महाभारत 4.22 (श्लोक 1) - Project अर्थ (Artha)

Project Home / Contents

महाभारत

←विराट पर्व→

←अध्याय 22→

[mh-4-22] • 30 श्लोकाः

वैशंपायन उवाच। तस्मिन् काले समागम्य सर्वे तत्रास्य बान्धवाः। रुरुदुः कीचकं दृष्ट्वा परिवार्य समन्ततः।

vaiśaṃpāyana uvāca. tasmin kāle samāgamya sarve tatrāsya bāndhavāḥ. ruruduḥ kīcakaṃ dṛṣṭvā parivārya samantataḥ.

सर्वे संहृष्टरोमाणः संत्रस्ताः प्रेक्ष्य कीचकम्। तथा सर्वाङ्गसंभुग्नं कूर्मं स्थल इवोद्धृतम्।

sarve saṃhṛṣṭaromāṇaḥ saṃtrastāḥ prekṣya kīcakam. tathā sarvāṅgasaṃbhugnaṃ kūrmaṃ sthala ivoddhṛtam.

पोथितं भीमसेनेन तम् इन्द्रेणेव दानवम्। कीचकं बलसंमत्तं दुर्धर्षं येन केन चित्। गन्धर्वेण हतं श्रुत्वा कीचकं पुरुषर्षभम्। संस्कारयितुम् इच्छन्तो बहिर् नेतुं प्रचक्रमुः।

pothitaṃ bhīmasenena tam indreṇeva dānavam. kīcakaṃ balasaṃmattaṃ durdharṣaṃ yena kena cit. gandharveṇa hataṃ śrutvā kīcakaṃ puruṣarṣabham. saṃskārayitum icchanto bahir netuṃ pracakramuḥ.

ददृशुस् ते ततः कृष्णां सूतपुत्राः समागताः। अदूराद् अनवद्याङ्गीं स्तम्भम् आलिङ्ग्य तिष्ठतीम्।

dadṛśus te tataḥ kṛṣṇāṃ sūtaputrāḥ samāgatāḥ. adūrād anavadyāṅgīṃ stambham āliṅgya tiṣṭhatīm.

समवेतेषु सूतेषु तान् उवाचोपकीचकः। हसन्न् इव तदामर्षान् निर्दहन्न् इव चक्षुषा। हन्यतां शीघ्रम् असती यत्कृते कीचको हतः।

samaveteṣu sūteṣu tān uvācopakīcakaḥ. hasann iva tadāmarṣān nirdahann iva cakṣuṣā. hanyatāṃ śīghram asatī yatkṛte kīcako hataḥ.

अथ वा नेह हन्तव्या दह्यतां कामिना सह। मृतस्यापि प्रियं कार्यं सूतपुत्रस्य सर्वथा। इयं हि दुष्टचारित्रा मम भ्रातुर् अमित्रिणी। यत्कृते मरणं प्राप्तो नेयं जीवितुम् अर्हति। सहेयं दह्यतां सूता आपृच्छ्य च जनाधिपम्। हतस्यापि हि गन्धर्वैः कीचकस्य प्रियं भवेत्।

atha vā neha hantavyā dahyatāṃ kāminā saha. mṛtasyāpi priyaṃ kāryaṃ sūtaputrasya sarvathā. iyaṃ hi duṣṭacāritrā mama bhrātur amitriṇī. yatkṛte maraṇaṃ prāpto neyaṃ jīvitum arhati. saheyaṃ dahyatāṃ sūtā āpṛcchya ca janādhipam. hatasyāpi hi gandharvaiḥ kīcakasya priyaṃ bhavet.

ततो विराटम् ऊचुस् ते कीचको ऽस्याः कृते हतः। सहाद्यानेन दह्येत तदनुज्ञातुम् अर्हसि। वैशंपायनः। सूताः। ततो विराटम् आगम्य सूताः प्राञ्जलयो ऽब्रुवन्। कीचको ऽयं हतः शेते गन्धर्वैः कामरूपिभिः। सैरन्ध्र्या घातितो रात्रौ तं दहेम सहानया। मानिता हि त्वया राजंस् तद् अनुज्ञातुम् अर्हसि।

tato virāṭam ūcus te kīcako 'syāḥ kṛte hataḥ. sahādyānena dahyeta tadanujñātum arhasi. vaiśaṃpāyanaḥ. sūtāḥ. tato virāṭam āgamya sūtāḥ prāñjalayo 'bruvan. kīcako 'yaṃ hataḥ śete gandharvaiḥ kāmarūpibhiḥ. sairandhryā ghātito rātrau taṃ dahema sahānayā. mānitā hi tvayā rājaṃs tad anujñātum arhasi.

