaryaṃ vai satyam etad bravīmi te.

नास्मि क्लीबो महाबाहो परवान् धर्मसंयुतः। पुराहम् आज्ञया भ्रातुर् ज्येष्ठस्याहं सुरालयम्। प्राप्तवान् उर्वशीं दृष्ट्वा सुधर्मायाम् अहं तदा। नृत्यन्तीं परमं रूपं बिभ्रतीं वज्रिसंनिधौ। अपश्यं ताम् अनिमिषं कूटस्थाम् अन्वयस्य मे। रात्रौ समागता मह्यं शयनं रन्तुम् इच्छया। अहं ताम् अभिवाद्यैव मातृसत्कारम् आचरम्। सा च माम् अशपत् क्रुद्धा शिखण्डी त्वं भवेर् इति। श्रुत्वा तम् इन्द्रो माम् आह मा भैस् त्वं पार्थ षण्डतः। उपकारो भवेत् तुभ्यम् अज्ञातवसतौ पुरा। इतीन्द्रो माम् अनुग्राह्य ततः प्रेषितवान् वृषा। तद् इदं समनुप्राप्तं व्रतं चीर्णं मयानघ। उर्वशीशापसंभूतं क्लैब्यं मां समुपस्थितम्। समाप्तव्रतम् उत्तीर्णं विद्धि मां त्वं नृपात्मज।

nāsmi klībo mahābāho paravān dharmasaṃyutaḥ. purāham ājñayā bhrātur jyeṣṭhasyāhaṃ surālayam. prāptavān urvaśīṃ dṛṣṭvā sudharmāyām ahaṃ tadā. nṛtyantīṃ paramaṃ rūpaṃ bibhratīṃ vajrisaṃnidhau. apaśyaṃ tām animiṣaṃ kūṭasthām anvayasya me. rātrau samāgatā mahyaṃ śayanaṃ rantum icchayā. ahaṃ tām abhivādyaiva mātṛsatkāram ācaram. sā ca mām aśapat kruddhā śikhaṇḍī tvaṃ bhaver iti. śrutvā tam indro mām āha mā bhais tvaṃ pārtha ṣaṇḍataḥ. upakāro bhavet tubhyam ajñātavasatau purā. itīndro mām anugrāhya tataḥ preṣitavān vṛṣā. tad idaṃ samanuprāptaṃ vrataṃ cīrṇaṃ mayānagha. urvaśīśāpasaṃbhūtaṃ klaibyaṃ māṃ samupasthitam. samāptavratam uttīrṇaṃ viddhi māṃ tvaṃ nṛpātmaja.

उत्तर उवाच। परमो ऽनुग्रहो मे ऽद्य यत् प्रतर्को न मे वृथा। न हीदृशाः क्लीबरूपा भवन्तीह नरोत्तमाः।

uttara uvāca. paramo 'nugraho me 'dya yat pratarko na me vṛthā. na hīdṛśāḥ klībarūpā bhavantīha narottamāḥ.

सहायवान् अस्मि रणे युध्येयम् अमरैर् अपि। साध्वसं तत् प्रनष्टं मे किं करोमि ब्रवीहि मे।

sahāyavān asmi raṇe yudhyeyam amarair api. sādhvasaṃ tat pranaṣṭaṃ me kiṃ karomi bravīhi me.

अहं ते संग्रहीष्यामि हयाञ् शत्रुरथारुजः। शिक्षितो ह्य् अस्मि सारथ्ये तीर्थतः पुरुषर्षभ।

ahaṃ te saṃgrahīṣyāmi hayāñ śatrurathārujaḥ. śikṣito hy asmi sārathye tīrthataḥ puruṣarṣabha.

दारुको वासुदेवस्य यथा शक्रस्य मातलिः। तथा मां विद्धि सारथ्ये शिक्षितं नरपुंगव। एतासु पञ्चस्व् अश्वानां रथचर्यासु पाण्डव। शत्रवो विद्रविष्यन्ति गच्छमानम् इतस् ततः। अश्वा ह्य् एते महाबाहो तवैवाहवदुर्जयाः। योग्या रथवरे युक्ताः प्राणवन्तो जितश्रमाः।

dāruko vāsudevasya yathā śakrasya mātaliḥ. tathā māṃ viddhi sārathye śikṣitaṃ narapuṃgava. etāsu pañcasv aśvānāṃ rathacaryāsu pāṇḍava. śatravo vidraviṣyanti gacchamānam itas tataḥ. aśvā hy ete mahābāho tavaivāhavadurjayāḥ. yogyā rathavare yuktāḥ prāṇavanto jitaśramāḥ.

