महाभारत 4.32 (श्लोक 1) - Project अर्थ (Artha)

Project Home / Contents

महाभारत

←विराट पर्व→

←अध्याय 32→

[mh-4-32] • 50 श्लोकाः

वैशंपायन उवाच। तमसाभिप्लुते लोके रजसा चैव भारत। व्यतिष्ठन् वै मुहूर्तं तु व्यूढानीकाः प्रहारिणः।

vaiśaṃpāyana uvāca. tamasābhiplute loke rajasā caiva bhārata. vyatiṣṭhan vai muhūrtaṃ tu vyūḍhānīkāḥ prahāriṇaḥ.

ततो ऽन्धकारं प्रणुदन्न् उदतिष्ठत चन्द्रमाः। कुर्वाणो विमलां रात्रिं नन्दयन् क्षत्रियान् युधि।

tato 'ndhakāraṃ praṇudann udatiṣṭhata candramāḥ. kurvāṇo vimalāṃ rātriṃ nandayan kṣatriyān yudhi.

ततः प्रकाशम् आसाद्य पुनर् युद्धम् अवर्तत। घोररूपं ततस् ते स्म नावेक्षन्त परस्परम्।

tataḥ prakāśam āsādya punar yuddham avartata. ghorarūpaṃ tatas te sma nāvekṣanta parasparam.

ततः सुशर्मा त्रैगर्तः सह भ्रात्रा यवीयसा। अभ्यद्रवन् मत्स्यराजं रथव्रातेन सर्वशः।

tataḥ suśarmā traigartaḥ saha bhrātrā yavīyasā. abhyadravan matsyarājaṃ rathavrātena sarvaśaḥ.

ततो रथाभ्यां प्रस्कन्द्य भ्रातरौ क्षत्रियर्षभौ। गदापाणी सुसंरब्धौ समभ्यद्रवतां हयान्।

tato rathābhyāṃ praskandya bhrātarau kṣatriyarṣabhau. gadāpāṇī susaṃrabdhau samabhyadravatāṃ hayān.

तथैव तेषां तु बलानि तानि; क्रुद्धान्य् अथान्योन्यम् अभिद्रवन्ति। गदासिखड्गैश् च परश्वधैश् च; प्रासैश् च तीक्ष्णाग्रसुपीतधारैः।

tathaiva teṣāṃ tu balāni tāni; kruddhāny athānyonyam abhidravanti. gadāsikhaḍgaiś ca paraśvadhaiś ca; prāsaiś ca tīkṣṇāgrasupītadhāraiḥ.

बलं तु मत्स्यस्य बलेन राजा; सर्वं त्रिगर्ताधिपतिः सुशर्मा। प्रमथ्य जित्वा च प्रसह्य मत्स्यं; विराटम् ओजस्विनम् अभ्यधावत्। मत्ताव् इव वृषाव् एतौ गजाव् इव मदोद्धतौ। सिंहाव् इव गजग्राहौ शक्रवृत्राव् इवोत्थितौ। उभौ तुल्यबलोत्साहाव् उभौ तुल्यपराक्रमौ। उभौ तुल्यास्त्रविक्षेपाव् उभौ युद्धविशारदौ।

balaṃ tu matsyasya balena rājā; sarvaṃ trigartādhipatiḥ suśarmā. pramathya jitvā ca prasahya matsyaṃ; virāṭam ojasvinam abhyadhāvat. mattāv iva vṛṣāv etau gajāv iva madoddhatau. siṃhāv iva gajagrāhau śakravṛtrāv ivotthitau. ubhau tulyabalotsāhāv ubhau tulyaparākramau. ubhau tulyāstravikṣepāv ubhau yuddhaviśāradau.

तौ निहत्य पृथग् धुर्याव् उभौ च पार्ष्णिसारथी। आस्तां तुल्यधनुर्ग्राहौ विष्णुकंसाव् इवोद्धतौ। सुशर्मा परवीरघ्नो बलवान् वीर्यवान् गदी। विरथं मत्स्यराजानं जीवग्राहम् अगृह्णताम्।

tau nihatya pṛthag dhuryāv ubhau ca pārṣṇisārathī. āstāṃ tulyadhanurgrāhau viṣṇukaṃsāv ivoddhatau. suśarmā paravīraghno balavān vīryavān gadī. virathaṃ matsyarājānaṃ jīvagrāham agṛhṇatām.

तम् उन्मथ्य सुशर्मा तु रुदतीं वधुकाम् इव। स्यन्दनं स्वं समारोप्य प्रययौ शीघ्रवाहनः।

tam unmathya suśarmā tu rudatīṃ vadhukām iva. syandanaṃ svaṃ samāropya prayayau śīghravāhanaḥ.