पराक्रमं तु सूतानां मत्वा राजान्वमोदत। सैरन्ध्र्याः सूतपुत्रेण सह दाहं विशां पते।

parākramaṃ tu sūtānāṃ matvā rājānvamodata. sairandhryāḥ sūtaputreṇa saha dāhaṃ viśāṃ pate.

तां समासाद्य वित्रस्तां कृष्णां कमललोचनाम्। मोमुह्यमानां ते तत्र जगृहुः कीचका भृशम्।

tāṃ samāsādya vitrastāṃ kṛṣṇāṃ kamalalocanām. momuhyamānāṃ te tatra jagṛhuḥ kīcakā bhṛśam.

ततस् तु तां समारोप्य निबध्य च सुमध्यमाम्। जग्मुर् उद्यम्य ते सर्वे श्मशानम् अभितस् तदा। ततस् ते समनुज्ञाताः सर्वे तत्रास्य बान्धवाः। रुरुदुः कीचकं दृष्ट्वा परिचार्याभितः स्थिताः। आरोप्य कृष्णाम् अथ कीचकेन। निबध्य केशेषु च पादयोश् च। ते चापि सूता वचनैर् अवोचन्न्। उद्दिश्य कृष्णाम् अभिवीक्ष्य चैनाम्। यस्याः कृते ऽयं निहतो महात्मा। तस्माद् धि सा कीचकमार्गगास् तु। अनार्यसत्त्वेन च कीचकेन। वैशंपायनः। गतासुना सुन्दरी स्वर्गलोकम्। साशेत कृष्णा शयने निबद्धा। मनस्विनी चैव यशस्विनी च। विलम्बमाना विवशा हि दुष्टैस्। तत्रैव पर्यङ्कवरे शुभाङ्गी।

tatas tu tāṃ samāropya nibadhya ca sumadhyamām. jagmur udyamya te sarve śmaśānam abhitas tadā. tatas te samanujñātāḥ sarve tatrāsya bāndhavāḥ. ruruduḥ kīcakaṃ dṛṣṭvā paricāryābhitaḥ sthitāḥ. āropya kṛṣṇām atha kīcakena. nibadhya keśeṣu ca pādayoś ca. te cāpi sūtā vacanair avocann. uddiśya kṛṣṇām abhivīkṣya cainām. yasyāḥ kṛte 'yaṃ nihato mahātmā. tasmād dhi sā kīcakamārgagās tu. anāryasattvena ca kīcakena. vaiśaṃpāyanaḥ. gatāsunā sundarī svargalokam. sāśeta kṛṣṇā śayane nibaddhā. manasvinī caiva yaśasvinī ca. vilambamānā vivaśā hi duṣṭais. tatraiva paryaṅkavare śubhāṅgī.

ह्रियमाणा तु सा राजन् सूतपुत्रैर् अनिन्दिता। प्राक्रोशन् नाथम् इच्छन्ती कृष्णा नाथवती सती। मृतेन सह बद्धाङ्गी निराशा जीविते तदा। श्मशानाभिमुखं नीता करेणुर् इव रौति सा।

hriyamāṇā tu sā rājan sūtaputrair aninditā. prākrośan nātham icchantī kṛṣṇā nāthavatī satī. mṛtena saha baddhāṅgī nirāśā jīvite tadā. śmaśānābhimukhaṃ nītā kareṇur iva rauti sā.

