महाभारत 4.31 (श्लोक 1) - Project अर्थ (Artha)

महाभारत

←विराट पर्व→

←अध्याय 31→

[mh-4-31] • 24 श्लोकाः

वैशंपायन उवाच। निर्याय नगराच् छूरा व्यूढानीकाः प्रहारिणः। त्रिगर्तान् अस्पृशन् मत्स्याः सूर्ये परिणते सति। त्रिगर्ता अस्पृशन् मात्स्यान् पूर्वम् एव महारथाः।

vaiśaṃpāyana uvāca. niryāya nagarāc chūrā vyūḍhānīkāḥ prahāriṇaḥ. trigartān aspṛśan matsyāḥ sūrye pariṇate sati. trigartā aspṛśan mātsyān pūrvam eva mahārathāḥ.

ते त्रिगर्ताश् च मत्स्याश् च संरब्धा युद्धदुर्मदाः। अन्योन्यम् अभिगर्जन्तो गोषु गृद्धा महाबलाः।

te trigartāś ca matsyāś ca saṃrabdhā yuddhadurmadāḥ. anyonyam abhigarjanto goṣu gṛddhā mahābalāḥ.

भीमाश् च मत्तमातङ्गास् तोमराङ्कुशचोदिताः। ग्रामणीयैः समारूढाः कुशलैर् हस्तिसादिभिः।

bhīmāś ca mattamātaṅgās tomarāṅkuśacoditāḥ. grāmaṇīyaiḥ samārūḍhāḥ kuśalair hastisādibhiḥ.

तेषां समागमो घोरस् तुमुलो लोमहर्षणः। घ्नतां परस्परं घोरो यमराष्ट्रविवर्धनः। देवासुरसमो राजन्न् आसीत् सूर्ये विलम्बति। पदातिरथनागेन्द्रहयारोहबलौघवान्। अन्योन्यम् अभ्यापततां निघ्नतां चेतरेतरम्।

teṣāṃ samāgamo ghoras tumulo lomaharṣaṇaḥ. ghnatāṃ parasparaṃ ghoro yamarāṣṭravivardhanaḥ. devāsurasamo rājann āsīt sūrye vilambati. padātirathanāgendrahayārohabalaughavān. anyonyam abhyāpatatāṃ nighnatāṃ cetaretaram.

उदतिष्ठद् रजो भौमं न प्रज्ञायत किं चन। पक्षिणश् चापतन् भूमौ सैन्येन रजसावृताः।

udatiṣṭhad rajo bhaumaṃ na prajñāyata kiṃ cana. pakṣiṇaś cāpatan bhūmau sainyena rajasāvṛtāḥ.

इषुभिर् व्यतिसंयद्भिर् आदित्यो ऽन्तरधीयत। खद्योतैर् इव संयुक्तम् अन्तरिक्षं व्यराजत। रुक्मपुङ्खैः सुतीक्ष्णाग्रैर् वज्राग्निसदृशप्रभैः।

iṣubhir vyatisaṃyadbhir ādityo 'ntaradhīyata. khadyotair iva saṃyuktam antarikṣaṃ vyarājata. rukmapuṅkhaiḥ sutīkṣṇāgrair vajrāgnisadṛśaprabhaiḥ.

रुक्मपृष्ठानि चापानि व्यतिषक्तानि धन्विनाम्। पततां लोकवीराणां सव्यदक्षिणम् अस्यताम्।

rukmapṛṣṭhāni cāpāni vyatiṣaktāni dhanvinām. patatāṃ lokavīrāṇāṃ savyadakṣiṇam asyatām.

रथा रथैः समाजग्मुः पादातैश् च पदातयः। सादिभिः सादिनश् चैव गजैश् चापि महागजाः। रथिनः सादिनश् चात्र संप्रहारम् अकुर्वत।

rathā rathaiḥ samājagmuḥ pādātaiś ca padātayaḥ. sādibhiḥ sādinaś caiva gajaiś cāpi mahāgajāḥ. rathinaḥ sādinaś cātra saṃprahāram akurvata.

