महाभारत 4.4 (श्लोक 1) - Project अर्थ (Artha)

Project Home / Contents

महाभारत

←विराट पर्व→

←अध्याय 4→

[mh-4-4] • 49 श्लोकाः

युधिष्ठिर उवाच। कर्माण्य् उक्तानि युष्माभिर् यानि तानि करिष्यथ। मम चापि यथाबुद्धि रुचितानि विनिश्चयात्।

yudhiṣṭhira uvāca. karmāṇy uktāni yuṣmābhir yāni tāni kariṣyatha. mama cāpi yathābuddhi rucitāni viniścayāt.

पुरोहितो ऽयम् अस्माकम् अग्निहोत्राणि रक्षतु। सूदपौरोगवैः सार्धं द्रुपदस्य निवेशने।

purohito 'yam asmākam agnihotrāṇi rakṣatu. sūdapaurogavaiḥ sārdhaṃ drupadasya niveśane.

इन्द्रसेनमुखाश् चेमे रथान् आदाय केवलान्। यान्तु द्वारवतीं शीघ्रम् इति मे वर्तते मतिः।

indrasenamukhāś ceme rathān ādāya kevalān. yāntu dvāravatīṃ śīghram iti me vartate matiḥ.

इमाश् च नार्यो द्रौपद्याः सर्वशः परिचारिकाः। पाञ्चालान् एव गच्छन्तु सूदपौरोगवैः सह। गत्वा द्वारवतीं चैव काम्पिल्यं च पुरोत्तमम्।

imāś ca nāryo draupadyāḥ sarvaśaḥ paricārikāḥ. pāñcālān eva gacchantu sūdapaurogavaiḥ saha. gatvā dvāravatīṃ caiva kāmpilyaṃ ca purottamam.

सर्वैर् अपि च वक्तव्यं न प्रज्ञायन्त पाण्डवाः। अर्धरात्रे महात्मानो भिक्षादान् ब्राह्मणान् अपि। गता ह्य् अस्मान् अपाकीर्य सर्वे द्वैतवनाद् इति। वैशंपायन उवाच। एवं ते ऽन्योन्यम् आमन्त्र्य कर्माण्य् उक्त्वा पृथक् पृथक्। धौम्यम् आमन्त्रयामासुः स च तान् मन्त्रम् अब्रवीत्। वैशंपायनः। तान् अन्वशात् स धर्मात्मा सर्वधर्मविशेषवित्। धौम्यः पुरोहितो राजन् पाण्डवान् पुरुषर्षभान्।

sarvair api ca vaktavyaṃ na prajñāyanta pāṇḍavāḥ. ardharātre mahātmāno bhikṣādān brāhmaṇān api. gatā hy asmān apākīrya sarve dvaitavanād iti. vaiśaṃpāyana uvāca. evaṃ te 'nyonyam āmantrya karmāṇy uktvā pṛthak pṛthak. dhaumyam āmantrayāmāsuḥ sa ca tān mantram abravīt. vaiśaṃpāyanaḥ. tān anvaśāt sa dharmātmā sarvadharmaviśeṣavit. dhaumyaḥ purohito rājan pāṇḍavān puruṣarṣabhān.

धौम्य उवाच। विहितं पाण्डवाः सर्वं ब्राह्मणेषु सुहृत्सु च। याने प्रहरणे चैव तथैवाग्निषु भारत। त्वया रक्षा विधातव्या कृष्णायाः फाल्गुनेन च। विदितं वो यथा सर्वं लोकवृत्तम् इदं नृप। विदिते चापि वक्तव्यं सुहृद्भिर् अनुरागतः। एष धर्मश् च कामश् च अर्थश् चैव सनातनः। अतो ऽहम् अपि वक्ष्यामि हेतुमात्रं निबोधत।

dhaumya uvāca. vihitaṃ pāṇḍavāḥ sarvaṃ brāhmaṇeṣu suhṛtsu ca. yāne praharaṇe caiva tathaivāgniṣu bhārata. tvayā rakṣā vidhātavyā kṛṣṇāyāḥ phālgunena ca. viditaṃ vo yathā sarvaṃ lokavṛttam idaṃ nṛpa. vidite cāpi vaktavyaṃ suhṛdbhir anurāgataḥ. eṣa dharmaś ca kāmaś ca arthaś caiva sanātanaḥ. ato 'ham api vakṣyāmi hetumātraṃ nibodhata.

हन्तेमां राजवसतिं राजपुत्रा ब्रवीमि वः। यथा राजकुलं प्राप्य चरन् प्रेष्यो न रिष्यति।

hantemāṃ rājavasatiṃ rājaputrā bravīmi vaḥ. yathā rājakulaṃ prāpya caran preṣyo na riṣyati.

दुर्वसं त्व् एव कौरव्या जानता राजवेश्मनि। अमानितैः सुमानार्हा अज्ञातैः परिवत्सरम्। ततश् चतुर्दशे वर्षे चरिष्यथ यथासुखम्। पाण्डवाग्निर् अयं लोके सर्वशस्त्रमयो महान्। भर्ता गोप्ता च भूतानां राजा पुरुषविग्रहः। सर्वात्मना वर्तमानं यथा दोषो न संस्पृशेत्। राजानम् उपजीवन्तं तस्य वृत्तं निबोधत। क्षत्रियं चैव सर्पं च ब्राह्मणं च बहुश्रुतम्। नावमन्येत मेधावी कृशान् अपि कदा चन। एतत् त्रयं च पुरुषं निर्दहेद् अवमानितम्। राजा तस्माद् बुधैर् नित्यं पूजनीयः प्रयत्नतः। नातिवर्तेत मर्यादां पुरुषो राजसंमतः। व्यवहारं पुनर् लोके मर्यादां पण्डिता विदुः। गच्छन्न् अपि परां भूमिम् अपृष्टो ह्य् अनियोजितः। जात्यन्ध इव मन्येत मर्यादाम् अनुचिन्तयन्। न हि पुत्रं न नप्तारं न भ्रातरम् अरिंदमाः। समतिक्रान्तमर्यादं पूजयन्ति नराधिपाः।