तस्मिन् गृहीते विरथे विराटे बलवत्तरे। बलं सर्वं विभग्नं तन् निरुत्साहं निराशकम्। प्राद्रवन्त भयान् मत्स्यास् त्रिगर्तैर् अर्दिता भृशम्। विदिक्षु दिक्षु सर्वासु पलायन्ति च यान्ति च।

tasmin gṛhīte virathe virāṭe balavattare. balaṃ sarvaṃ vibhagnaṃ tan nirutsāhaṃ nirāśakam. prādravanta bhayān matsyās trigartair arditā bhṛśam. vidikṣu dikṣu sarvāsu palāyanti ca yānti ca.

तेषु संत्रास्यमानेषु कुन्तीपुत्रो युधिष्ठिरः। अभ्यभाषन् महाबाहुं भीमसेनम् अरिंदमम्।

teṣu saṃtrāsyamāneṣu kuntīputro yudhiṣṭhiraḥ. abhyabhāṣan mahābāhuṃ bhīmasenam ariṃdamam.

मत्स्यराजः परामृष्टस् त्रिगर्तेन सुशर्मणा। तं मोक्षय महाबाहो न गच्छेद् द्विषतां वशम्।

matsyarājaḥ parāmṛṣṭas trigartena suśarmaṇā. taṃ mokṣaya mahābāho na gacched dviṣatāṃ vaśam.

उषिताः स्मः सुखं सर्वे सर्वकामैः सुपूजिताः। भीमसेन महाबाहो गृहीतं तं सुशर्मणा। त्रायस्व मोक्षय क्षिप्रम् अस्मत्प्रीतिकरं नृपम्। भीमसेन त्वया कार्या तस्य वासस्य निष्कृतिः। वैशंपायनः। तं तथावादिनं तत्र भीमसेनो महाबलः। अभ्यभाषत दुर्धर्षो रणमध्ये युधिष्ठिरम्।

uṣitāḥ smaḥ sukhaṃ sarve sarvakāmaiḥ supūjitāḥ. bhīmasena mahābāho gṛhītaṃ taṃ suśarmaṇā. trāyasva mokṣaya kṣipram asmatprītikaraṃ nṛpam. bhīmasena tvayā kāryā tasya vāsasya niṣkṛtiḥ. vaiśaṃpāyanaḥ. taṃ tathāvādinaṃ tatra bhīmaseno mahābalaḥ. abhyabhāṣata durdharṣo raṇamadhye yudhiṣṭhiram.

भीमसेन उवाच। अहम् एनं परित्रास्ये शासनात् तव पार्थिव। पश्य मे सुमहत् कर्म युध्यतः सह शत्रुभिः।

bhīmasena uvāca. aham enaṃ paritrāsye śāsanāt tava pārthiva. paśya me sumahat karma yudhyataḥ saha śatrubhiḥ.

स्वबाहुबलम् आश्रित्य तिष्ठ त्वं भ्रातृभिः सह। एकान्तम् आश्रितो राजन् पश्य मे ऽद्य पराक्रमम्।

svabāhubalam āśritya tiṣṭha tvaṃ bhrātṛbhiḥ saha. ekāntam āśrito rājan paśya me 'dya parākramam.

सुस्कन्धो ऽयं महावृक्षो गदारूप इव स्थितः। एनम् एव समारुज्य द्रावयिष्यामि शात्रवान्।

suskandho 'yaṃ mahāvṛkṣo gadārūpa iva sthitaḥ. enam eva samārujya drāvayiṣyāmi śātravān.

वैशंपायन उवाच। तं मत्तम् इव मातङ्गं वीक्षमाणं वनस्पतिम्। अब्रवीद् भ्रातरं वीरं धर्मराजो युधिष्ठिरः।

vaiśaṃpāyana uvāca. taṃ mattam iva mātaṅgaṃ vīkṣamāṇaṃ vanaspatim. abravīd bhrātaraṃ vīraṃ dharmarājo yudhiṣṭhiraḥ.

मा भीम साहसं कार्षीस् तिष्ठत्व् एष वनस्पतिः। मा त्वा वृक्षेण कर्माणि कुर्वाणम् अतिमानुषम्। जनाः समवबुध्येरन् भीमो ऽयम् इति भारत। मा ग्रहीस् त्वम् इमं वृक्षं सिंहनादं च मा नद। इमं वृक्षं गृहीत्वा त्वं नेमां सेनाम् अभिद्रव। वृक्षं चेत् त्वं नयेर् वीर विज्ञास्यति जनो ध्रुवम्।

mā bhīma sāhasaṃ kārṣīs tiṣṭhatv eṣa vanaspatiḥ. mā tvā vṛkṣeṇa karmāṇi kurvāṇam atimānuṣam. janāḥ samavabudhyeran bhīmo 'yam iti bhārata. mā grahīs tvam imaṃ vṛkṣaṃ siṃhanādaṃ ca mā nada. imaṃ vṛkṣaṃ gṛhītvā tvaṃ nemāṃ senām abhidrava. vṛkṣaṃ cet tvaṃ nayer vīra vijñāsyati jano dhruvam.

अन्यद् एवायुधं किं चित् प्रतिपद्यस्व मानुषम्। चापं वा यदि वा शक्तिं निस्त्रिंशं वा परश्वधम्।

anyad evāyudhaṃ kiṃ cit pratipadyasva mānuṣam. cāpaṃ vā yadi vā śaktiṃ nistriṃśaṃ vā paraśvadham.

