महाभारत 4.20 (श्लोक 1) - Project अर्थ (Artha)

महाभारत

←विराट पर्व→

←अध्याय 20→

[mh-4-20] • 34 श्लोकाः

भीमसेन उवाच। शृणु भद्रे वरारोहे क्रोधात् तत्र तु चिन्तितम्। त्वां वै सभागतां दृष्ट्वा मात्स्यानां कदनं महत्। कर्तुकामेन भद्रं ते वृक्षश् चावेक्षितो मया। तत्र मां धर्मराजस् तु कटाक्षेण न्यवारयत्। तद् ध्यात्वावाङ्मुखस् तूष्णीम् आस्थितो ऽस्मि महानसम्। शृणुष्वान्यत् प्रतिज्ञातं यद् वदामीह भामिनि। वैशंपायनः। आश्वासयन् हि पाञ्चालीं भीमसेन उवाच ह। धिग् अस्तु मे बाहुबलं गाण्डीवं फल्गुनस्य च। यत् ते रक्तौ पुरा भूत्वा पाणी कृतकिणाव् उभौ। तद् अद्य मानुतपति यत्कृतं न मया पुरा। द्यूते न निधनं भीरु कुरूणां पापकारिणाम्।

bhīmasena uvāca. śṛṇu bhadre varārohe krodhāt tatra tu cintitam. tvāṃ vai sabhāgatāṃ dṛṣṭvā mātsyānāṃ kadanaṃ mahat. kartukāmena bhadraṃ te vṛkṣaś cāvekṣito mayā. tatra māṃ dharmarājas tu kaṭākṣeṇa nyavārayat. tad dhyātvāvāṅmukhas tūṣṇīm āsthito 'smi mahānasam. śṛṇuṣvānyat pratijñātaṃ yad vadāmīha bhāmini. vaiśaṃpāyanaḥ. āśvāsayan hi pāñcālīṃ bhīmasena uvāca ha. dhig astu me bāhubalaṃ gāṇḍīvaṃ phalgunasya ca. yat te raktau purā bhūtvā pāṇī kṛtakiṇāv ubhau. tad adya mānutapati yatkṛtaṃ na mayā purā. dyūte na nidhanaṃ bhīru kurūṇāṃ pāpakāriṇām.

सभायां स्म विराटस्य करोमि कदनं महत्। तत्र मे कारणं भाति कौन्तेयो यत् प्रतीक्षते। अथवा कीचकस्याहं पोथयामि पदा शिरः। ऐश्वर्यमदमत्तस्य क्रीडन्न् इव महाद्विपः। अपश्यं त्वां यदा कृष्णे कीचकेन पदा हताम्। तदैवाहं चिकीर्षामि मत्स्यानां कदनं महत्। तत्र मां धर्मराजस् तु कटाक्षेण न्यवारयत्। तद् अहं तस्य विज्ञाय स्थित एवास्मि भामिनि।

sabhāyāṃ sma virāṭasya karomi kadanaṃ mahat. tatra me kāraṇaṃ bhāti kaunteyo yat pratīkṣate. athavā kīcakasyāhaṃ pothayāmi padā śiraḥ. aiśvaryamadamattasya krīḍann iva mahādvipaḥ. apaśyaṃ tvāṃ yadā kṛṣṇe kīcakena padā hatām. tadaivāhaṃ cikīrṣāmi matsyānāṃ kadanaṃ mahat. tatra māṃ dharmarājas tu kaṭākṣeṇa nyavārayat. tad ahaṃ tasya vijñāya sthita evāsmi bhāmini.

यच् च राष्ट्रात् प्रच्यवनं कुरूणाम् अवधश् च यः। सुयोधनस्य कर्णस्य शकुनेः सौबलस्य च।

yac ca rāṣṭrāt pracyavanaṃ kurūṇām avadhaś ca yaḥ. suyodhanasya karṇasya śakuneḥ saubalasya ca.

दुःशासनस्य पापस्य यन् मया न हृतं शिरः। तन् मे दहति कल्याणि हृदि शल्यम् इवार्पितम्। अपि चान्यद् वरारोहे स्मरिष्यसि वचो मम। पुण्ये तीरे सरस्वत्या यत् प्रतिष्ठाम संगताः। तत्राहम् अब्रुवं कृष्णे पूर्वक्लेशान् अनुस्मरन्। न चाहम् अनुगच्छेयं धर्मराजं युधिष्ठिरम्। धनंजयं च पाञ्चालि माद्रीपुत्रौ च भ्रातरौ। कृत्वैतां च मतिं कृष्णे युधिष्ठिरम् अगर्हयम्। परुषं वचनं श्रुत्वा मम धर्मात्मजस् तदा। ह्रीमान् वाक्यम् अहीनार्थं ब्रुवन् राजा युधिष्ठिरः। सर्वान् अन्वनयद् भ्रातॄन् मुनेर् धौम्यस्य पश्यतः। मा रोदी राज्ञि लोकानां सर्वागमगुणान्विते। रक्षितव्यं सदास्माभिः सत्यम् अप्रतिमं भुवि। अनुनीतेषु चास्मासु अनुनीता त्वम् अप्य् उत। मा धर्मं जहि सुश्रोणि क्रोधं जहि महामते।