durvasaṃ tv eva kauravyā jānatā rājaveśmani. amānitaiḥ sumānārhā ajñātaiḥ parivatsaram. tataś caturdaśe varṣe cariṣyatha yathāsukham. pāṇḍavāgnir ayaṃ loke sarvaśastramayo mahān. bhartā goptā ca bhūtānāṃ rājā puruṣavigrahaḥ. sarvātmanā vartamānaṃ yathā doṣo na saṃspṛśet. rājānam upajīvantaṃ tasya vṛttaṃ nibodhata. kṣatriyaṃ caiva sarpaṃ ca brāhmaṇaṃ ca bahuśrutam. nāvamanyeta medhāvī kṛśān api kadā cana. etat trayaṃ ca puruṣaṃ nirdahed avamānitam. rājā tasmād budhair nityaṃ pūjanīyaḥ prayatnataḥ. nātivarteta maryādāṃ puruṣo rājasaṃmataḥ. vyavahāraṃ punar loke maryādāṃ paṇḍitā viduḥ. gacchann api parāṃ bhūmim apṛṣṭo hy aniyojitaḥ. jātyandha iva manyeta maryādām anucintayan. na hi putraṃ na naptāraṃ na bhrātaram ariṃdamāḥ. samatikrāntamaryādaṃ pūjayanti narādhipāḥ.

दिष्टद्वारो लभेद् द्वारं न च राजसु विश्वसेत्। तद् एवासनम् अन्विच्छेद् यत्र नाभिषजेत् परः।

diṣṭadvāro labhed dvāraṃ na ca rājasu viśvaset. tad evāsanam anvicched yatra nābhiṣajet paraḥ.

नास्य यानं न पर्यङ्कं न पीठं न गजं रथम्। आरोहेत् संमतो ऽस्मीति स राजवसतिं वसेत्।

nāsya yānaṃ na paryaṅkaṃ na pīṭhaṃ na gajaṃ ratham. ārohet saṃmato 'smīti sa rājavasatiṃ vaset.

अथ यत्रैनम् आसीनं शङ्केरन् दुष्टचारिणः। न तत्रोपविशेज् जातु स राजवसतिं वसेत्।

atha yatrainam āsīnaṃ śaṅkeran duṣṭacāriṇaḥ. na tatropaviśej jātu sa rājavasatiṃ vaset.

न चानुशिष्येद् राजानम् अपृच्छन्तं कदा चन। तूष्णीं त्व् एनम् उपासीत काले समभिपूजयन्।

na cānuśiṣyed rājānam apṛcchantaṃ kadā cana. tūṣṇīṃ tv enam upāsīta kāle samabhipūjayan.

असूयन्ति हि राजानो जनान् अनृतवादिनः। तथैव चावमन्यन्ते मन्त्रिणं वादिनं मृषा।

asūyanti hi rājāno janān anṛtavādinaḥ. tathaiva cāvamanyante mantriṇaṃ vādinaṃ mṛṣā.

नैषां दारेषु कुर्वीत मैत्रीं प्राज्ञः कथं चन। अन्तःपुरचरा ये च द्वेष्टि यानहिताश् च ये।

naiṣāṃ dāreṣu kurvīta maitrīṃ prājñaḥ kathaṃ cana. antaḥpuracarā ye ca dveṣṭi yānahitāś ca ye.

विदिते चास्य कुर्वीत कार्याणि सुलघून्य् अपि। न चापि चरणौ प्राज्ञौ धुनोज् जातु भुजौ क्व चित्। एवं विचरतो राज्ञो न क्षतिर् जायते क्व चित्।

vidite cāsya kurvīta kāryāṇi sulaghūny api. na cāpi caraṇau prājñau dhunoj jātu bhujau kva cit. evaṃ vicarato rājño na kṣatir jāyate kva cit.

यत्नाच् चोपचरेद् एनम् अग्निवद् देववच् च ह। अनृतेनोपचीर्णो हि हिंस्याद् एनम् असंशयम्।

yatnāc copacared enam agnivad devavac ca ha. anṛtenopacīrṇo hi hiṃsyād enam asaṃśayam.

यच् च भर्तानुयुञ्जीत तद् एवाभ्यनुवर्तयेत्। प्रमादम् अवहेलां च कोपं च परिवर्जयेत्।

yac ca bhartānuyuñjīta tad evābhyanuvartayet. pramādam avahelāṃ ca kopaṃ ca parivarjayet.

समर्थनासु सर्वासु हितं च प्रियम् एव च। संवर्णयेत् तद् एवास्य प्रियाद् अपि हितं वदेत्।

samarthanāsu sarvāsu hitaṃ ca priyam eva ca. saṃvarṇayet tad evāsya priyād api hitaṃ vadet.

अनुकूलो भवेच् चास्य सर्वार्थेषु कथासु च। अप्रियं चाहितं यत् स्यात् तद् अस्मै नानुवर्णयेत्।

anukūlo bhavec cāsya sarvārtheṣu kathāsu ca. apriyaṃ cāhitaṃ yat syāt tad asmai nānuvarṇayet.

नाहम् अस्य प्रियो ऽस्मीति मत्वा सेवेत पण्डितः। अप्रमत्तश् च यत्तश् च हितं कुर्यात् प्रियं च यत्।

nāham asya priyo 'smīti matvā seveta paṇḍitaḥ. apramattaś ca yattaś ca hitaṃ kuryāt priyaṃ ca yat.

नास्यानिष्टानि सेवेत नाहितैः सह संवसेत्। स्वस्थानान् न विकम्पेत स राजवसतिं वसेत्।

nāsyāniṣṭāni seveta nāhitaiḥ saha saṃvaset. svasthānān na vikampeta sa rājavasatiṃ vaset.