द्रौपद्य् उवाच। जयो जयन्तो विजयो जयत्सेनो जयद्बलः। ते मे वाचं विजानन्तु सूतपुत्रा नयन्ति माम्। येषां दुन्दुभिनिर्घोषो ज्याघोषः श्रूयते महान्।

draupady uvāca. jayo jayanto vijayo jayatseno jayadbalaḥ. te me vācaṃ vijānantu sūtaputrā nayanti mām. yeṣāṃ dundubhinirghoṣo jyāghoṣaḥ śrūyate mahān.

येषां ज्यातलनिर्घोषो विस्फूर्जितम् इवाशनेः। व्यश्रूयत महायुद्धे भीमघोषस् तरस्विनाम्।

yeṣāṃ jyātalanirghoṣo visphūrjitam ivāśaneḥ. vyaśrūyata mahāyuddhe bhīmaghoṣas tarasvinām.

रथघोषश् च बलवान् गन्धर्वाणां यशस्विनाम्। ते मे वाचं विजानन्तु सूतपुत्रा नयन्ति माम्। येषां वीर्यम् अतुल्यं तु शक्रस्येव बलं यशः। राजसिंहा इवाग्र्यास् ते मां जानन्तु सुदुःखिताम्।

rathaghoṣaś ca balavān gandharvāṇāṃ yaśasvinām. te me vācaṃ vijānantu sūtaputrā nayanti mām. yeṣāṃ vīryam atulyaṃ tu śakrasyeva balaṃ yaśaḥ. rājasiṃhā ivāgryās te māṃ jānantu suduḥkhitām.

वैशंपायन उवाच। तस्यास् ताः कृपणा वाचः कृष्णायाः परिदेविताः। श्रुत्वैवाभ्यपतद् भीमः शयनाद् अविचारयन्।

vaiśaṃpāyana uvāca. tasyās tāḥ kṛpaṇā vācaḥ kṛṣṇāyāḥ paridevitāḥ. śrutvaivābhyapatad bhīmaḥ śayanād avicārayan.

भीमसेन उवाच। अहं शृणोमि ते वाचं त्वया सैरन्ध्रि भाषिताम्। तस्मात् ते सूतपुत्रेभ्यो न भयं भीरु विद्यते।

bhīmasena uvāca. ahaṃ śṛṇomi te vācaṃ tvayā sairandhri bhāṣitām. tasmāt te sūtaputrebhyo na bhayaṃ bhīru vidyate.

वैशंपायन उवाच। इत्य् उक्त्वा स महाबाहुर् विजजृम्भे जिघांसया। ततः स व्यायतं कृत्वा वेषं विपरिवर्त्य च। अद्वारेणाभ्यवस्कन्द्य निर्जगाम बहिस् तदा।

vaiśaṃpāyana uvāca. ity uktvā sa mahābāhur vijajṛmbhe jighāṃsayā. tataḥ sa vyāyataṃ kṛtvā veṣaṃ viparivartya ca. advāreṇābhyavaskandya nirjagāma bahis tadā.

स भीमसेनः प्राकाराद् आरुज्य तरसा द्रुमम्। श्मशानाभिमुखः प्रायाद् यत्र ते कीचका गताः। स लङ्घयित्वा प्राकारं निःसृत्य च पुरोत्तमात्। जवेनोत्पतितो भीमः सूतानाम् अग्रतस् तदा। चितासमीपे गत्वा स तत्रापश्यद् वनस्पतिम्। तालमात्रं महास्कन्धम् ऊर्ध्वशुष्कं विशां पते। तं नागवद् उपक्रम्य बाहुभ्यां परिरभ्य च। स्कन्धम् आरोपयाम् आस दशव्यामं परंतपः।

sa bhīmasenaḥ prākārād ārujya tarasā drumam. śmaśānābhimukhaḥ prāyād yatra te kīcakā gatāḥ. sa laṅghayitvā prākāraṃ niḥsṛtya ca purottamāt. javenotpatito bhīmaḥ sūtānām agratas tadā. citāsamīpe gatvā sa tatrāpaśyad vanaspatim. tālamātraṃ mahāskandham ūrdhvaśuṣkaṃ viśāṃ pate. taṃ nāgavad upakramya bāhubhyāṃ parirabhya ca. skandham āropayām āsa daśavyāmaṃ paraṃtapaḥ.