duḥśāsanasya pāpasya yan mayā na hṛtaṃ śiraḥ. tan me dahati kalyāṇi hṛdi śalyam ivārpitam. api cānyad varārohe smariṣyasi vaco mama. puṇye tīre sarasvatyā yat pratiṣṭhāma saṃgatāḥ. tatrāham abruvaṃ kṛṣṇe pūrvakleśān anusmaran. na cāham anugaccheyaṃ dharmarājaṃ yudhiṣṭhiram. dhanaṃjayaṃ ca pāñcāli mādrīputrau ca bhrātarau. kṛtvaitāṃ ca matiṃ kṛṣṇe yudhiṣṭhiram agarhayam. paruṣaṃ vacanaṃ śrutvā mama dharmātmajas tadā. hrīmān vākyam ahīnārthaṃ bruvan rājā yudhiṣṭhiraḥ. sarvān anvanayad bhrātṝn muner dhaumyasya paśyataḥ. mā rodī rājñi lokānāṃ sarvāgamaguṇānvite. rakṣitavyaṃ sadāsmābhiḥ satyam apratimaṃ bhuvi. anunīteṣu cāsmāsu anunītā tvam apy uta. mā dharmaṃ jahi suśroṇi krodhaṃ jahi mahāmate.

इमं च समुपालम्भं त्वत्तो राजा युधिष्ठिरः। शृणुयाद् यदि कल्याणि कृत्स्नं जह्यात् स जीवितम्।

imaṃ ca samupālambhaṃ tvatto rājā yudhiṣṭhiraḥ. śṛṇuyād yadi kalyāṇi kṛtsnaṃ jahyāt sa jīvitam.

धनंजयो वा सुश्रोणि यमौ वा तनुमध्यमे। लोकान्तरगतेष्व् एषु नाहं शक्ष्यामि जीवितुम्। धर्मं शृणुष्व पाञ्चालि यत् ते वक्ष्यामि भामिनि।

dhanaṃjayo vā suśroṇi yamau vā tanumadhyame. lokāntaragateṣv eṣu nāhaṃ śakṣyāmi jīvitum. dharmaṃ śṛṇuṣva pāñcāli yat te vakṣyāmi bhāmini.

सुकन्या नाम शार्याती भार्गवं च्यवनं वने। वल्मीकभूतं शाम्यन्तम् अन्वपद्यत भामिनी।

sukanyā nāma śāryātī bhārgavaṃ cyavanaṃ vane. valmīkabhūtaṃ śāmyantam anvapadyata bhāminī.

नाडायनी चेन्द्रसेना रूपेण यदि ते श्रुता। पतिम् अन्वचरद् वृद्धं पुरा वर्षसहस्रिणम्।

nāḍāyanī cendrasenā rūpeṇa yadi te śrutā. patim anvacarad vṛddhaṃ purā varṣasahasriṇam.

दुहिता जनकस्यापि वैदेही यदि ते श्रुता। पतिम् अन्वचरत् सीता महारण्यनिवासिनम्।

duhitā janakasyāpi vaidehī yadi te śrutā. patim anvacarat sītā mahāraṇyanivāsinam.

रक्षसा निग्रहं प्राप्य रामस्य महिषी प्रिया। रावणेन हृता सीता राक्षसीभिश् च तर्जिता। क्लिश्यमानापि सुश्रोणी रामम् एवान्वपद्यत।

rakṣasā nigrahaṃ prāpya rāmasya mahiṣī priyā. rāvaṇena hṛtā sītā rākṣasībhiś ca tarjitā. kliśyamānāpi suśroṇī rāmam evānvapadyata.

लोपामुद्रा तथा भीरु वयोरूपसमन्विता। अगस्त्यम् अन्वयाद् धित्वा कामान् सर्वान् अमानुषान्। द्युमत्सेनसुतं वीरं सत्यवन्तम् अनिन्दिता। सावित्र्य् अनुचचारैका यमलोकं मनस्विनी।

lopāmudrā tathā bhīru vayorūpasamanvitā. agastyam anvayād dhitvā kāmān sarvān amānuṣān. dyumatsenasutaṃ vīraṃ satyavantam aninditā. sāvitry anucacāraikā yamalokaṃ manasvinī.