दक्षिणं वाथ वामं वा पार्श्वम् आसीत पण्डितः। रक्षिणां ह्य् आत्तशस्त्राणां स्थानं पश्चाद् विधीयते। नित्यं विप्रतिषिद्धं तु पुरस्ताद् आसनं महत्। अप्रमत्तः सदा तिष्ठेद् एवं राज्ञः प्रियो भवेत्।

dakṣiṇaṃ vātha vāmaṃ vā pārśvam āsīta paṇḍitaḥ. rakṣiṇāṃ hy āttaśastrāṇāṃ sthānaṃ paścād vidhīyate. nityaṃ vipratiṣiddhaṃ tu purastād āsanaṃ mahat. apramattaḥ sadā tiṣṭhed evaṃ rājñaḥ priyo bhavet.

न च संदर्शने किं चित् प्रवृद्धम् अपि संजपेत्। अपि ह्य् एतद् दरिद्राणां व्यलीकस्थानम् उत्तमम्।

na ca saṃdarśane kiṃ cit pravṛddham api saṃjapet. api hy etad daridrāṇāṃ vyalīkasthānam uttamam.

न मृषाभिहितं राज्ञो मनुष्येषु प्रकाशयेत्। यं चासूयन्ति राजानः पुरुषं न वदेच् च तम्। तथैव चावमन्यन्ते नरान् पण्डितमानिनः।

na mṛṣābhihitaṃ rājño manuṣyeṣu prakāśayet. yaṃ cāsūyanti rājānaḥ puruṣaṃ na vadec ca tam. tathaiva cāvamanyante narān paṇḍitamāninaḥ.

शूरो ऽस्मीति न दृप्तः स्याद् बुद्धिमान् इति वा पुनः। प्रियम् एवाचरन् राज्ञः प्रियो भवति भोगवान्।

śūro 'smīti na dṛptaḥ syād buddhimān iti vā punaḥ. priyam evācaran rājñaḥ priyo bhavati bhogavān.

ऐश्वर्यं प्राप्य दुष्प्रापं प्रियं प्राप्य च राजतः। अप्रमत्तो भवेद् राज्ञः प्रियेषु च हितेषु च।

aiśvaryaṃ prāpya duṣprāpaṃ priyaṃ prāpya ca rājataḥ. apramatto bhaved rājñaḥ priyeṣu ca hiteṣu ca.

यस्य कोपो महाबाधः प्रसादश् च महाफलः। कस् तस्य मनसापीच्छेद् अनर्थं प्राज्ञसंमतः।

yasya kopo mahābādhaḥ prasādaś ca mahāphalaḥ. kas tasya manasāpīcched anarthaṃ prājñasaṃmataḥ.

न चोष्ठौ निर्भुजेज् जातु न च वाक्यं समाक्षिपेत्। सदा क्षुतं च वातं च ष्ठीवनं चाचरेच् छनैः।

na coṣṭhau nirbhujej jātu na ca vākyaṃ samākṣipet. sadā kṣutaṃ ca vātaṃ ca ṣṭhīvanaṃ cācarec chanaiḥ.

हास्यवस्तुषु चाप्य् अस्य वर्तमानेषु केषु चित्। नातिगाढं प्रहृष्येत न चाप्य् उन्मत्तवद् धसेत्।

hāsyavastuṣu cāpy asya vartamāneṣu keṣu cit. nātigāḍhaṃ prahṛṣyeta na cāpy unmattavad dhaset.

न चातिधैर्येण चरेद् गुरुतां हि व्रजेत् तथा। स्मितं तु मृदुपूर्वेण दर्शयेत प्रसादजम्।

na cātidhairyeṇa cared gurutāṃ hi vrajet tathā. smitaṃ tu mṛdupūrveṇa darśayeta prasādajam.

लाभे न हर्षयेद् यस् तु न व्यथेद् यो ऽवमानितः। असंमूढश् च यो नित्यं स राजवसतिं वसेत्।

lābhe na harṣayed yas tu na vyathed yo 'vamānitaḥ. asaṃmūḍhaś ca yo nityaṃ sa rājavasatiṃ vaset.

राजानं राजपुत्रं वा संवर्तयति यः सदा। अमात्यः पण्डितो भूत्वा स चिरं तिष्ठति श्रियम्।

rājānaṃ rājaputraṃ vā saṃvartayati yaḥ sadā. amātyaḥ paṇḍito bhūtvā sa ciraṃ tiṣṭhati śriyam.

प्रगृहीतश् च यो ऽमात्यो निगृहीतश् च कारणैः। न निर्बध्नाति राजानं लभते प्रग्रहं पुनः।

pragṛhītaś ca yo 'mātyo nigṛhītaś ca kāraṇaiḥ. na nirbadhnāti rājānaṃ labhate pragrahaṃ punaḥ.

प्रत्यक्षं च परोक्षं च गुणवादी विचक्षणः। उपजीवी भवेद् राज्ञो विषये चापि यो वसेत्।

pratyakṣaṃ ca parokṣaṃ ca guṇavādī vicakṣaṇaḥ. upajīvī bhaved rājño viṣaye cāpi yo vaset.

अमात्यो हि बलाद् भोक्तुं राजानं प्रार्थयेत् तु यः। न स तिष्ठेच् चिरं स्थानं गच्छेच् च प्राणसंशयम्।

amātyo hi balād bhoktuṃ rājānaṃ prārthayet tu yaḥ. na sa tiṣṭhec ciraṃ sthānaṃ gacchec ca prāṇasaṃśayam.

श्रेयः सदात्मनो दृष्ट्वा परं राज्ञा न संवदेत्। विशेषयेन् न राजानं योग्याभूमिषु सर्वदा।

śreyaḥ sadātmano dṛṣṭvā paraṃ rājñā na saṃvadet. viśeṣayen na rājānaṃ yogyābhūmiṣu sarvadā.

अम्लानो बलवाञ् शूरश् छायेवानपगः सदा। सत्यवादी मृदुर् दान्तः स राजवसतिं वसेत्।

amlāno balavāñ śūraś chāyevānapagaḥ sadā. satyavādī mṛdur dāntaḥ sa rājavasatiṃ vaset.