असिभिः पट्टिशैः प्रासैः शक्तिभिस् तोमरैर् अपि। संरब्धाः समरे राजन् निजघ्नुर् इतरेतरम्। अन्तरिक्षे गतिर् येषां ददृशुश् चापि वध्यताम्।

asibhiḥ paṭṭiśaiḥ prāsaiḥ śaktibhis tomarair api. saṃrabdhāḥ samare rājan nijaghnur itaretaram. antarikṣe gatir yeṣāṃ dadṛśuś cāpi vadhyatām.

निघ्नन्तः समरे ऽन्योन्यं शूराः परिघबाहवः। न शेकुर् अभिसंरब्धाः शूरान् कर्तुं पराङ्मुखान्।

nighnantaḥ samare 'nyonyaṃ śūrāḥ parighabāhavaḥ. na śekur abhisaṃrabdhāḥ śūrān kartuṃ parāṅmukhān.

कॢप्तोत्तरोष्ठं सुनसं कॢप्तकेशम् अलंकृतम्। अदृश्यत शिरश् छिन्नं रजोध्वस्तं सकुण्डलम्।

kḷptottaroṣṭhaṃ sunasaṃ kḷptakeśam alaṃkṛtam. adṛśyata śiraś chinnaṃ rajodhvastaṃ sakuṇḍalam.

अदृश्यंस् तत्र गात्राणि शरैश् छिन्नानि भागशः। शालस्कन्धनिकाशानि क्षत्रियाणां महामृधे।

adṛśyaṃs tatra gātrāṇi śaraiś chinnāni bhāgaśaḥ. śālaskandhanikāśāni kṣatriyāṇāṃ mahāmṛdhe.

नागभोगनिकाशैश् च बाहुभिश् चन्दनोक्षितैः। आकीर्णा वसुधा तत्र शिरोभिश् च सकुण्डलैः। रथिनां रथिभिश् चात्र संप्रहारो ऽभ्यवर्तत। सादिभिः सादिनां चात्र पादातानां पदातिभिः। यथा वा वाससी श्लक्ष्णे महारजतरञ्जिते। बिभ्रती युवती श्यामा भाति तद्वद् वसुंधरा।

nāgabhoganikāśaiś ca bāhubhiś candanokṣitaiḥ. ākīrṇā vasudhā tatra śirobhiś ca sakuṇḍalaiḥ. rathināṃ rathibhiś cātra saṃprahāro 'bhyavartata. sādibhiḥ sādināṃ cātra pādātānāṃ padātibhiḥ. yathā vā vāsasī ślakṣṇe mahārajatarañjite. bibhratī yuvatī śyāmā bhāti tadvad vasuṃdharā.

उपशाम्यद् रजो भौमं रुधिरेण प्रसर्पता। कश्मलं प्राविशद् घोरं निर्मर्यादम् अवर्तत। उपाक्रोशंस् तदान्योन्यं शरैर् गाढं प्रवेजिताः। अन्तरिक्षे गतिर् येषां दर्शनं चाप्य् अरुध्यत। उपानिघ्नंत सुभृशं गोषु गोवृषभा इव। युधिष्ठिरो ऽपि धर्मात्मा भ्रातृभिः सहितस् तदा। व्यूहं कृत्वा विराटस्य अन्वयुध्यत पाण्डवः। आत्मानं श्येनवत् कृत्वा तुण्डम् आसीद् युधिष्ठिरः। पक्षौ यमौ च भवतः पुच्छम् आसीद् वृकोदरः। सहस्रं न्यहनत् तत्र कुन्तीपुत्रो युधिष्ठिरः। भीमसेनः सुसंक्रुद्धः सर्वशस्त्रभृतां वरः। द्विसाहस्रं रथान् वीरः परलोकं प्रवेशयत्। नकुलस् त्रिशतं जघ्ने सहदेवश् चतुःशतम्।