यथैताः कीर्तिता नार्यो रूपवत्यः पतिव्रताः। नलं राजानम् एवाथ दमयन्ती वनान्तरे। अन्वगच्छत् पुरा कृष्णे तथा भर्तॄंस् त्वम् अन्वगाः। तथा त्वम् अपि कल्याणि सर्वैः समुदिता गुणैः।

yathaitāḥ kīrtitā nāryo rūpavatyaḥ pativratāḥ. nalaṃ rājānam evātha damayantī vanāntare. anvagacchat purā kṛṣṇe tathā bhartṝṃs tvam anvagāḥ. tathā tvam api kalyāṇi sarvaiḥ samuditā guṇaiḥ.

मादीर्घं क्षम कालं त्वं मासम् अध्यर्धसंमितम्। पूर्णे त्रयोदशे वर्षे राज्ञो राज्ञी भविष्यसि। सत्येन ते शपे चाहं भविता नान्यथेति ह। सर्वासां परमस्त्रीणां प्रामाण्यं कर्तुम् अर्हसि। सर्वेषां च नरेन्द्राणां मूर्ध्नि स्थास्यसि भामिनि। भर्तृभक्त्या च वृत्तेन भोगान् प्राप्स्यसि दुर्लभान्। पूर्णायां तु प्रतिज्ञायां महान्तं भोगम् आप्नुयाः। कुरु भर्तृगतं ज्ञात्वा राज्ञां मूर्ध्नि स्थिता भवेः।

mādīrghaṃ kṣama kālaṃ tvaṃ māsam adhyardhasaṃmitam. pūrṇe trayodaśe varṣe rājño rājñī bhaviṣyasi. satyena te śape cāhaṃ bhavitā nānyatheti ha. sarvāsāṃ paramastrīṇāṃ prāmāṇyaṃ kartum arhasi. sarveṣāṃ ca narendrāṇāṃ mūrdhni sthāsyasi bhāmini. bhartṛbhaktyā ca vṛttena bhogān prāpsyasi durlabhān. pūrṇāyāṃ tu pratijñāyāṃ mahāntaṃ bhogam āpnuyāḥ. kuru bhartṛgataṃ jñātvā rājñāṃ mūrdhni sthitā bhaveḥ.

द्रौपद्य् उवाच। आर्तयैतन् मया भीम कृतं बाष्पविमोक्षणम्। अपारयन्त्या दुःखानि न राजानम् उपालभे। व्यतीतं कथयित्वा किं भीमसेन महाबल। इदं तु दुःखं कौन्तेय ममासह्यं निबोध तत्। यो ऽयं राज्ञो विराटस्य सूतपुत्रस् तु कीचकः। स्यालो नाम प्रवादेन भोजस् त्रैगर्तदेशजः। त्यक्तधर्मो नृशंसश् च सर्वार्थेषु च वल्लभः। नित्यम् एवाह दुष्टात्मा भार्या मे भव शोभने। अविनीतः सुदुष्टात्मा माम् अनाथेति चिन्त्य सः।

draupady uvāca. ārtayaitan mayā bhīma kṛtaṃ bāṣpavimokṣaṇam. apārayantyā duḥkhāni na rājānam upālabhe. vyatītaṃ kathayitvā kiṃ bhīmasena mahābala. idaṃ tu duḥkhaṃ kaunteya mamāsahyaṃ nibodha tat. yo 'yaṃ rājño virāṭasya sūtaputras tu kīcakaḥ. syālo nāma pravādena bhojas traigartadeśajaḥ. tyaktadharmo nṛśaṃsaś ca sarvārtheṣu ca vallabhaḥ. nityam evāha duṣṭātmā bhāryā me bhava śobhane. avinītaḥ suduṣṭātmā mām anātheti cintya saḥ.

विमुक्तेन व्यतीतेन भीमसेन महाबल। प्रत्युपस्थितकालस्य कार्यस्यानन्तरो भव।

vimuktena vyatītena bhīmasena mahābala. pratyupasthitakālasya kāryasyānantaro bhava.

ममेह भीम कैकेयी रूपाभिभवशङ्कया। नित्यम् उद्विजते राजा कथं नेयाद् इमाम् इति।

mameha bhīma kaikeyī rūpābhibhavaśaṅkayā. nityam udvijate rājā kathaṃ neyād imām iti.

तस्या विदित्वा तं भावं स्वयं चानृतदर्शनः। कीचको ऽयं सुदुष्टात्मा सदा प्रार्थयते हि माम्।

tasyā viditvā taṃ bhāvaṃ svayaṃ cānṛtadarśanaḥ. kīcako 'yaṃ suduṣṭātmā sadā prārthayate hi mām.

तम् अहं कुपिता भीम पुनः कोपं नियम्य च। अब्रुवं कामसंमूढम् आत्मानं रक्ष कीचक।

tam ahaṃ kupitā bhīma punaḥ kopaṃ niyamya ca. abruvaṃ kāmasaṃmūḍham ātmānaṃ rakṣa kīcaka.