अन्यस्मिन् प्रेष्यमाणे तु पुरस्ताद् यः समुत्पतेत्। अहं किं करवाणीति स राजवसतिं वसेत्।

anyasmin preṣyamāṇe tu purastād yaḥ samutpatet. ahaṃ kiṃ karavāṇīti sa rājavasatiṃ vaset.

उष्णे वा यदि वा शीते रात्रौ वा यदि वा दिवा। अभावे चैव भावे च राज्ञा यश् चैव सर्वदा। आदिष्टो न विकल्पेत स राजवसतिं वसेत्।

uṣṇe vā yadi vā śīte rātrau vā yadi vā divā. abhāve caiva bhāve ca rājñā yaś caiva sarvadā. ādiṣṭo na vikalpeta sa rājavasatiṃ vaset.

यो वै गृहेभ्यः प्रवसन् प्रियाणां नानुसंस्मरेत्। दुःखेन सुखम् अन्विच्छेत् स राजवसतिं वसेत्। समं यानं समं भोज्यं नात्युच्चैर् बहुधा हसेत्।

yo vai gṛhebhyaḥ pravasan priyāṇāṃ nānusaṃsmaret. duḥkhena sukham anvicchet sa rājavasatiṃ vaset. samaṃ yānaṃ samaṃ bhojyaṃ nātyuccair bahudhā haset.

समवेषं न कुर्वीत नात्युच्चैः संनिधौ हसेत्। मन्त्रं न बहुधा कुर्याद् एवं राज्ञः प्रियो भवेत्।

samaveṣaṃ na kurvīta nātyuccaiḥ saṃnidhau haset. mantraṃ na bahudhā kuryād evaṃ rājñaḥ priyo bhavet.

न कर्मणि नियुक्तः सन् धनं किं चिद् उपस्पृशेत्। प्राप्नोति हि हरन् द्रव्यं बन्धनं यदि वा वधम्।

na karmaṇi niyuktaḥ san dhanaṃ kiṃ cid upaspṛśet. prāpnoti hi haran dravyaṃ bandhanaṃ yadi vā vadham.

