महाभारत 4.24 (श्लोक 1) - Project अर्थ (Artha)

महाभारत

←विराट पर्व→

←अध्याय 24→

[mh-4-24] • 22 श्लोकाः

इति पाण्डवनिगूढवाससंवत्सरचरितम् अभिधाय पाराशर्यः। कीचकवधान्तं यत्र त्रयोदशाहम् अज्ञा(न)तशेषवासनिवृत्तये। कुरुपतिकार्यानुसंधानाय दूरान्वेषितफलावाप्तये हि सुयोधनादीनां। चारप्रत्याचारम् अभिधातुम् आह।

iti pāṇḍavanigūḍhavāsasaṃvatsaracaritam abhidhāya pārāśaryaḥ. kīcakavadhāntaṃ yatra trayodaśāham ajñā(na)taśeṣavāsanivṛttaye. kurupatikāryānusaṃdhānāya dūrānveṣitaphalāvāptaye hi suyodhanādīnāṃ. cārapratyācāram abhidhātum āha.

वैशंपायन उवाच। कीचके तु हते राजा विराटः परवीरहा। शोकम् आहारयत् तीव्रं सामात्यः सपुरोहितः। कीचकस्य तु घातेन सानुजस्य विशां पते। अत्याहितं चिन्तयित्वा व्यस्मयन्त पृथग्जनाः।

vaiśaṃpāyana uvāca. kīcake tu hate rājā virāṭaḥ paravīrahā. śokam āhārayat tīvraṃ sāmātyaḥ sapurohitaḥ. kīcakasya tu ghātena sānujasya viśāṃ pate. atyāhitaṃ cintayitvā vyasmayanta pṛthagjanāḥ.

तस्मिन् पुरे जनपदे संजल्पो ऽभूच् च सर्वशः। शौर्याद् धि वल्लभो राज्ञो महासत्त्वश् च कीचकः। सांपराये परिक्रुष्टो बलवान् दुर्जयो रणे।

tasmin pure janapade saṃjalpo 'bhūc ca sarvaśaḥ. śauryād dhi vallabho rājño mahāsattvaś ca kīcakaḥ. sāṃparāye parikruṣṭo balavān durjayo raṇe.

आसीत् प्रहर्ता च नृणां दारामर्शी च दुर्मतिः। स हतः खलु पापात्मा गन्धर्वैर् दुष्टपूरुषः।

āsīt prahartā ca nṛṇāṃ dārāmarśī ca durmatiḥ. sa hataḥ khalu pāpātmā gandharvair duṣṭapūruṣaḥ.

इत्य् अजल्पन् महाराज परानीकविशातनम्। देशे देशे मनुष्याश् च कीचकं दुष्प्रधर्षणम्।

ity ajalpan mahārāja parānīkaviśātanam. deśe deśe manuṣyāś ca kīcakaṃ duṣpradharṣaṇam.

अथ वै धार्तराष्ट्रेण प्रयुक्ता ये बहिश्चराः। मृगयित्वा बहून् ग्रामान् राष्ट्राणि नगराणि च।

atha vai dhārtarāṣṭreṇa prayuktā ye bahiścarāḥ. mṛgayitvā bahūn grāmān rāṣṭrāṇi nagarāṇi ca.

संविधाय यथादिष्टं यथादेशप्रदर्शनम्। कृतचिन्ता न्यवर्तन्त ते च नागपुरं प्रति। आगम्य हास्तिनपुरं धार्तराष्ट्रम् अरिंदमम्।

saṃvidhāya yathādiṣṭaṃ yathādeśapradarśanam. kṛtacintā nyavartanta te ca nāgapuraṃ prati. āgamya hāstinapuraṃ dhārtarāṣṭram ariṃdamam.

तत्र दृष्ट्वा तु राजानं कौरव्यं धृतराष्ट्रजम्। प्रणम्य शिरसा भूमौ वर्धयित्वा जयाशिषा। आसीनं सूर्यसंकाशे काञ्चने परमासने। उपास्यमानं सचिवैर् मरुद्भिर् इव वासवम्। द्रोणकर्णकृपैः सार्धं भीष्मेण च महात्मना। विद्वद्भिर् गायकैः सार्धं कविभिः स्तुतिपाठकैः। अनेकैर् अपि राजन्यैः सेवितं सपरिच्छदैः।

tatra dṛṣṭvā tu rājānaṃ kauravyaṃ dhṛtarāṣṭrajam. praṇamya śirasā bhūmau vardhayitvā jayāśiṣā. āsīnaṃ sūryasaṃkāśe kāñcane paramāsane. upāsyamānaṃ sacivair marudbhir iva vāsavam. droṇakarṇakṛpaiḥ sārdhaṃ bhīṣmeṇa ca mahātmanā. vidvadbhir gāyakaiḥ sārdhaṃ kavibhiḥ stutipāṭhakaiḥ. anekair api rājanyaiḥ sevitaṃ saparicchadaiḥ.