upaśāmyad rajo bhaumaṃ rudhireṇa prasarpatā. kaśmalaṃ prāviśad ghoraṃ nirmaryādam avartata. upākrośaṃs tadānyonyaṃ śarair gāḍhaṃ pravejitāḥ. antarikṣe gatir yeṣāṃ darśanaṃ cāpy arudhyata. upānighnaṃta subhṛśaṃ goṣu govṛṣabhā iva. yudhiṣṭhiro 'pi dharmātmā bhrātṛbhiḥ sahitas tadā. vyūhaṃ kṛtvā virāṭasya anvayudhyata pāṇḍavaḥ. ātmānaṃ śyenavat kṛtvā tuṇḍam āsīd yudhiṣṭhiraḥ. pakṣau yamau ca bhavataḥ puccham āsīd vṛkodaraḥ. sahasraṃ nyahanat tatra kuntīputro yudhiṣṭhiraḥ. bhīmasenaḥ susaṃkruddhaḥ sarvaśastrabhṛtāṃ varaḥ. dvisāhasraṃ rathān vīraḥ paralokaṃ praveśayat. nakulas triśataṃ jaghne sahadevaś catuḥśatam.

शतानीकः शतं हत्वा विशालाक्षश् चतुःशतम्। प्रविष्टौ महतीं सेनां त्रिगर्तानां महारथौ। तौ प्रविश्य महासेनां बलवन्तौ यशस्विनौ। आर्च्छेतां बहुसंरब्धौ केशाकेशि नखानखि।

śatānīkaḥ śataṃ hatvā viśālākṣaś catuḥśatam. praviṣṭau mahatīṃ senāṃ trigartānāṃ mahārathau. tau praviśya mahāsenāṃ balavantau yaśasvinau. ārcchetāṃ bahusaṃrabdhau keśākeśi nakhānakhi.

लक्षयित्वा त्रिगर्तानां तौ प्रविष्टौ रथव्रजम्। जग्मतुः सूर्यदत्तश् च मदिराश्वश् च पृष्ठतः। शङ्खो विराटपुत्रस् तु महेष्वासो महाबलः। विनिघ्नन् समरे शत्रून् प्रविवेश महाचमूम्।

lakṣayitvā trigartānāṃ tau praviṣṭau rathavrajam. jagmatuḥ sūryadattaś ca madirāśvaś ca pṛṣṭhataḥ. śaṅkho virāṭaputras tu maheṣvāso mahābalaḥ. vinighnan samare śatrūn praviveśa mahācamūm.

विराटस् तत्र संग्रामे हत्वा पञ्चशतान् रथान्। हयानां च शतान्य् अत्र हत्वा पञ्च महारथान्।

virāṭas tatra saṃgrāme hatvā pañcaśatān rathān. hayānāṃ ca śatāny atra hatvā pañca mahārathān.

चरन् स विविधान् मार्गान् रथेषु रथयूथपः। त्रिगर्तानां सुशर्माणम् आर्च्छद् रुक्मरथं रणे।

caran sa vividhān mārgān ratheṣu rathayūthapaḥ. trigartānāṃ suśarmāṇam ārcchad rukmarathaṃ raṇe.

तौ व्यावहरतां तत्र महात्मानौ महाबलौ। अन्योन्यम् अभिगर्जन्तौ गोष्ठे गोवृषभाव् इव। ततो राजा त्रिगर्तानां सुशर्मा युद्धदुर्मदः। मत्स्यं समीयाद् यत्ताश्वं द्वैरथेन नरर्षभः। त्रिगर्तानां च मुख्यो ऽसौ मत्स्यानां च महाबलः। अभीयतुर् अथान्योन्यं द्वैरथेन नरर्षभ। राजसिंहौ सुसंरब्धौ विरेजतुर् अमर्षणौ। अयुध्यन्त रणे वीराः शूराः परिघबाहवः। कबन्धाः समरे हन्तुं महायोधाः प्रचक्रमुः। हन्यतां हन्यताम् एव शिरांसि पतितान्य् अपि। कबन्धान् प्रेरयाम् आसुर् हुंकारोच्चारणादिभिः। विराटश् च महाश्चर्यं दृष्ट्वा कौतुकम् आगतम्। हर्षं लेभे परं राजा ममाप्य् एवंविधा नराः। कबन्धेन शतं योधाः पातिता रणमूर्धनि। ततः कबन्धः पतितः पुष्पवर्षैः सहैव तु। विमानं प्रेरितं देवैर् अप्सरोभिः समावृतम्। समक्षं सर्वयोधानां तत्रारूढो दिवं ययौ। न शेकुर् इति संक्रुद्धाः शूराः कर्तुं पराङ्मुखान्।