यानं वस्त्रम् अलंकारं यच् चान्यत् संप्रयच्छति। तद् एव धारयेन् नित्यम् एवं प्रियतरो भवेत्। एवं संयम्य चित्तानि यत्नतः पाण्डुनन्दनाः। यत्रोपविष्टः संकल्पं नोपहन्याद् बलीयसः। तदासनं राजकुले ईप्सेत मनुजो वसन्। (११अब्) यथैनम् अत्र चासीनं शङ्केरन् दुष्टचारिणः। (११च्द्) न तत्रोपविशेज् जातु यो राजवसतिं वसेत्। स्वभूमौ कामम् आसीत तिष्ठेद् वा राजसंनिधौ। न त्व् एवासनम् अन्यस्य प्रार्थयेत कदा चन। परासनगतं ह्य् एनं परस्य परिचारकाः। परिषद्य् अपकर्षेयुः परिहास्येत शत्रुभिः। (२२एफ़्) नित्यं विप्रतिषिद्धं तु पुरस्ताद् आसनं मतम्। अर्थार्थं हि यदा भृत्यो राजानम् उपतिष्ठति। (२२अब्) दक्षिणं वाथ वामं वा बाहुम् आश्रित्य पण्डितः। तिष्ठेद् विनीतवद् राजन् न पुरस्तान् न पृष्ठतः। (२२च्द्) रक्षिणाम् आत्तशस्त्राणां पश्चात् स्थानं विधीयते। मातृगोत्रे स्वगोत्रे वा नाम्ना शीलेन वा पुनः। संग्रहार्थं मनुष्याणां नित्यम् आभाषिता भवेत्। पूज्यमानो ऽपि यो राज्ञा नरो न प्रतिपूजयेत्। नैनम् आराधयिष्यन्ति शास्ता शिष्यान् इवालसान्। (१०अब्) नास्य युग्यं न पर्यङ्कं नासनं न रथं तथा। (१०च्द्) आरोहेत् सान्त्वितो ऽस्मीति यो राजवसतिं वसेत्। (४०अब्) यो वै गृहेभ्यः प्रवसन् क्रियमाणम् अनुस्मरेत्। उत्थाने नित्यसंकल्पो निस्तन्द्री संयतात्मवान्। परीतः क्षुत्पिपासाभ्यां विहाय परिदेवनम्। (४०च्द्) दुःखेन सुखम् अन्विच्छेद् यो राजवसतिं वसेत्। (३८अब्) अन्येषु प्रेष्यमाणेषु पुरस्ताद् धीर उत्पतेत्। (३८च्द्) करिष्याम्य् अहम् इत्य् एव यः स राजसु सिध्यति। (३९अब्) उष्णे वा यदि वा शीते रात्रौ वा यदि वा दिवा। (३९च्द्) आदिष्टो न विकल्पेत यः स राजसु सिध्यति। नैवं प्राप्तो ऽवमन्येत सदा मर्त्यो विशारदः। (३७च्द्) ऋजुर् मृदुः सत्यवादी यः स राजसु सिध्यति। (३१अब्) नैव लाभाद् धर्षम् इयान् न व्यथेच् च विमानितः। (३१च्द्) समः पूर्णतुलेव स्याद् यो राजवसतीं वसेत्। (३७अब्) अल्पेच्छो मतिमाञ् श्रीमाञ् छायेवानपगः सदा। दक्षः प्रदक्षिणो धीरः स राजवसतिं वसेत्। इतिहासपुराणज्ञः कुशलः सत्कथासु च। वदान्यः सत्यवाक् चापि स राजवसतिं वसेत्। (२४अब्) न मिथो भाषितं राज्ञो मनुष्येषु प्रकाशयेत्। (२४च्द्) यं चासूयन्ति राजानः पुरुषं न वदेच् च तम्। (४२अब्) नैषां कर्मसु संयुक्तो धनं किं चिद् अपि स्पृशेत्। (४२च्द्) प्राप्नुयाद् आददानो हि बन्धं वा वधम् एव वा। तुल्योपस्थितयोः पश्यन् मम चान्यस्य चोभयोः। अन्यं पुष्णाति मद्धीनम् इति धीरो न मुह्यति। श्रेयांसं हि परित्यज्य वैद्यं कर्मणि कर्मणि। पापीयांसं प्रकुर्वीरञ् शीलम् एषां तथाविधम्। (१४अब्) नैषां दारेषु कुर्वीत प्राज्ञो मैत्रीं कथं चन। रक्षिणश् च न सेवेत यो राजवसतिं वसेत्। यदा ह्य् अभिसमीक्षेत प्रेष्यस्त्रीभिः समागतम्। बुद्धिं परिभवेत् तस्य राजा शङ्केत वा पुनः। शङ्कितस्य पुनः स्त्रीषु कस्य भृत्यस्य भूमिपः। जीवितं साधु मन्येत प्रकृतिस्थो बलात्कृतः। (२९अब्) हर्षवस्तुषु चाप्य् अत्र वर्तमानेषु केषु चित्। (२९च्द्) नातिगाढं प्रहृष्टः स्यात् तान्य् एवास्यानुपूजयेत्। हर्षाद् धि मन्दः पुरुषः स्वैरं कुर्वीत वैकृतम्। तद् अस्यान्तःपुरे वृत्तम् ईक्षां कुर्वीत भूमिपः। अन्तःपुरगतं ह्य् एनं स्त्रियः क्लीबाश् च सर्वशः। वर्तमानं यथावच् च कुत्सयेयुर् असंशयम्। तस्माद् गम्भीरम् आत्मानं कृत्वा हर्षं नियम्य च। नित्यम् अन्तःपुरे राज्ञो न वृत्तिं कीर्तयेद् बहिः। यथा हि सुमहान् मन्त्रो