स तं वृक्षं दशव्यामं सस्कन्धविटपं बली। तं महाकायम् उद्यम्य भ्रामयित्वा च वेगितः। प्रगृह्याभ्यद्रवत् सूतान् दण्डपाणिर् इवान्तकः।

sa taṃ vṛkṣaṃ daśavyāmaṃ saskandhaviṭapaṃ balī. taṃ mahākāyam udyamya bhrāmayitvā ca vegitaḥ. pragṛhyābhyadravat sūtān daṇḍapāṇir ivāntakaḥ.

ऊरुवेगेन तस्याथ न्यग्रोधाश्वत्थकिंशुकाः। भूमौ निपतिता वृक्षाः संघशस् तत्र शेरते।

ūruvegena tasyātha nyagrodhāśvatthakiṃśukāḥ. bhūmau nipatitā vṛkṣāḥ saṃghaśas tatra śerate.

तं सिंहम् इव संक्रुद्धं दृष्ट्वा गन्धर्वम् आगतम्। वित्रेसुः सर्वतः सूता विषादभयकम्पिताः।

taṃ siṃham iva saṃkruddhaṃ dṛṣṭvā gandharvam āgatam. vitresuḥ sarvataḥ sūtā viṣādabhayakampitāḥ.

तम् अन्तकम् इवायान्तं गन्धर्वं प्रेक्ष्य ते तदा। दिधक्षन्तस् तदा ज्येष्ठं भ्रातरं ह्य् उपकीचकाः। परस्परम् अथोचुस् ते विषादभयकम्पिताः।

tam antakam ivāyāntaṃ gandharvaṃ prekṣya te tadā. didhakṣantas tadā jyeṣṭhaṃ bhrātaraṃ hy upakīcakāḥ. parasparam athocus te viṣādabhayakampitāḥ.

गन्धर्वो बलवान् एति क्रुद्ध उद्यम्य पादपम्। प्रबुद्धाः सुमहाभागा गन्धर्वाः सूर्यवर्चसः। सैरन्ध्री मुच्यतां शीघ्रं महन् नो भयम् आगतम्।

gandharvo balavān eti kruddha udyamya pādapam. prabuddhāḥ sumahābhāgā gandharvāḥ sūryavarcasaḥ. sairandhrī mucyatāṃ śīghraṃ mahan no bhayam āgatam.

ते तु दृष्ट्वा तम् आविद्धं भीमसेनेन पादपम्। विमुच्य द्रौपदीं तत्र प्राद्रवन् नगरं प्रति। अथ भीमः समुत्पत्य द्रवतां पुरतो ऽपतत्। ते तं दृष्ट्वा भयोद्विग्ना निश्चेष्टाः समवस्थिताः। दृष्ट्वा ताञ् शतसंख्यानान् स वज्री दानवान् इव। एकेनैव प्रहारेण दश सप्त च विंशतिः। त्रिंशच् चत्वारिपञ्चाशाञ् जघान स वृकोदरः।

te tu dṛṣṭvā tam āviddhaṃ bhīmasenena pādapam. vimucya draupadīṃ tatra prādravan nagaraṃ prati. atha bhīmaḥ samutpatya dravatāṃ purato 'patat. te taṃ dṛṣṭvā bhayodvignā niśceṣṭāḥ samavasthitāḥ. dṛṣṭvā tāñ śatasaṃkhyānān sa vajrī dānavān iva. ekenaiva prahāreṇa daśa sapta ca viṃśatiḥ. triṃśac catvāripañcāśāñ jaghāna sa vṛkodaraḥ.

द्रवतस् तांस् तु संप्रेक्ष्य स वज्री दानवान् इव। शतं पञ्चाधिकं भीमः प्राहिणोद् यमसादनम्। वृक्षेणैतेन राजेन्द्र प्रभञ्जनसुतो बली। वायुवेगसमः श्रीमान् सर्वान् सूतान् अशेषतः। तान् निहत्य महाबाहुर् भीमसेनो महाबलः।

dravatas tāṃs tu saṃprekṣya sa vajrī dānavān iva. śataṃ pañcādhikaṃ bhīmaḥ prāhiṇod yamasādanam. vṛkṣeṇaitena rājendra prabhañjanasuto balī. vāyuvegasamaḥ śrīmān sarvān sūtān aśeṣataḥ. tān nihatya mahābāhur bhīmaseno mahābalaḥ.