संगतं भ्रातृभिश् चापि त्रिगर्तैश् च महारथैः। दुर्योधनं सभामध्ये आसीनम् इदम् अब्रुवन्।

saṃgataṃ bhrātṛbhiś cāpi trigartaiś ca mahārathaiḥ. duryodhanaṃ sabhāmadhye āsīnam idam abruvan.

कृतो ऽस्माभिः परो यत्नस् तेषाम् अन्वेषणे सदा। पाण्डवानां मनुष्येन्द्र तस्मिन् महति कानने।

kṛto 'smābhiḥ paro yatnas teṣām anveṣaṇe sadā. pāṇḍavānāṃ manuṣyendra tasmin mahati kānane.

निर्जने मृगसंकीर्णे नानाद्रुमलतावृते। लताप्रतानबहुले नानागुल्मसमावृते।

nirjane mṛgasaṃkīrṇe nānādrumalatāvṛte. latāpratānabahule nānāgulmasamāvṛte.

न च विद्मो गता येन पार्थाः स्युर् दृढविक्रमाः। मार्गमाणाः पदन्यासं तेषु तेषु तथा तथा।

na ca vidmo gatā yena pārthāḥ syur dṛḍhavikramāḥ. mārgamāṇāḥ padanyāsaṃ teṣu teṣu tathā tathā.

गिरिकूटेषु तुङ्गेषु नानाजनपदेषु च। जनाकीर्णेषु देशेषु खर्वटेषु पुरेषु च।

girikūṭeṣu tuṅgeṣu nānājanapadeṣu ca. janākīrṇeṣu deśeṣu kharvaṭeṣu pureṣu ca.

नरेन्द्र बहुशो ऽन्विष्टा नैव विद्मश् च पाण्डवान्। अत्यन्तभावं नष्टास् ते भद्रं तुभ्यं नरर्षभ। गिरीणां कूटकुञ्जेषु कन्दरान्तरसानुषु। नदीप्रस्रवणेष्व् एव ह्रदेषु च सरःसु च। गह्वरेषु च दुर्गेषु ग्रामेषूपवनेषु च। दुर्विज्ञेया गतिस् तेषां मृग्यन्ते ऽस्माभिर् एव हि। गजव्यालसमीपेषु सिंहान्ते शरभान्तरे।

narendra bahuśo 'nviṣṭā naiva vidmaś ca pāṇḍavān. atyantabhāvaṃ naṣṭās te bhadraṃ tubhyaṃ nararṣabha. girīṇāṃ kūṭakuñjeṣu kandarāntarasānuṣu. nadīprasravaṇeṣv eva hradeṣu ca saraḥsu ca. gahvareṣu ca durgeṣu grāmeṣūpavaneṣu ca. durvijñeyā gatis teṣāṃ mṛgyante 'smābhir eva hi. gajavyālasamīpeṣu siṃhānte śarabhāntare.

वर्त्मान्य् अन्विष्यमाणास् तु रथानां रथसत्तम। न हि विद्मो गतिं तेषां वासं हि नरसत्तम। कं चित् कालं मनुष्येन्द्र सूतानाम् अनुगा वयम्।

vartmāny anviṣyamāṇās tu rathānāṃ rathasattama. na hi vidmo gatiṃ teṣāṃ vāsaṃ hi narasattama. kaṃ cit kālaṃ manuṣyendra sūtānām anugā vayam.

मृगयित्वा यथान्यायं विदितार्थाः स्म तत्त्वतः। प्राप्ता द्वारवतीं सूता ऋते पार्थैः परंतप। सन्तीतरे जनपदा ये पार्थान् वेषिभिर् नृप। प्रविचितास् ते ह्य् अस्माभिः पृथिवीमण्डले ऽखिले।

mṛgayitvā yathānyāyaṃ viditārthāḥ sma tattvataḥ. prāptā dvāravatīṃ sūtā ṛte pārthaiḥ paraṃtapa. santītare janapadā ye pārthān veṣibhir nṛpa. pravicitās te hy asmābhiḥ pṛthivīmaṇḍale 'khile.

न तत्र पाण्डवा राजन् नापि कृष्णा पतिव्रता। नरदेव यथोद्दिष्टं नैव विद्म च पाण्डवान्। निर्वृतो भव नष्टास् ते स्वस्थो भव परंतप। सर्वथा विप्रनष्टास् ते नमस् ते भरतर्षभ।

na tatra pāṇḍavā rājan nāpi kṛṣṇā pativratā. naradeva yathoddiṣṭaṃ naiva vidma ca pāṇḍavān. nirvṛto bhava naṣṭās te svastho bhava paraṃtapa. sarvathā vipranaṣṭās te namas te bharatarṣabha.