भिद्यमानो हरेत् सुखम्। एवम् अन्तःपुरे वृत्तं श्रूयमाणं बहिर् भवेत्। या तु वृत्तिर् अबाह्यानां बाह्यानाम् अपि केवलम्। उभयेषां समस्तानां शृणु राजोपजीविनाम्। न स्त्रियो जातु मन्येत बाह्यो वाभ्यन्तरो ऽपि वा। अनुजीविनां नरेन्द्रस् तु सृजेद् धि सुमहद् भयम्। मत्वास्य प्रियम् आत्मानं राजरत्नानि राजवत्। अराजा राजयोग्यानि नोपयुञ्जीत पण्डितः। अराजानं हि रत्नानि राजकान्तानि राजवत्। भुञ्जानं न नरं राजा तितिक्षेतानुजीविनम्। तस्माद् अव्यक्तभोगेन भोक्तव्यं भूतिम् इच्छता। तुल्यभोगं हि राजा तु भृत्यं कोपेन योजयेत्। न चापत्येन संप्रीतिं राज्ञः कुर्वीत केन चित्। अधिक्षिप्तम् अनर्थं च द्वेष्यं च परिवर्जयेत्। एतां हि सेवमानस्य नरसीमां चतुर्विधाम्। द्विधा विच्छिद्यते मूलं राजमूलोपजीविनः। एतैस् तु विपरीताया नरसीमा नराधमैः। तया कुर्वीत संसर्गं न विरोधं कथं चन। बन्धुभिश् च नरेन्द्रस्य बलवद्भिश् च मानवैः। साधु मन्येत संसर्गं न विरोधं कथं चन। ताभ्यां तु नरसीमाभ्यां विरुद्धस्याल्पतेजसः। प्रथमं छिद्यते निद्रा द्वितीयं जायते भयम्। उद्धृतानां च यो वेषः कुहकानां च यो भवेत्। राजवेषं च विस्पष्टं तान् सर्वान् परिवर्जयेत्। इतराभ्यां तु वेषाभ्यां परिहास्येत बान्धवैः। अपुंभिश् चैव पुंभिश् च स्त्रीभिः स्त्रीदर्शिभिर् नरैः। शक्ये सति न संभाषां जातु कुर्वीत कर्हि चित्। प्रतिसंभाषमाणो हि त्रिभिर् एतैर् अचेतनः। श्येनः पेशीम् इवादत्ते पुरुषो भूतिम् आत्मनः। ये च राज्ञा च सत्कारं लभेरन् कारणाद् इव। तैश् च सामन्तदूतैश् च पूज्यमानो मुनिर् भवेत्। न चाप्य् अचरितां भूमिम् असंदिष्टो महीपतेः। उपसेवेत मेधावी यो राजवसतिं वसेत्। (२३अब्) न च संदर्शने राज्ञः प्रबन्धम् अपि संजपेत्। (२३च्द्) अपि चैतद् दरिद्राणां व्यलीकस्थानम् उत्तमम्। अर्थकामा च या नारी राजानं स्याद् उपस्थिता। अनुजीवी तथायुक्तां निध्यायन् दूयते च सः। तस्मान् नारीं न निध्यायेत् तथायुक्तां विचक्षणः। (२८च्द्) तथा क्षुतं च वातं च निष्ठीवं चाचरेच् छनैः। न नर्मसु हसेज् जातु मूढवृत्तिर् हि सा स्मृता। (३०च्द्) स्मितं तु मृदुपूर्वेण दर्शयेत प्रसादजम्। (२८अब्) न चाक्षौ न भुजौ जातु न च वाक्यं समाक्षिपेत्। न च तिर्यग् अवेक्षेत चक्षुर्भ्यां सम्यग् आचरेत्। भ्रुकुटीं न च कुर्वीत न चाङ्गुष्ठैर् लिखेन् महीम्। न च गाढं विजृम्भेत जातु राज्ञः समीपतः। न प्रशंसेन् न चासूयेत् प्रियेषु च हितेषु च। श्रूयमाणेषु वा तत्र दूष्यमाणेषु वा पुनः। अथ संदृश्यमानेषु प्रियेषु च हितेषु च। श्रूयमाणेषु वाक्येषु वर्णयेद् अमृतं यथा। न राज्ञः प्रतिकूलानि सेवमानः सुखी भवेत्। पुत्रो वा यदि वा भ्राता यद्य् अप्य् आत्मसमो भवेत्। अप्रमत्तो हि राजानं रञ्जयेच् छीलसंपदा। उत्थानेन तु मेधावी शौचेन विविधेन च। स्नानं हि वस्त्रशुद्धिश् च शारीरं शौचम् उच्यते। असक्तिः प्रकृतार्थेषु द्वितीयं शौचम् उच्यते। राजा भोजो विराट् सम्राट् क्षत्रियो भूपतिर् नृपः। य एतैः स्तूयते शब्दैः कस् तं नार्चितुम् अर्हति। तस्माद् भक्तो हि युक्तः सन् सत्यवादी जितेन्द्रियः। मेधावी धृतिमान् प्राज्ञः संश्रयेत महीपतिम्। कृतज्ञं प्राज्ञम् अक्षुद्रं दृढभक्तिं जितेन्द्रियम्। वर्धमानं स्थितं स्थाने संश्रयेत महीपतिम्। एष वः समुदाचारः समुद्दिष्टो यथाविधि। यथार्थान् संप्रपत्स्यन्ते पार्थ राजोपजीविनः। अर्थाः सिध्यन्ति कौरव्य न चार्थाः प्रतियान्ति च। राजवेषं हि विस्पष्टं सेव्यमानो न वध्यते।