यस्य याते न पश्यन्ति भूमौ प्राप्तं पदं पदम्। दक्षिणं यो धुरं युक्तः सुग्रीवसदृशो हयः।

yasya yāte na paśyanti bhūmau prāptaṃ padaṃ padam. dakṣiṇaṃ yo dhuraṃ yuktaḥ sugrīvasadṛśo hayaḥ.

यो ऽयं धुरं धुर्यवरो वामं वहति शोभनः। तं मन्ये मेघपुष्पस्य जवेन सदृशं हयम्।

yo 'yaṃ dhuraṃ dhuryavaro vāmaṃ vahati śobhanaḥ. taṃ manye meghapuṣpasya javena sadṛśaṃ hayam.

यो ऽयं काञ्चनसंनाहः पार्ष्णिं वहति शोभनः। वामं सैन्यस्य मन्ये तं जवेन बलवत्तरम्।

yo 'yaṃ kāñcanasaṃnāhaḥ pārṣṇiṃ vahati śobhanaḥ. vāmaṃ sainyasya manye taṃ javena balavattaram.

यो ऽयं वहति ते पार्ष्णिं दक्षिणाम् अञ्चितोद्यतः। बलाहकाद् अपि मतः स जवे वीर्यवत्तरः।

yo 'yaṃ vahati te pārṣṇiṃ dakṣiṇām añcitodyataḥ. balāhakād api mataḥ sa jave vīryavattaraḥ.

त्वाम् एवायं रथो वोढुं संग्रामे ऽर्हति धन्विनम्। त्वं चेमं रथम् आस्थाय योद्धुम् अर्हो मतो मम। सर्वशत्रुभिर् आयातैर् देवराज इवासुरैः।

tvām evāyaṃ ratho voḍhuṃ saṃgrāme 'rhati dhanvinam. tvaṃ cemaṃ ratham āsthāya yoddhum arho mato mama. sarvaśatrubhir āyātair devarāja ivāsuraiḥ.

वैशंपायन उवाच। ततो रथाद् अवस्कन्द्य वीर्यवान् अरिमर्दनः। प्रणम्य देवान् गाण्डीवम् आदाय रुरुचे श्रिया। ततो निर्मुच्य बाहुभ्यां वलयानि स वीर्यवान्। चित्रे दुन्दुभिसंनादे प्रत्यमुञ्चत् तले शुभे। इन्द्रदत्ते च ते दिव्ये उद्धृत्यामुच्य कुण्डले।

vaiśaṃpāyana uvāca. tato rathād avaskandya vīryavān arimardanaḥ. praṇamya devān gāṇḍīvam ādāya ruruce śriyā. tato nirmucya bāhubhyāṃ valayāni sa vīryavān. citre dundubhisaṃnāde pratyamuñcat tale śubhe. indradatte ca te divye uddhṛtyāmucya kuṇḍale.

कृष्णान् भङ्गीमतः केशाञ् श्वेतेनोद्ग्रथ्य वाससा। अथासो प्राङ्मुखो भूत्वा शुचिः प्रयतमानसः। अभिदध्यौ महाबाहुः सर्वास्त्राणि रथोत्तमे। ऊचुश् च पार्थं सर्वाणि प्राञ्जलीनि नृपात्मजम्। इमे स्म परमोदाराः किंकराः पाण्डुनन्दन। प्रणिपत्य ततः पार्थः समालभ्य च पाणिना। सर्वाणि मानसानीह भवतेत्य् अभ्यभाषत। प्रतिगृह्य ततो ऽस्त्राणि प्रहृष्टवदनो ऽभवत्। सस्मार दिव्यान्य् अस्त्राणि यथावद् भरतर्षभः। अभ्युपेयुर् महाभागं महास्त्राणि तदार्जुनम्। अधिज्यं तरसा कृत्वा गाण्डीवं व्याक्षिपद् धनुः।

kṛṣṇān bhaṅgīmataḥ keśāñ śvetenodgrathya vāsasā. athāso prāṅmukho bhūtvā śuciḥ prayatamānasaḥ. abhidadhyau mahābāhuḥ sarvāstrāṇi rathottame. ūcuś ca pārthaṃ sarvāṇi prāñjalīni nṛpātmajam. ime sma paramodārāḥ kiṃkarāḥ pāṇḍunandana. praṇipatya tataḥ pārthaḥ samālabhya ca pāṇinā. sarvāṇi mānasānīha bhavatety abhyabhāṣata. pratigṛhya tato 'strāṇi prahṛṣṭavadano 'bhavat. sasmāra divyāny astrāṇi yathāvad bharatarṣabhaḥ. abhyupeyur mahābhāgaṃ mahāstrāṇi tadārjunam. adhijyaṃ tarasā kṛtvā gāṇḍīvaṃ vyākṣipad dhanuḥ.