यद् एव मानुषं भीम भवेद् अन्यैर् अलक्षितम्। तद् एवायुधम् आदाय मोक्षयाशु महीपतिम्।

yad eva mānuṣaṃ bhīma bhaved anyair alakṣitam. tad evāyudham ādāya mokṣayāśu mahīpatim.

यमौ च चक्ररक्षौ ते भवितारौ महाबलौ। व्यूहतः समरे तात मत्स्यराजं परीप्सतः। वैशंपायनः। भ्रातुर् वचनम् आज्ञाय भीमो वृक्षं विसृज्य च। चापम् आदाय संप्राप्तो रथम् आरुह्य पाण्डवः। इत्य् उक्त्वा भीमसेनं तं स्वयम् एव युधिष्ठिरः। अन्वयाज् जवनैर् अश्वैः परीप्सन् मात्स्यसत्तमम्। वैशंपायन उवाच। एवम् उक्तस् तु वेगेन भीमसेनो महाबलः। गृहीत्वा तु धनुःश्रेष्ठं जवेन सुमहाजवः। विमुञ्चच् छरवर्षाणि सतोय इव तोयदः। तं भीमो भीमकर्माणं सुशर्माणम् अथाद्रवत्। विराटं समवीक्ष्यैनं तिष्ठ तिष्ठेति चावदत्। सुशर्मा चिन्तयाम् आस कालान्तकयमोपमम्। तिष्ठ तिष्ठेति भाषन्तं पृष्ठतो रथपुंगवः। पश्यतां सुमहत् कर्म महद् युद्धम् उपस्थितम्। परावृत्तो धनुर् गृह्य सुशर्मा भ्रातृभिः सह। निमेषान्तरमात्रेण भीमसेनेन ते रथाः। पातिता भीमसेनेन विराटस्य समीपतः। रथानां च गजानां च वाजिनां च ससादिनाम्। सहस्रशतसंघाताः शूराणाम् उग्रधन्विनाम्। पत्तयो निहतास् तेषां गदां गृह्य महात्मना। तद् दृष्ट्वा तादृशं युद्धं सुशर्मा युद्धदुर्मदः। चिन्तयाम् आस मनसा किंशेषं हि बलस्य मे। अपरो दृश्यते सैन्ये पुरा मग्नो महाबले। आकर्णपूर्णेन तदा धनुषा प्रत्यदृश्यत। सुशर्मा सायकांस् तीक्ष्णान् क्षिपते च पुनः पुनः।

yamau ca cakrarakṣau te bhavitārau mahābalau. vyūhataḥ samare tāta matsyarājaṃ parīpsataḥ. vaiśaṃpāyanaḥ. bhrātur vacanam ājñāya bhīmo vṛkṣaṃ visṛjya ca. cāpam ādāya saṃprāpto ratham āruhya pāṇḍavaḥ. ity uktvā bhīmasenaṃ taṃ svayam eva yudhiṣṭhiraḥ. anvayāj javanair aśvaiḥ parīpsan mātsyasattamam. vaiśaṃpāyana uvāca. evam uktas tu vegena bhīmaseno mahābalaḥ. gṛhītvā tu dhanuḥśreṣṭhaṃ javena sumahājavaḥ. vimuñcac charavarṣāṇi satoya iva toyadaḥ. taṃ bhīmo bhīmakarmāṇaṃ suśarmāṇam athādravat. virāṭaṃ samavīkṣyainaṃ tiṣṭha tiṣṭheti cāvadat. suśarmā cintayām āsa kālāntakayamopamam. tiṣṭha tiṣṭheti bhāṣantaṃ pṛṣṭhato rathapuṃgavaḥ. paśyatāṃ sumahat karma mahad yuddham upasthitam. parāvṛtto dhanur gṛhya suśarmā bhrātṛbhiḥ saha. nimeṣāntaramātreṇa bhīmasenena te rathāḥ. pātitā bhīmasenena virāṭasya samīpataḥ. rathānāṃ ca gajānāṃ ca vājināṃ ca sasādinām. sahasraśatasaṃghātāḥ śūrāṇām ugradhanvinām. pattayo nihatās teṣāṃ gadāṃ gṛhya mahātmanā. tad dṛṣṭvā tādṛśaṃ yuddhaṃ suśarmā yuddhadurmadaḥ. cintayām āsa manasā kiṃśeṣaṃ hi balasya me. aparo dṛśyate sainye purā magno mahābale. ākarṇapūrṇena tadā dhanuṣā pratyadṛśyata. suśarmā sāyakāṃs tīkṣṇān kṣipate ca punaḥ punaḥ.

ततः समस्तास् ते सर्वे तुरगान् अभ्यचोदयन्। दिव्यम् अस्त्रं विकुर्वाणास् त्रिगर्तान् प्रत्यमर्षणाः।

tataḥ samastās te sarve turagān abhyacodayan. divyam astraṃ vikurvāṇās trigartān pratyamarṣaṇāḥ.