तत आश्वासयत् कृष्णां प्रविमुच्य विशां पते। उवाच च महाबाहुः पाञ्चालीं तत्र द्रौपदीम्। अश्रुपूर्णमुखीं दीनां दुर्धर्षः स वृकोदरः। मा खिदस् त्वं याज्ञसेनि पातिव्रत्यव्रते स्थिता। पातिव्रत्यस्थिता नारी व्रतं रक्षेत् सदात्मनः। पुरा स्त्री देवरातस्य पतिप्रीता शिरोमणिः। कदा चिद् भर्तृरूपेण रक्षसापहृता सती। कस्य चित् सरसस् तीरे तां निवेश्य स राक्षसः। तद्भर्तृरूपं संत्यज्य रक्षो भूत्वा सुदारुणम्। साम्ना दानेन भेदेन सा यदा नान्वमन्यत। तदा तां पातयित्वा स मैथुनायोपचक्रमे। ततः सा धैर्यम् आस्थाय विवरं न ददौ तदा। ततः स खड्गम् उत्कृष्य भीषयाम् आस तां सतीम्। साभित्यक्तभया साध्वी प्राणत्यागे सुनिश्चिता। प्रतिज्ञाम् अकरोत् कृष्णे पतिव्रतपरायणा। आराधितो यदि मया भर्ता मे दैवतं महत्। कर्मणा मनसा वाचा गुरवस् तोषिता मया। तेन सत्येन योनिर् मे भवत्व् अद्य शिला दृढा। एवं तया प्रतिज्ञाते तद्योनिः सा शिलाभवत्। अन्तरा नाभिजान्वोर् यत् तत् सर्वं च शिलाभवत्। ततः स खड्गम् उत्कृष्य वेगेनास्याः शिरो ऽहरत्। जया नाम सखी साभूत् पार्वत्या नखमांसवत्। तस्मात् पतिव्रतायाश् च दुःखम् अल्पं सुखं बहु।

tata āśvāsayat kṛṣṇāṃ pravimucya viśāṃ pate. uvāca ca mahābāhuḥ pāñcālīṃ tatra draupadīm. aśrupūrṇamukhīṃ dīnāṃ durdharṣaḥ sa vṛkodaraḥ. mā khidas tvaṃ yājñaseni pātivratyavrate sthitā. pātivratyasthitā nārī vrataṃ rakṣet sadātmanaḥ. purā strī devarātasya patiprītā śiromaṇiḥ. kadā cid bhartṛrūpeṇa rakṣasāpahṛtā satī. kasya cit sarasas tīre tāṃ niveśya sa rākṣasaḥ. tadbhartṛrūpaṃ saṃtyajya rakṣo bhūtvā sudāruṇam. sāmnā dānena bhedena sā yadā nānvamanyata. tadā tāṃ pātayitvā sa maithunāyopacakrame. tataḥ sā dhairyam āsthāya vivaraṃ na dadau tadā. tataḥ sa khaḍgam utkṛṣya bhīṣayām āsa tāṃ satīm. sābhityaktabhayā sādhvī prāṇatyāge suniścitā. pratijñām akarot kṛṣṇe pativrataparāyaṇā. ārādhito yadi mayā bhartā me daivataṃ mahat. karmaṇā manasā vācā guravas toṣitā mayā. tena satyena yonir me bhavatv adya śilā dṛḍhā. evaṃ tayā pratijñāte tadyoniḥ sā śilābhavat. antarā nābhijānvor yat tat sarvaṃ ca śilābhavat. tataḥ sa khaḍgam utkṛṣya vegenāsyāḥ śiro 'harat. jayā nāma sakhī sābhūt pārvatyā nakhamāṃsavat. tasmāt pativratāyāś ca duḥkham alpaṃ sukhaṃ bahu.