yānaṃ vastram alaṃkāraṃ yac cānyat saṃprayacchati. tad eva dhārayen nityam evaṃ priyataro bhavet. evaṃ saṃyamya cittāni yatnataḥ pāṇḍunandanāḥ. yatropaviṣṭaḥ saṃkalpaṃ nopahanyād balīyasaḥ. tadāsanaṃ rājakule īpseta manujo vasan. (11ab) yathainam atra cāsīnaṃ śaṅkeran duṣṭacāriṇaḥ. (11cd) na tatropaviśej jātu yo rājavasatiṃ vaset. svabhūmau kāmam āsīta tiṣṭhed vā rājasaṃnidhau. na tv evāsanam anyasya prārthayeta kadā cana. parāsanagataṃ hy enaṃ parasya paricārakāḥ. pariṣady apakarṣeyuḥ parihāsyeta śatrubhiḥ. (22ef) nityaṃ vipratiṣiddhaṃ tu purastād āsanaṃ matam. arthārthaṃ hi yadā bhṛtyo rājānam upatiṣṭhati. (22ab) dakṣiṇaṃ vātha vāmaṃ vā bāhum āśritya paṇḍitaḥ. tiṣṭhed vinītavad rājan na purastān na pṛṣṭhataḥ. (22cd) rakṣiṇām āttaśastrāṇāṃ paścāt sthānaṃ vidhīyate. mātṛgotre svagotre vā nāmnā śīlena vā punaḥ. saṃgrahārthaṃ manuṣyāṇāṃ nityam ābhāṣitā bhavet. pūjyamāno 'pi yo rājñā naro na pratipūjayet. nainam ārādhayiṣyanti śāstā śiṣyān ivālasān. (10ab) nāsya yugyaṃ na paryaṅkaṃ nāsanaṃ na rathaṃ tathā. (10cd) ārohet sāntvito 'smīti yo rājavasatiṃ vaset. (40ab) yo vai gṛhebhyaḥ pravasan kriyamāṇam anusmaret. utthāne nityasaṃkalpo nistandrī saṃyatātmavān. parītaḥ kṣutpipāsābhyāṃ vihāya paridevanam. (40cd) duḥkhena sukham anvicched yo rājavasatiṃ vaset. (38ab) anyeṣu preṣyamāṇeṣu purastād dhīra utpatet. (38cd) kariṣyāmy aham ity eva yaḥ sa rājasu sidhyati. (39ab) uṣṇe vā yadi vā śīte rātrau vā yadi vā divā. (39cd) ādiṣṭo na vikalpeta yaḥ sa rājasu sidhyati. naivaṃ prāpto 'vamanyeta sadā martyo viśāradaḥ. (37cd) ṛjur mṛduḥ satyavādī yaḥ sa rājasu sidhyati. (31ab) naiva lābhād dharṣam iyān na vyathec ca vimānitaḥ. (31cd) samaḥ pūrṇatuleva syād yo rājavasatīṃ vaset. (37ab) alpeccho matimāñ śrīmāñ chāyevānapagaḥ sadā. dakṣaḥ pradakṣiṇo dhīraḥ sa rājavasatiṃ vaset. itihāsapurāṇajñaḥ kuśalaḥ satkathāsu ca. vadānyaḥ satyavāk cāpi sa rājavasatiṃ vaset. (24ab) na mitho bhāṣitaṃ rājño manuṣyeṣu prakāśayet. (24cd) yaṃ cāsūyanti rājānaḥ puruṣaṃ na vadec ca tam. (42ab) naiṣāṃ karmasu saṃyukto dhanaṃ kiṃ cid api spṛśet. (42cd) prāpnuyād ādadāno hi bandhaṃ vā vadham eva vā. tulyopasthitayoḥ paśyan mama cānyasya cobhayoḥ. anyaṃ puṣṇāti maddhīnam iti dhīro na muhyati. śreyāṃsaṃ hi parityajya vaidyaṃ karmaṇi karmaṇi. pāpīyāṃsaṃ prakurvīrañ śīlam eṣāṃ tathāvidham. (14ab) naiṣāṃ dāreṣu kurvīta prājño maitrīṃ kathaṃ cana. rakṣiṇaś ca na seveta yo rājavasatiṃ vaset. yadā hy abhisamīkṣeta preṣyastrībhiḥ samāgatam. buddhiṃ paribhavet tasya rājā śaṅketa vā punaḥ. śaṅkitasya punaḥ strīṣu kasya bhṛtyasya bhūmipaḥ. jīvitaṃ sādhu manyeta prakṛtistho balātkṛtaḥ. (29ab) harṣavastuṣu cāpy atra vartamāneṣu keṣu cit. (29cd) nātigāḍhaṃ prahṛṣṭaḥ syāt tāny evāsyānupūjayet. harṣād dhi mandaḥ puruṣaḥ svairaṃ kurvīta vaikṛtam. tad asyāntaḥpure vṛttam īkṣāṃ kurvīta bhūmipaḥ. antaḥpuragataṃ hy enaṃ striyaḥ klībāś ca sarvaśaḥ. vartamānaṃ yathāvac ca kutsayeyur asaṃśayam. tasmād gambhīram ātmānaṃ kṛtvā harṣaṃ niyamya ca. nityam antaḥpure rājño na vṛttiṃ kīrtayed bahiḥ. yathā hi sumahān mantro bhidyamāno haret sukham. evam antaḥpure vṛttaṃ śrūyamāṇaṃ bahir bhavet. yā tu vṛttir abāhyānāṃ bāhyānām api kevalam. ubhayeṣāṃ samastānāṃ śṛṇu rājopajīvinām. na striyo jātu manyeta bāhyo vābhyantaro 'pi vā. anujīvināṃ narendras tu sṛjed dhi sumahad bhayam. matvāsya priyam ātmānaṃ rājaratnāni rājavat. arājā rājayogyāni nopayuñjīta paṇḍitaḥ. arājānaṃ hi ratnāni rājakāntāni rājavat. bhuñjānaṃ na naraṃ rājā titikṣetānujīvinam. tasmād avyaktabhogena bhoktavyaṃ bhūtim icchatā. tulyabhogaṃ hi rājā tu bhṛtyaṃ kopena yojayet. na cāpatyena saṃprītiṃ rājñaḥ kurvīta kena cit. adhikṣiptam anarthaṃ ca dveṣyaṃ ca parivarjayet. etāṃ hi sevamānasya narasīmāṃ caturvidhām. dvidhā vicchidyate mūlaṃ rājamūlopajīvinaḥ. etais tu viparītāyā narasīmā narādhamaiḥ. tayā kurvīta saṃsargaṃ na virodhaṃ kathaṃ cana. bandhubhiś ca narendrasya balavadbhiś ca mānavaiḥ. sādhu manyeta saṃsargaṃ na virodhaṃ kathaṃ cana. tābhyāṃ tu narasīmābhyāṃ viruddhasyālpatejasaḥ. prathamaṃ chidyate nidrā dvitīyaṃ jāyate bhayam. uddhṛtānāṃ ca yo veṣaḥ kuhakānāṃ ca yo bhavet. rājaveṣaṃ ca vispaṣṭaṃ tān sarvān parivarjayet. itarābhyāṃ tu veṣābhyāṃ parihāsyeta bāndhavaiḥ. apuṃbhiś caiva puṃbhiś ca strībhiḥ strīdarśibhir naraiḥ. śakye sati na saṃbhāṣāṃ jātu kurvīta karhi cit. pratisaṃbhāṣamāṇo hi tribhir etair acetanaḥ. śyenaḥ peśīm ivādatte puruṣo bhūtim ātmanaḥ. ye ca rājñā ca satkāraṃ labheran kāraṇād iva. taiś ca sāmantadūtaiś ca pūjyamāno munir bhavet. na cāpy acaritāṃ bhūmim asaṃdiṣṭo mahīpateḥ. upaseveta medhāvī yo rājavasatiṃ vaset. (23ab) na ca saṃdarśane rājñaḥ prabandham api saṃjapet. (23cd) api caitad daridrāṇāṃ vyalīkasthānam uttamam. arthakāmā ca yā nārī rājānaṃ syād upasthitā. anujīvī tathāyuktāṃ nidhyāyan dūyate ca saḥ. tasmān nārīṃ na nidhyāyet tathāyuktāṃ vicakṣaṇaḥ. (28cd) tathā kṣutaṃ ca vātaṃ ca niṣṭhīvaṃ cācarec chanaiḥ. na narmasu hasej jātu mūḍhavṛttir hi sā smṛtā. (30cd) smitaṃ tu mṛdupūrveṇa darśayeta prasādajam. (28ab) na cākṣau na bhujau jātu na ca vākyaṃ samākṣipet. na ca tiryag avekṣeta cakṣurbhyāṃ samyag ācaret. bhrukuṭīṃ na ca kurvīta na cāṅguṣṭhair likhen mahīm. na ca gāḍhaṃ vijṛmbheta jātu rājñaḥ samīpataḥ. na praśaṃsen na cāsūyet priyeṣu ca hiteṣu ca. śrūyamāṇeṣu vā tatra dūṣyamāṇeṣu vā punaḥ. atha saṃdṛśyamāneṣu priyeṣu ca hiteṣu ca. śrūyamāṇeṣu vākyeṣu varṇayed amṛtaṃ yathā. na rājñaḥ pratikūlāni sevamānaḥ sukhī bhavet. putro vā yadi vā bhrātā yady apy ātmasamo bhavet. apramatto hi rājānaṃ rañjayec chīlasaṃpadā. utthānena tu medhāvī śaucena vividhena ca. snānaṃ hi vastraśuddhiś ca śārīraṃ śaucam ucyate. asaktiḥ prakṛtārtheṣu dvitīyaṃ śaucam ucyate. rājā bhojo virāṭ samrāṭ kṣatriyo bhūpatir nṛpaḥ. ya etaiḥ stūyate śabdaiḥ kas taṃ nārcitum arhati. tasmād bhakto hi yuktaḥ san satyavādī jitendriyaḥ. medhāvī dhṛtimān prājñaḥ saṃśrayeta mahīpatim. kṛtajñaṃ prājñam akṣudraṃ dṛḍhabhaktiṃ jitendriyam. vardhamānaṃ sthitaṃ sthāne saṃśrayeta mahīpatim. eṣa vaḥ samudācāraḥ samuddiṣṭo yathāvidhi. yathārthān saṃprapatsyante pārtha rājopajīvinaḥ. arthāḥ sidhyanti kauravya na cārthāḥ pratiyānti ca. rājaveṣaṃ hi vispaṣṭaṃ sevyamāno na vadhyate.