तान् निवृत्तरथान् दृष्ट्वा पाण्डवान् सा महाचमूः। वैराटी परमक्रुद्धा युयुधे परमाद्भुतम्। त्रिगर्ताः समतिक्रम्य व्ययुध्यन्त जयैषिणः। तान् भीमसेनः संक्रुद्धः सर्वशस्त्रभृतां वरः।

tān nivṛttarathān dṛṣṭvā pāṇḍavān sā mahācamūḥ. vairāṭī paramakruddhā yuyudhe paramādbhutam. trigartāḥ samatikramya vyayudhyanta jayaiṣiṇaḥ. tān bhīmasenaḥ saṃkruddhaḥ sarvaśastrabhṛtāṃ varaḥ.

सहस्रं न्यवधीत् तत्र कुन्तीपुत्रो युधिष्ठिरः। भीमः सप्तशतान् योधान् परलोकम् अदर्शयत्। नकुलश् चापि सप्तैव शतानि प्राहिणोच् छरैः।

sahasraṃ nyavadhīt tatra kuntīputro yudhiṣṭhiraḥ. bhīmaḥ saptaśatān yodhān paralokam adarśayat. nakulaś cāpi saptaiva śatāni prāhiṇoc charaiḥ.

शतानि त्रीणि शूराणां सहदेवः प्रतापवान्। युधिष्ठिरसमादिष्टो निजघ्ने पुरुषर्षभः। ततो ऽभ्यपतद् अत्युग्रः सुशर्माणम् उदायुधम्। भित्त्वा तां महतीं सेनां त्रिगर्तानां नरर्षभ। क्षोभयन् सर्वसैन्यानि सिंहः क्षुद्रमृगान् इव।

śatāni trīṇi śūrāṇāṃ sahadevaḥ pratāpavān. yudhiṣṭhirasamādiṣṭo nijaghne puruṣarṣabhaḥ. tato 'bhyapatad atyugraḥ suśarmāṇam udāyudham. bhittvā tāṃ mahatīṃ senāṃ trigartānāṃ nararṣabha. kṣobhayan sarvasainyāni siṃhaḥ kṣudramṛgān iva.

ततो युधिष्ठिरो राजा त्वरमाणो महारथः। अभिद्रुत्य सुशर्माणं शरैर् अभ्यतुदद् भृशम्।

tato yudhiṣṭhiro rājā tvaramāṇo mahārathaḥ. abhidrutya suśarmāṇaṃ śarair abhyatudad bhṛśam.

सुशर्मापि सुसंक्रुद्धस् त्वरमाणो युधिष्ठिरम्। अविध्यन् नवभिर् बाणैश् चतुर्भिश् चतुरो हयान्।

suśarmāpi susaṃkruddhas tvaramāṇo yudhiṣṭhiram. avidhyan navabhir bāṇaiś caturbhiś caturo hayān.

ततो राजन्न् आशुकारी कुन्तीपुत्रो वृकोदरः। समासाद्य सुशर्माणम् अश्वान् अस्य व्यपोथयत्।

tato rājann āśukārī kuntīputro vṛkodaraḥ. samāsādya suśarmāṇam aśvān asya vyapothayat.

पृष्ठगोपौ च तस्याथ हत्वा परमसायकैः। अथास्य सारथिं क्रुद्धो रथोपस्थाद् अपाहरत्।

pṛṣṭhagopau ca tasyātha hatvā paramasāyakaiḥ. athāsya sārathiṃ kruddho rathopasthād apāharat.

चक्ररक्षश् च शूरश् च शोणाश्वो नाम विश्रुतः। स भयाद् द्वैरथं दृष्ट्वा त्रैगर्तं प्राजहत् तदा।

cakrarakṣaś ca śūraś ca śoṇāśvo nāma viśrutaḥ. sa bhayād dvairathaṃ dṛṣṭvā traigartaṃ prājahat tadā.

ततो विराटः प्रस्कन्द्य रथाद् अथ सुशर्मणः। गदाम् अस्य परामृश्य तम् एवाजघ्निवान् बली। स चचार गदापाणिर् वृद्धो ऽपि तरुणो यथा। तयोः स दृष्ट्वा तत्कर्म मत्स्यपाण्डवयोर् मृधे। त्वरमाणो रथं त्यक्त्वा पदातिः प्राद्रवद् रणात्। पलायमानं त्रैगर्तं दृष्ट्वा भीमो ऽभ्यभाषत। अनेन वीर्येण कथं गास् त्वं प्रार्थयसे बलात्। राजपुत्र निवर्तस्व न ते युक्तं पलायनम्। कथं चानुचरांस् त्यक्त्वा शत्रुमध्ये विषीदसि। इत्य् उक्तः स तु पार्थेन सुशर्मा रथयूथपः। तिष्ठ तिष्ठेति भीमं स सहसाभ्यद्रवद् बली। पञ्चभिस् त्वरितो भीमं जघान समरे बली। तां बाणान् त्रिणीकृत्य जीवितेप्सुस् ततो रणात्। प्राद्रवत् तूर्णम् अव्यग्रो जीवितेप्सुः सुशर्मणः।