तस्य विक्षिप्यमाणस्य धनुषो ऽभून् महास्वनः। यथा शैलस्य महतः शैलेनैवाभिजघ्नुषः।

tasya vikṣipyamāṇasya dhanuṣo 'bhūn mahāsvanaḥ. yathā śailasya mahataḥ śailenaivābhijaghnuṣaḥ.

सनिर्घाताभवद् भूमिर् दिक्षु वायुर् ववौ भृशम्। पपात महती चोल्का दिशो न प्रचकाशिरे। भ्रान्तद्विजं खं तदासीत् प्रकम्पितमहाद्रुमम्।

sanirghātābhavad bhūmir dikṣu vāyur vavau bhṛśam. papāta mahatī colkā diśo na pracakāśire. bhrāntadvijaṃ khaṃ tadāsīt prakampitamahādrumam.

तं शब्दं कुरवो ऽजानन् विस्फोटम् अशनेर् इव। तार्क्ष्यं शब्दम् इव श्रुत्वा वित्रेसुर् दीनमानसाः। यथेन्द्रो व्याक्षिपद् भीमं विस्फोटम् अशनेर् विभुः। महाशनिमहाशब्दः सदृशो ज्यास्वनो महान्। शत्रून् वीरांश् च संत्यज्य निग्रहस्थो रथे स्थितः। यद् अर्जुनो धनुःश्रेष्ठं बाहुभ्याम् आक्षिपद् रथे। उत्तर उवाच। एकस् त्वं पाण्डवश्रेष्ठ बहून् एतान् महारथान्। कथं जेष्यसि संग्रामे सर्वशस्त्रास्त्रपारगान्। असहायो ऽसि कौन्तेय ससहायाश् च कौरवाः। वैशंपायन उवाच। अत एव महाबाहो भीतस् तिष्ठामि ते ऽग्रतः। उवाच पार्थो मा भैषीः प्रहस्य स्वनवत् तदा। युध्यमानस्य मे वीर गन्धर्वैः सुमहाबलैः। सहायो घोषयात्रायां कस् तदासीत् सखा मम। तथा प्रतिभये तस्मिन् देवदानवसंकुले। खाण्डवे युध्यमानस्य कस् तदासीत् सखा मम। निवातकवचैः सार्धं पौलोमैश् च महाबलैः। युध्यतो देवराजार्थे कः सहायस् तदाभवत्। स्वयंवरे तु पाञ्चाल्या राजभिः सह संयुगे। युध्यतो बहुभिस् तात कः सहायस् तदाभवत्। उपजीव्य गुरुं द्रोणं शक्रं वैश्रवणं यमम्। वरुणं पावकं चैव कृपं कृष्णं च माधवम्। पिनाकपाणिनं चैव कथम् एतान् न योधये। रथं वाहय मे शीघ्रं व्येतु ते मानसो ज्वरः।

taṃ śabdaṃ kuravo 'jānan visphoṭam aśaner iva. tārkṣyaṃ śabdam iva śrutvā vitresur dīnamānasāḥ. yathendro vyākṣipad bhīmaṃ visphoṭam aśaner vibhuḥ. mahāśanimahāśabdaḥ sadṛśo jyāsvano mahān. śatrūn vīrāṃś ca saṃtyajya nigrahastho rathe sthitaḥ. yad arjuno dhanuḥśreṣṭhaṃ bāhubhyām ākṣipad rathe. uttara uvāca. ekas tvaṃ pāṇḍavaśreṣṭha bahūn etān mahārathān. kathaṃ jeṣyasi saṃgrāme sarvaśastrāstrapāragān. asahāyo 'si kaunteya sasahāyāś ca kauravāḥ. vaiśaṃpāyana uvāca. ata eva mahābāho bhītas tiṣṭhāmi te 'grataḥ. uvāca pārtho mā bhaiṣīḥ prahasya svanavat tadā. yudhyamānasya me vīra gandharvaiḥ sumahābalaiḥ. sahāyo ghoṣayātrāyāṃ kas tadāsīt sakhā mama. tathā pratibhaye tasmin devadānavasaṃkule. khāṇḍave yudhyamānasya kas tadāsīt sakhā mama. nivātakavacaiḥ sārdhaṃ paulomaiś ca mahābalaiḥ. yudhyato devarājārthe kaḥ sahāyas tadābhavat. svayaṃvare tu pāñcālyā rājabhiḥ saha saṃyuge. yudhyato bahubhis tāta kaḥ sahāyas tadābhavat. upajīvya guruṃ droṇaṃ śakraṃ vaiśravaṇaṃ yamam. varuṇaṃ pāvakaṃ caiva kṛpaṃ kṛṣṇaṃ ca mādhavam. pinākapāṇinaṃ caiva katham etān na yodhaye. rathaṃ vāhaya me śīghraṃ vyetu te mānaso jvaraḥ.

Project अर्थ (Artha): X, yashbonde.com, LinkedIn. See Sources

Loading adhyay...