tau vyāvaharatāṃ tatra mahātmānau mahābalau. anyonyam abhigarjantau goṣṭhe govṛṣabhāv iva. tato rājā trigartānāṃ suśarmā yuddhadurmadaḥ. matsyaṃ samīyād yattāśvaṃ dvairathena nararṣabhaḥ. trigartānāṃ ca mukhyo 'sau matsyānāṃ ca mahābalaḥ. abhīyatur athānyonyaṃ dvairathena nararṣabha. rājasiṃhau susaṃrabdhau virejatur amarṣaṇau. ayudhyanta raṇe vīrāḥ śūrāḥ parighabāhavaḥ. kabandhāḥ samare hantuṃ mahāyodhāḥ pracakramuḥ. hanyatāṃ hanyatām eva śirāṃsi patitāny api. kabandhān prerayām āsur huṃkāroccāraṇādibhiḥ. virāṭaś ca mahāścaryaṃ dṛṣṭvā kautukam āgatam. harṣaṃ lebhe paraṃ rājā mamāpy evaṃvidhā narāḥ. kabandhena śataṃ yodhāḥ pātitā raṇamūrdhani. tataḥ kabandhaḥ patitaḥ puṣpavarṣaiḥ sahaiva tu. vimānaṃ preritaṃ devair apsarobhiḥ samāvṛtam. samakṣaṃ sarvayodhānāṃ tatrārūḍho divaṃ yayau. na śekur iti saṃkruddhāḥ śūrāḥ kartuṃ parāṅmukhān.

ततो रथाभ्यां रथिनौ व्यतियाय समन्ततः। शरान् व्यसृजतां शीघ्रं तोयधारा घनाव् इव।

tato rathābhyāṃ rathinau vyatiyāya samantataḥ. śarān vyasṛjatāṃ śīghraṃ toyadhārā ghanāv iva.

अन्योन्यं चातिसंरब्धौ विचेरतुर् अमर्षणौ। कृतास्त्रौ निशितैर् बाणैर् असिशक्तिगदाभृतौ।

anyonyaṃ cātisaṃrabdhau viceratur amarṣaṇau. kṛtāstrau niśitair bāṇair asiśaktigadābhṛtau.

ततो राजा सुशर्माणं विव्याध दशभिः शरैः। पञ्चभिः पञ्चभिश् चास्य विव्याध चतुरो हयान्। द्वाभ्यां सूतं तु विव्याध केतुं च त्रिभिर् आशुगैः।

tato rājā suśarmāṇaṃ vivyādha daśabhiḥ śaraiḥ. pañcabhiḥ pañcabhiś cāsya vivyādha caturo hayān. dvābhyāṃ sūtaṃ tu vivyādha ketuṃ ca tribhir āśugaiḥ.

तथैव मत्स्यराजानं सुशर्मा युद्धदुर्मदः। पञ्चाशता शितैर् बाणैर् विव्याध परमास्त्रवित्।

tathaiva matsyarājānaṃ suśarmā yuddhadurmadaḥ. pañcāśatā śitair bāṇair vivyādha paramāstravit.

ततः सैन्यं समावृत्य मत्स्यराजसुशर्मणोः। नाभ्यजानंस् तदान्योन्यं प्रदोषे रजसावृते।

tataḥ sainyaṃ samāvṛtya matsyarājasuśarmaṇoḥ. nābhyajānaṃs tadānyonyaṃ pradoṣe rajasāvṛte.

Project अर्थ (Artha): X, yashbonde.com, LinkedIn. See Sources

Loading adhyay...

Project Home / Contents