tato virāṭaḥ praskandya rathād atha suśarmaṇaḥ. gadām asya parāmṛśya tam evājaghnivān balī. sa cacāra gadāpāṇir vṛddho 'pi taruṇo yathā. tayoḥ sa dṛṣṭvā tatkarma matsyapāṇḍavayor mṛdhe. tvaramāṇo rathaṃ tyaktvā padātiḥ prādravad raṇāt. palāyamānaṃ traigartaṃ dṛṣṭvā bhīmo 'bhyabhāṣata. anena vīryeṇa kathaṃ gās tvaṃ prārthayase balāt. rājaputra nivartasva na te yuktaṃ palāyanam. kathaṃ cānucarāṃs tyaktvā śatrumadhye viṣīdasi. ity uktaḥ sa tu pārthena suśarmā rathayūthapaḥ. tiṣṭha tiṣṭheti bhīmaṃ sa sahasābhyadravad balī. pañcabhis tvarito bhīmaṃ jaghāna samare balī. tāṃ bāṇān triṇīkṛtya jīvitepsus tato raṇāt. prādravat tūrṇam avyagro jīvitepsuḥ suśarmaṇaḥ.

भीमस् तु भीमसंकाशो रथात् प्रस्कन्द्य कुण्डली। त्रिगर्तराजम् आदत्त सिंहः क्षुद्रमृगं यथा। तं भीमसेनो धावन्तम् अभ्यधावत वीर्यवान्। उत्प्लुत्यागत्य वेगेन तद्रथे विनिपत्य च। सुशर्मणः शिरो ऽगृह्णात् पुनर् आश्वास्य युध्यतः। अभिद्रुत्य सुशर्माणं केशपक्षे परामृशत्। समुद्यम्य च रोषात् तं निष्पिपेष महीतले। पदा मूर्ध्नि महाबाहुः प्राहरद् विलपिष्यतः। तस्य जानुं ददौ भीमो जघ्ने चैनम् अरत्निना। स मोहम् अगमद् राजा प्रहारवरपीडितः। तं निषेधयतां भीमं यमौ त्रैगर्तम् आरणे। तदा भीमो ऽभिसंक्रुद्धस् तस्य दर्पं ननाश ह। ऊर्ध्वम् उत्प्लुत्य मार्जार आखोर् यद्वच् छिरो रुषा।

bhīmas tu bhīmasaṃkāśo rathāt praskandya kuṇḍalī. trigartarājam ādatta siṃhaḥ kṣudramṛgaṃ yathā. taṃ bhīmaseno dhāvantam abhyadhāvata vīryavān. utplutyāgatya vegena tadrathe vinipatya ca. suśarmaṇaḥ śiro 'gṛhṇāt punar āśvāsya yudhyataḥ. abhidrutya suśarmāṇaṃ keśapakṣe parāmṛśat. samudyamya ca roṣāt taṃ niṣpipeṣa mahītale. padā mūrdhni mahābāhuḥ prāharad vilapiṣyataḥ. tasya jānuṃ dadau bhīmo jaghne cainam aratninā. sa moham agamad rājā prahāravarapīḍitaḥ. taṃ niṣedhayatāṃ bhīmaṃ yamau traigartam āraṇe. tadā bhīmo 'bhisaṃkruddhas tasya darpaṃ nanāśa ha. ūrdhvam utplutya mārjāra ākhor yadvac chiro ruṣā.

तस्मिन् गृहीते विरथे त्रिगर्तानां महारथे। अभज्यत बलं सर्वं त्रैगर्तं तद्भयातुरम्।

tasmin gṛhīte virathe trigartānāṃ mahārathe. abhajyata balaṃ sarvaṃ traigartaṃ tadbhayāturam.

निवर्त्य गास् ततः सर्वाः पाण्डुपुत्रा महाबलाः। अवजित्य सुशर्माणं धनं चादाय सर्वशः।

nivartya gās tataḥ sarvāḥ pāṇḍuputrā mahābalāḥ. avajitya suśarmāṇaṃ dhanaṃ cādāya sarvaśaḥ.