न हि विद्मो गतिं तेषां वासं वापि महात्मनाम्। पाण्डवानां प्रवृत्तिं वा विद्मः कर्मापि वा कृतम्। सर्वा च पृथिवी कृत्स्ना सशैलवनकानना। सराष्ट्रनगरग्रामा पत्तनैश् च समन्विता। अन्वेषिता च तत्सर्वं न च पश्याम पाण्डवान्। स नः शाधि मनुष्येन्द्र अत ऊर्ध्वं विशां पते।

na hi vidmo gatiṃ teṣāṃ vāsaṃ vāpi mahātmanām. pāṇḍavānāṃ pravṛttiṃ vā vidmaḥ karmāpi vā kṛtam. sarvā ca pṛthivī kṛtsnā saśailavanakānanā. sarāṣṭranagaragrāmā pattanaiś ca samanvitā. anveṣitā ca tatsarvaṃ na ca paśyāma pāṇḍavān. sa naḥ śādhi manuṣyendra ata ūrdhvaṃ viśāṃ pate.

अन्वेषणे पाण्डवानां भूयः किं करवामहे। इमां च नः प्रियाम् ईक्ष वाचं भद्रवतीं शुभाम्।

anveṣaṇe pāṇḍavānāṃ bhūyaḥ kiṃ karavāmahe. imāṃ ca naḥ priyām īkṣa vācaṃ bhadravatīṃ śubhām.

येन त्रिगर्ता निकृता बलेन महता नृप। सूतेन राज्ञो मत्स्यस्य कीचकेन महात्मना।

yena trigartā nikṛtā balena mahatā nṛpa. sūtena rājño matsyasya kīcakena mahātmanā.

स हतः पतितः शेते गन्धर्वैर् निशि भारत। स्यालो राज्ञो विराटस्य सेनापतिर् उदारधीः। सुदेष्णाया महाञ् ज्येष्ठः शूरो वीरो गतव्यथः। उत्साहवान् महावीर्यो नीतिमान् बलवान् अपि। युद्धज्ञो रिपुवीरघ्नः सिंहतुल्यपराक्रमः। प्रजारक्षणदक्षश् च शत्रुग्रहणशक्तिमान्। विजितारिर् महायुद्धे प्रचण्डो मानतत्परः। नरनारीमनोह्लादी धीरो वाग्मी रणप्रियः। पुण्यधर्मार्थकामानां भाजनं मनुजोत्तमः। स हतो निशि गन्धर्वैः स्त्रीनिमित्तं नराधिप। गन्धर्वाणां च महिषी का चिद् अस्ति नितम्बिनी। सैरन्ध्री नाम तां दृप्तो दुष्टात्माकामयद् बली। अदृश्यमानैर् दुष्टात्मा सह भ्रातृभिर् अच्युत। सुहृदाश् चात्र निहता योधाश् च प्रवरा हताः। इत्य् एवं श्रुतम् अस्माभिर् गन्धर्वैर् निहतो निशि। बान्धवैर् बहुभिः सार्धं कीचको निहतो ऽभवत्। अद्य प्रभृति राजेन्द्र पाण्डवान्वेषणं प्रति। चारांस् तान् सर्वतश् चर्तुं प्रेषयेति मतिर् हि नः। निहतो निशि गन्धर्वैर् दुष्टात्मा भ्रातृभिः सह।

sa hataḥ patitaḥ śete gandharvair niśi bhārata. syālo rājño virāṭasya senāpatir udāradhīḥ. sudeṣṇāyā mahāñ jyeṣṭhaḥ śūro vīro gatavyathaḥ. utsāhavān mahāvīryo nītimān balavān api. yuddhajño ripuvīraghnaḥ siṃhatulyaparākramaḥ. prajārakṣaṇadakṣaś ca śatrugrahaṇaśaktimān. vijitārir mahāyuddhe pracaṇḍo mānatatparaḥ. naranārīmanohlādī dhīro vāgmī raṇapriyaḥ. puṇyadharmārthakāmānāṃ bhājanaṃ manujottamaḥ. sa hato niśi gandharvaiḥ strīnimittaṃ narādhipa. gandharvāṇāṃ ca mahiṣī kā cid asti nitambinī. sairandhrī nāma tāṃ dṛpto duṣṭātmākāmayad balī. adṛśyamānair duṣṭātmā saha bhrātṛbhir acyuta. suhṛdāś cātra nihatā yodhāś ca pravarā hatāḥ. ity evaṃ śrutam asmābhir gandharvair nihato niśi. bāndhavair bahubhiḥ sārdhaṃ kīcako nihato 'bhavat. adya prabhṛti rājendra pāṇḍavānveṣaṇaṃ prati. cārāṃs tān sarvataś cartuṃ preṣayeti matir hi naḥ. nihato niśi gandharvair duṣṭātmā bhrātṛbhiḥ saha.

प्रियम् एतद् उपश्रुत्य शत्रूणां तु पराभवम्। एतावच् छ्रुतम् अस्माभिर् भद्रं ते ऽस्तु नराधिप। कृतकृत्यश् च कौरव्य विधत्स्व यद् अनन्तरम्।

priyam etad upaśrutya śatrūṇāṃ tu parābhavam. etāvac chrutam asmābhir bhadraṃ te 'stu narādhipa. kṛtakṛtyaś ca kauravya vidhatsva yad anantaram.

Project अर्थ (Artha): X, yashbonde.com, LinkedIn. See Sources

Loading adhyay...

Project Home / Contents