एवं ते भीरु वध्यन्ते ये त्वां क्लिश्यन्त्य् अनागसम्। प्रैहि त्वं नगरं कृष्णे न भयं विद्यते तव। अन्येन त्वं पथा शीघ्रं सुदेष्णाया निवेशनम्। इत्य् उक्ता भीमसेनेन अदृश्या सा च तत्क्षणात्। अपसर्पत मा कश् चित् पश्येद् इत्य् अभिशङ्कया। वैशंपायनः। यथा नौ नावबुध्येरन् रात्राव् एवं व्यवस्थितौ। सागच्छन् नगरं कृष्णा भीमसेनाश्वासिता सती। कृतकृत्या सुदेष्णाया भवनं शुभलक्षणा। शचीव नहुषे शप्ते प्रविवेश त्रिविष्टपम्। भीमो ऽप्य् अमितवीर्यस् तु बलवान् अरिमर्दनः। सर्वांस् तान् कीचकान् हत्वा तत्र धर्मात्मजानुजः। निःशेषान् कीचकान् हत्वा रामो रात्रिंचरान् इव। जितशत्रुर् अदीनात्मा प्रविवेश पुरं ततः। अन्येनाहं गमिष्यामि विराटस्य महानसम्।

evaṃ te bhīru vadhyante ye tvāṃ kliśyanty anāgasam. praihi tvaṃ nagaraṃ kṛṣṇe na bhayaṃ vidyate tava. anyena tvaṃ pathā śīghraṃ sudeṣṇāyā niveśanam. ity uktā bhīmasenena adṛśyā sā ca tatkṣaṇāt. apasarpata mā kaś cit paśyed ity abhiśaṅkayā. vaiśaṃpāyanaḥ. yathā nau nāvabudhyeran rātrāv evaṃ vyavasthitau. sāgacchan nagaraṃ kṛṣṇā bhīmasenāśvāsitā satī. kṛtakṛtyā sudeṣṇāyā bhavanaṃ śubhalakṣaṇā. śacīva nahuṣe śapte praviveśa triviṣṭapam. bhīmo 'py amitavīryas tu balavān arimardanaḥ. sarvāṃs tān kīcakān hatvā tatra dharmātmajānujaḥ. niḥśeṣān kīcakān hatvā rāmo rātriṃcarān iva. jitaśatrur adīnātmā praviveśa puraṃ tataḥ. anyenāhaṃ gamiṣyāmi virāṭasya mahānasam.

पञ्चाधिकं शतं तच् च निहतं तत्र भारत। महावनम् इव छिन्नं शिश्ये विगलितद्रुमम्।

pañcādhikaṃ śataṃ tac ca nihataṃ tatra bhārata. mahāvanam iva chinnaṃ śiśye vigalitadrumam.

एवं ते निहता राजञ् शतं पञ्च च कीचकाः। स च सेनापतिः पूर्वम् इत्य् एतत् सूतषट्शतम्। न गन्धर्वभयाच् छेकुर् वक्तुं कीचकबान्धवाः। अशक्नुवन्तस् तां तत्र भयाद् अप्य् अभिवीक्षितुम्। विराटनगरे चापि सर्वे मात्स्याः समागताः। काल्यं पञ्चशतं चैतान् अपश्यन् सारथीन् हतान्।

evaṃ te nihatā rājañ śataṃ pañca ca kīcakāḥ. sa ca senāpatiḥ pūrvam ity etat sūtaṣaṭśatam. na gandharvabhayāc chekur vaktuṃ kīcakabāndhavāḥ. aśaknuvantas tāṃ tatra bhayād apy abhivīkṣitum. virāṭanagare cāpi sarve mātsyāḥ samāgatāḥ. kālyaṃ pañcaśataṃ caitān apaśyan sārathīn hatān.

तद् दृष्ट्वा महद् आश्चर्यं नरा नार्यश् च संगताः। नागराश् च तथा राजन् विस्मयं परमं गताः। विस्मयं परमं गत्वा नोचुः किं चन भारत।

tad dṛṣṭvā mahad āścaryaṃ narā nāryaś ca saṃgatāḥ. nāgarāś ca tathā rājan vismayaṃ paramaṃ gatāḥ. vismayaṃ paramaṃ gatvā nocuḥ kiṃ cana bhārata.

Project अर्थ (Artha): X, yashbonde.com, LinkedIn. See Sources

Loading adhyay...