स्वबाहुबलसंपन्ना ह्रीनिषेधा यतव्रताः। मोचयित्वा विराटं तं पाण्डवास् ते हतद्विषः। विराटस्य महात्मानः परिक्लेशविनाशनाः। स्थिताः समक्षं ते सर्वे त्व् अथ भीमो ऽभ्यभाषत। नायं पापसमाचारो मत्तो जीवितुम् अर्हति। किं नु शक्यं मया कर्तुं यद् राजा सततं घृणी। गले गृहीत्वा राजानम् आनीय विवशं वशम्। तत एनं विचेष्टन्तं बद्ध्वा पार्थो वृकोदरः। रथम् आरोपयाम् आस विसंज्ञं पांसुगुण्ठितम्। अभ्येत्य रणमध्यस्थम् अभ्यगच्छद् युधिष्ठिरम्। दर्शयाम् आस भीमस् तु ताम् अवस्थां सुशर्मणः। प्रोवाच पुरुषव्याघ्रो भीमम् आहवशोभिनम्। तं राजा प्राहसद् दृष्ट्वा मुच्यतां वै नराधमः। एवम् उक्तो ऽब्रवीद् भीमः सुशर्माणं महाबलम्। जीवितुं चेच्छसे मूढ हेतुं ते वदतः शृणु। दासो ऽस्मीति त्वया वाच्यं संसत्सु च सभासु च। एवं ते जीवितं दद्याम् एष युद्धजितो विधिः। तम् उवाच ततो ज्येष्ठो भ्राता सप्रणयं वचः। मुञ्चेमम् अधमाचारं प्रमाणं यदि ते वयम्। दासभावं गतो ह्य् एष विराटस्य महीपतेः। अदासो गच्छ मुक्तो ऽसि मैवं कार्षीः पुनः क्व चित्। एवम् उक्ते तु सव्रीडः सुशर्मासीद् अधोमुखः। स मुक्तो ऽभ्येत्य राजानम् अभिवाद्य प्रतस्थिवान्। प्रमुच्य च सुशर्माणं पाण्डवास् ते हतद्विषः। स्वबाहुबलसंपन्ना ह्रीनिषेवा यतव्रताः। संग्रामशिरसो मध्ये तां रात्रिं सुखिनो ऽवसन्। स भीमसेनः समरे निहत्य। शत्रून् विराटस्य महानुभावः। ननाद हृष्टो बलवान् अमर्षी। सिंहो यथा क्षुद्रमृगं निहत्य।

svabāhubalasaṃpannā hrīniṣedhā yatavratāḥ. mocayitvā virāṭaṃ taṃ pāṇḍavās te hatadviṣaḥ. virāṭasya mahātmānaḥ parikleśavināśanāḥ. sthitāḥ samakṣaṃ te sarve tv atha bhīmo 'bhyabhāṣata. nāyaṃ pāpasamācāro matto jīvitum arhati. kiṃ nu śakyaṃ mayā kartuṃ yad rājā satataṃ ghṛṇī. gale gṛhītvā rājānam ānīya vivaśaṃ vaśam. tata enaṃ viceṣṭantaṃ baddhvā pārtho vṛkodaraḥ. ratham āropayām āsa visaṃjñaṃ pāṃsuguṇṭhitam. abhyetya raṇamadhyastham abhyagacchad yudhiṣṭhiram. darśayām āsa bhīmas tu tām avasthāṃ suśarmaṇaḥ. provāca puruṣavyāghro bhīmam āhavaśobhinam. taṃ rājā prāhasad dṛṣṭvā mucyatāṃ vai narādhamaḥ. evam ukto 'bravīd bhīmaḥ suśarmāṇaṃ mahābalam. jīvituṃ cecchase mūḍha hetuṃ te vadataḥ śṛṇu. dāso 'smīti tvayā vācyaṃ saṃsatsu ca sabhāsu ca. evaṃ te jīvitaṃ dadyām eṣa yuddhajito vidhiḥ. tam uvāca tato jyeṣṭho bhrātā sapraṇayaṃ vacaḥ. muñcemam adhamācāraṃ pramāṇaṃ yadi te vayam. dāsabhāvaṃ gato hy eṣa virāṭasya mahīpateḥ. adāso gaccha mukto 'si maivaṃ kārṣīḥ punaḥ kva cit. evam ukte tu savrīḍaḥ suśarmāsīd adhomukhaḥ. sa mukto 'bhyetya rājānam abhivādya pratasthivān. pramucya ca suśarmāṇaṃ pāṇḍavās te hatadviṣaḥ. svabāhubalasaṃpannā hrīniṣevā yatavratāḥ. saṃgrāmaśiraso madhye tāṃ rātriṃ sukhino 'vasan. sa bhīmasenaḥ samare nihatya. śatrūn virāṭasya mahānubhāvaḥ. nanāda hṛṣṭo balavān amarṣī. siṃho yathā kṣudramṛgaṃ nihatya.

ततो विराटः कौन्तेयान् अतिमानुषविक्रमान्। अर्चयाम् आस वित्तेन मानेन च महारथान्। वचसा चैव सान्त्वेन स्नेहेन च मुदान्वितः।

tato virāṭaḥ kaunteyān atimānuṣavikramān. arcayām āsa vittena mānena ca mahārathān. vacasā caiva sāntvena snehena ca mudānvitaḥ.

विराट उवाच। यथैव मम रत्नानि युष्माकं तानि वै तथा। कार्यं कुरुत तैः सर्वे यथाकामं यथासुखम्।

virāṭa uvāca. yathaiva mama ratnāni yuṣmākaṃ tāni vai tathā. kāryaṃ kuruta taiḥ sarve yathākāmaṃ yathāsukham.