संवत्सरम् इमं तात तथाशीला बुभूषवः। अथ स्वविषयं प्राप्य यथाकामं चरिष्यथ। वैशंपायनः। तं तथेत्य् अब्रुवन् पार्थाः पितृकल्पं यशस्विनम्। प्रहृष्टाश् चाभिवाद्यैनम् उपातिष्ठन् परंतपाः। तेषां प्रतिष्ठमानानां मन्त्रांश् च ब्राह्मणो ऽजपत्। भवाय राष्ट्रलाभाय पराय विजयाय च। ततो ऽब्रवीद् असौ विप्रो वाचम् आशीः प्रयुज्य च। स्वद्रव्यप्रतिलाभाय शत्रूणां मर्दनाय च। स्वस्ति वो ऽस्तु शिवः पन्था द्रक्ष्यामि पुनर् आगतान्। इत्य् उक्ता हृष्टमनसो गुरुणा तेन धीमता। युधिष्ठिरमुखाः सर्वे गन्तुं समुपचक्रमुः।

saṃvatsaram imaṃ tāta tathāśīlā bubhūṣavaḥ. atha svaviṣayaṃ prāpya yathākāmaṃ cariṣyatha. vaiśaṃpāyanaḥ. taṃ tathety abruvan pārthāḥ pitṛkalpaṃ yaśasvinam. prahṛṣṭāś cābhivādyainam upātiṣṭhan paraṃtapāḥ. teṣāṃ pratiṣṭhamānānāṃ mantrāṃś ca brāhmaṇo 'japat. bhavāya rāṣṭralābhāya parāya vijayāya ca. tato 'bravīd asau vipro vācam āśīḥ prayujya ca. svadravyapratilābhāya śatrūṇāṃ mardanāya ca. svasti vo 'stu śivaḥ panthā drakṣyāmi punar āgatān. ity uktā hṛṣṭamanaso guruṇā tena dhīmatā. yudhiṣṭhiramukhāḥ sarve gantuṃ samupacakramuḥ.

युधिष्ठिर उवाच। अनुशिष्टाः स्म भद्रं ते नैतद् वक्तास्ति कश् चन। कुन्तीम् ऋते मातरं नो विदुरं च महामतिम्।

yudhiṣṭhira uvāca. anuśiṣṭāḥ sma bhadraṃ te naitad vaktāsti kaś cana. kuntīm ṛte mātaraṃ no viduraṃ ca mahāmatim.

यद् एवानन्तरं कार्यं तद् भवान् कर्तुम् अर्हति। तारणायास्य दुःखस्य प्रस्थानाय जयाय च।

yad evānantaraṃ kāryaṃ tad bhavān kartum arhati. tāraṇāyāsya duḥkhasya prasthānāya jayāya ca.

वैशंपायन उवाच। एवम् उक्तस् ततो राज्ञा धौम्यो ऽथ द्विजसत्तमः। अकरोद् विधिवत् सर्वं प्रस्थाने यद् विधीयते।

vaiśaṃpāyana uvāca. evam uktas tato rājñā dhaumyo 'tha dvijasattamaḥ. akarod vidhivat sarvaṃ prasthāne yad vidhīyate.

तेषां समिध्य तान् अग्नीन् मन्त्रवच् च जुहाव सः। समृद्धिवृद्धिलाभाय पृथिवीविजयाय च। तेषां प्रतिष्ठमानानां धौम्यो मन्त्रांस् तथाजपत्। सर्वविघ्नप्रशमनान् अर्थसिद्धिकरांस् तथा। ततः पावकम् उज्ज्वाल्य मन्त्रहव्यपुरस्कृतम्।

teṣāṃ samidhya tān agnīn mantravac ca juhāva saḥ. samṛddhivṛddhilābhāya pṛthivīvijayāya ca. teṣāṃ pratiṣṭhamānānāṃ dhaumyo mantrāṃs tathājapat. sarvavighnapraśamanān arthasiddhikarāṃs tathā. tataḥ pāvakam ujjvālya mantrahavyapuraskṛtam.

अग्निं प्रदक्षिणं कृत्वा ब्राह्मणांश् च तपोधनान्। अभिवाद्य ततः सर्वे प्राद्रवन् सह कृष्णया। याज्ञसेनीं पुरस्कृत्य षड् एवाथ प्रवव्रजुः। गतेषु तेषु वीरेषु धौम्यो ऽपि जपतां वरः। अग्निहोत्राण्य् उपादाय पाञ्चालान् अभ्यगच्छत। इन्द्रसेनादयश् चैव यथोक्ताः प्राप्य यादवान्। रथान् अश्वांश् च रक्षन्तः सुखम् ऊषुः सुसंवृताः। तेन व्यपुर् यदुदरे मुदिताः परिवारिताः। इति युधिष्ठिरशासनम् अक्ष्यते। नतिपरा रथसूतससादिनः। द्रुततरं समुपेत्य तदा सुत। प्रतिदिनं व्यदधुर् हृदि मङ्गलम्। प्राद्रवन् सह धौम्येन बद्धशस्त्रा वनाद् वनम्।

agniṃ pradakṣiṇaṃ kṛtvā brāhmaṇāṃś ca tapodhanān. abhivādya tataḥ sarve prādravan saha kṛṣṇayā. yājñasenīṃ puraskṛtya ṣaḍ evātha pravavrajuḥ. gateṣu teṣu vīreṣu dhaumyo 'pi japatāṃ varaḥ. agnihotrāṇy upādāya pāñcālān abhyagacchata. indrasenādayaś caiva yathoktāḥ prāpya yādavān. rathān aśvāṃś ca rakṣantaḥ sukham ūṣuḥ susaṃvṛtāḥ. tena vyapur yadudare muditāḥ parivāritāḥ. iti yudhiṣṭhiraśāsanam akṣyate. natiparā rathasūtasasādinaḥ. drutataraṃ samupetya tadā suta. pratidinaṃ vyadadhur hṛdi maṅgalam. prādravan saha dhaumyena baddhaśastrā vanād vanam.

Project अर्थ (Artha): X, yashbonde.com, LinkedIn. See Sources

Loading adhyay...