ददान्य् अलंकृताः कन्या वसूनि विविधानि च। मनसश् चाप्य् अभिप्रेतं यद् वः शत्रुनिबर्हणाः।

dadāny alaṃkṛtāḥ kanyā vasūni vividhāni ca. manasaś cāpy abhipretaṃ yad vaḥ śatrunibarhaṇāḥ.

युष्माकं विक्रमाद् अद्य मुक्तो ऽहं स्वस्तिमान् इह। तस्माद् भवन्तो मत्स्यानाम् ईश्वराः सर्व एव हि।

yuṣmākaṃ vikramād adya mukto 'haṃ svastimān iha. tasmād bhavanto matsyānām īśvarāḥ sarva eva hi.

वैशंपायन उवाच। तथाभिवादिनं मत्स्यं कौरवेयाः पृथक् पृथक्। ऊचुः प्राञ्जलयः सर्वे युधिष्ठिरपुरोगमाः।

vaiśaṃpāyana uvāca. tathābhivādinaṃ matsyaṃ kauraveyāḥ pṛthak pṛthak. ūcuḥ prāñjalayaḥ sarve yudhiṣṭhirapurogamāḥ.

प्रतिनन्दाम ते वाक्यं सर्वं चैव विशां पते। एतेनैव प्रतीताः स्मो यत् त्वं मुक्तो ऽद्य शत्रुभिः। यत् त्वं मुक्तो ऽसि शत्रुभ्य एतत् कार्यं हितं हि नः। न किं चित् कार्यम् अस्माकं न धनं मृगयामहे।

pratinandāma te vākyaṃ sarvaṃ caiva viśāṃ pate. etenaiva pratītāḥ smo yat tvaṃ mukto 'dya śatrubhiḥ. yat tvaṃ mukto 'si śatrubhya etat kāryaṃ hitaṃ hi naḥ. na kiṃ cit kāryam asmākaṃ na dhanaṃ mṛgayāmahe.

अथाब्रवीत् प्रीतमना मत्स्यराजो युधिष्ठिरम्। निर्भरः प्रीतिपूर्वेण हर्षगद्गदया गिरा। पुनर् एव महाबाहुर् विराटो राजसत्तमः। एहि त्वाम् अभिषेक्ष्यामि मत्स्यराजो ऽस्तु नो भवान्।

athābravīt prītamanā matsyarājo yudhiṣṭhiram. nirbharaḥ prītipūrveṇa harṣagadgadayā girā. punar eva mahābāhur virāṭo rājasattamaḥ. ehi tvām abhiṣekṣyāmi matsyarājo 'stu no bhavān.

मनसश् चाप्य् अभिप्रेतं यत् ते शत्रुनिबर्हण। तत् ते ऽहं संप्रदास्यामि सर्वम् अर्हति नो भवान्।

manasaś cāpy abhipretaṃ yat te śatrunibarhaṇa. tat te 'haṃ saṃpradāsyāmi sarvam arhati no bhavān.

रत्नानि गाः सुवर्णं च मणिमुक्तम् अथापि वा। वैयाघ्रपद्य विप्रेन्द्र सर्वथैव नमो ऽस्तु ते।

ratnāni gāḥ suvarṇaṃ ca maṇimuktam athāpi vā. vaiyāghrapadya viprendra sarvathaiva namo 'stu te.

त्वत्कृते ह्य् अद्य पश्यामि राज्यम् आत्मानम् एव च। एवम् उक्तस् तु मत्स्येन तम् अभाषत पाण्डवः। यतश् च जातः संरम्भः स च शत्रुर् वशं गतः। विनयेनेति राजानं वदन्तं तत्र संसदि। धर्मराजो महाराज जगाद सदृशीं गिरम्।

tvatkṛte hy adya paśyāmi rājyam ātmānam eva ca. evam uktas tu matsyena tam abhāṣata pāṇḍavaḥ. yataś ca jātaḥ saṃrambhaḥ sa ca śatrur vaśaṃ gataḥ. vinayeneti rājānaṃ vadantaṃ tatra saṃsadi. dharmarājo mahārāja jagāda sadṛśīṃ giram.

ततो युधिष्ठिरो मत्स्यं पुनर् एवाभ्यभाषत। प्रतिनन्दामि ते वाक्यं मनोज्ञं मत्स्य भाषसे।

tato yudhiṣṭhiro matsyaṃ punar evābhyabhāṣata. pratinandāmi te vākyaṃ manojñaṃ matsya bhāṣase.

आनृशंस्यपरो नित्यं सुसुखः सततं भव। पुनर् एव विराटश् च राजा कङ्कम् अभाषत। अहो शूद्रस्य कर्माणि वललस्य द्विजोत्तम। सो ऽहं शूद्रेण संग्रामे वललेनाभिरक्षितः। त्वत्कृते सर्वम् एवैतद् उपपन्नं ममानघ। वरं वृणीष्व भद्रं ते ब्रूहि किं करवाणि ते। ददानि ते महाप्रीत्या रत्नान्य् उच्चावचान्य् अपि। शयनासनयानानि कन्याश् च समलंकृताः। हस्त्यश्वरथसंघाश् च राष्ट्राणि विविधानि च। वैशंपायनः। तथैव च मम प्रीत्या प्रतिगृह्ण ममान्तिके। तं तथा वादिनं तत्र कौरव्यः प्रत्यभाषत। एषैव तु मम प्रीतिर् यत् त्वं मुक्तो ऽसि शत्रुभिः। प्रतीतश् चेत् पुनस् तुष्टः प्रवेक्ष्यसि तदानघ। दारैः पुत्रैश् च संश्लिष्य सा हि प्रीतिर् ममातुला। सुशर्माणं तु राजेन्द्र सभृत्यबलवाहनम्। विसर्जय नरश्रेष्ठ वरम् एतद् अहं वृणे। एवम् उक्तस् तु कङ्केन विराटो राजसत्तमः। प्रत्युवाच ततः कङ्कं सुशर्मा यातु चेष्टतः। गच्छन्तु दूतास् त्वरितं नगरं तव पार्थिव। सुहृदां प्रियम् आख्यातुं घोषयन्तु च ते जयम्।

ānṛśaṃsyaparo nityaṃ susukhaḥ satataṃ bhava. punar eva virāṭaś ca rājā kaṅkam abhāṣata. aho śūdrasya karmāṇi valalasya dvijottama. so 'haṃ śūdreṇa saṃgrāme valalenābhirakṣitaḥ. tvatkṛte sarvam evaitad upapannaṃ mamānagha. varaṃ vṛṇīṣva bhadraṃ te brūhi kiṃ karavāṇi te. dadāni te mahāprītyā ratnāny uccāvacāny api. śayanāsanayānāni kanyāś ca samalaṃkṛtāḥ. hastyaśvarathasaṃghāś ca rāṣṭrāṇi vividhāni ca. vaiśaṃpāyanaḥ. tathaiva ca mama prītyā pratigṛhṇa mamāntike. taṃ tathā vādinaṃ tatra kauravyaḥ pratyabhāṣata. eṣaiva tu mama prītir yat tvaṃ mukto 'si śatrubhiḥ. pratītaś cet punas tuṣṭaḥ pravekṣyasi tadānagha. dāraiḥ putraiś ca saṃśliṣya sā hi prītir mamātulā. suśarmāṇaṃ tu rājendra sabhṛtyabalavāhanam. visarjaya naraśreṣṭha varam etad ahaṃ vṛṇe. evam uktas tu kaṅkena virāṭo rājasattamaḥ. pratyuvāca tataḥ kaṅkaṃ suśarmā yātu ceṣṭataḥ. gacchantu dūtās tvaritaṃ nagaraṃ tava pārthiva. suhṛdāṃ priyam ākhyātuṃ ghoṣayantu ca te jayam.

ततस् तद्वचनान् मत्स्यो दूतान् राजा समादिशत्। आचक्षध्वं पुरं गत्वा संग्रामे विजयं मम।

tatas tadvacanān matsyo dūtān rājā samādiśat. ācakṣadhvaṃ puraṃ gatvā saṃgrāme vijayaṃ mama.

कुमाराः समलंकृत्य पर्यागच्छन्तु मे पुरात्। वादित्राणि च सर्वाणि गणिकाश् च स्वलंकृताः। एतद् आज्ञां ततः श्रुत्वा राज्ञा मत्स्येन नोदिताः। ताम् आज्ञां शिरसा कृत्वा प्रस्थिता हृष्टमानसाः। प्रत्यायान्तु च ते सर्वे नागराः सर्व एव हि।

kumārāḥ samalaṃkṛtya paryāgacchantu me purāt. vāditrāṇi ca sarvāṇi gaṇikāś ca svalaṃkṛtāḥ. etad ājñāṃ tataḥ śrutvā rājñā matsyena noditāḥ. tām ājñāṃ śirasā kṛtvā prasthitā hṛṣṭamānasāḥ. pratyāyāntu ca te sarve nāgarāḥ sarva eva hi.

ते गत्वा केवलां रात्रिम् अथ सूर्योदयं प्रति। एवम् उक्तास् तथा दूता रात्रौ यात्वा तु केवलम्। ततो ऽन्तरे वै उषिता दूताः शीघ्रानुयायिनः। नगरं प्राविशंस् ते वै सूर्ये सम्यग् अथोदिते। विराटस्य पुराभ्याशे दूता जयम् अघोषयन्। पताकोच्छ्रयमालाढ्यं पुरम् अप्रतिमं यथा।

te gatvā kevalāṃ rātrim atha sūryodayaṃ prati. evam uktās tathā dūtā rātrau yātvā tu kevalam. tato 'ntare vai uṣitā dūtāḥ śīghrānuyāyinaḥ. nagaraṃ prāviśaṃs te vai sūrye samyag athodite. virāṭasya purābhyāśe dūtā jayam aghoṣayan. patākocchrayamālāḍhyaṃ puram apratimaṃ yathā.

Project अर्थ (Artha): X, yashbonde.com, LinkedIn. See Sources

Loading adhyay...