गन्धर्वाणाम् अहं भार्या पञ्चानां महिषी प्रिया। ते त्वां निहन्युर् दुर्धर्षाः शूराः साहसकारिणः।

gandharvāṇām ahaṃ bhāryā pañcānāṃ mahiṣī priyā. te tvāṃ nihanyur durdharṣāḥ śūrāḥ sāhasakāriṇaḥ.

एवम् उक्तः स दुष्टात्मा कीचकः प्रत्युवाच ह। नाहं बिभेमि सैरन्ध्रि गन्धर्वाणां शुचिस्मिते।

evam uktaḥ sa duṣṭātmā kīcakaḥ pratyuvāca ha. nāhaṃ bibhemi sairandhri gandharvāṇāṃ śucismite.

शतं सहस्रम् अपि वा गन्धर्वाणाम् अहं रणे। समागतं हनिष्यामि त्वं भीरु कुरु मे क्षणम्।

śataṃ sahasram api vā gandharvāṇām ahaṃ raṇe. samāgataṃ haniṣyāmi tvaṃ bhīru kuru me kṣaṇam.

इत्य् उक्ते चाब्रुवं सूतं कामातुरम् अहं पुनः। न त्वं प्रतिबलस् तेषां गन्धर्वाणां यशस्विनाम्।

ity ukte cābruvaṃ sūtaṃ kāmāturam ahaṃ punaḥ. na tvaṃ pratibalas teṣāṃ gandharvāṇāṃ yaśasvinām.

धर्मे स्थितास्मि सततं कुलशीलसमन्विता। नेच्छामि कं चिद् वध्यन्तं तेन जीवसि कीचक।

dharme sthitāsmi satataṃ kulaśīlasamanvitā. necchāmi kaṃ cid vadhyantaṃ tena jīvasi kīcaka.

एवम् उक्तः स दुष्टात्मा प्रहस्य स्वनवत् तदा। अथ मां तत्र कैकेयी प्रेषयत् प्रेषणेन तु। तेनैव चोदिता पूर्वं भ्रातृप्रियचिकीर्षया। सुराम् आनय सैरन्ध्रि कीचकस्य निवेशनात्। सूतपुत्रस् तु मां दृष्ट्वा महत् सान्त्वम् अवर्तयत्। सान्त्वे प्रतिहते क्रुद्धः परामर्शमनाभवत्। विदित्वा तस्य संकल्पं कीचकस्य दुरात्मनः। तथाहं राजशरणं जवेनैव प्रधाविता। संदर्शने तु मां राज्ञः सूतपुत्रः परामृशत्। पातयित्वा तु दुष्टात्मा पदाहं तेन ताडिता। प्रेक्षते स्म विराटस् तु कङ्कश् च बहवो जनाः। रथिनः पीठमर्दाश् च हस्त्यारोहाश् च नैगमाः। उपालब्धो मया राजा कङ्कश् चापि पुनः पुनः। ततो न वारितो राज्ञा न तस्याविनयः कृतः। यो ऽयं राज्ञो विराटस्य कीचको नाम सारथिः। त्यक्तधर्मा नृशंसश् च तरस्वी संमतः प्रियः। शूरो ऽभिमानी पापात्मा सर्वार्थेषु च मुग्धवान्। दारामर्शी महाभाग लभते ऽर्थान् बहून् अपि। हरेद् अपि च वित्तानि परेषां क्रोशताम् अपि। न तिष्ठति स्म सन्मार्गे न च धर्मं बुभूषति।

evam uktaḥ sa duṣṭātmā prahasya svanavat tadā. atha māṃ tatra kaikeyī preṣayat preṣaṇena tu. tenaiva coditā pūrvaṃ bhrātṛpriyacikīrṣayā. surām ānaya sairandhri kīcakasya niveśanāt. sūtaputras tu māṃ dṛṣṭvā mahat sāntvam avartayat. sāntve pratihate kruddhaḥ parāmarśamanābhavat. viditvā tasya saṃkalpaṃ kīcakasya durātmanaḥ. tathāhaṃ rājaśaraṇaṃ javenaiva pradhāvitā. saṃdarśane tu māṃ rājñaḥ sūtaputraḥ parāmṛśat. pātayitvā tu duṣṭātmā padāhaṃ tena tāḍitā. prekṣate sma virāṭas tu kaṅkaś ca bahavo janāḥ. rathinaḥ pīṭhamardāś ca hastyārohāś ca naigamāḥ. upālabdho mayā rājā kaṅkaś cāpi punaḥ punaḥ. tato na vārito rājñā na tasyāvinayaḥ kṛtaḥ. yo 'yaṃ rājño virāṭasya kīcako nāma sārathiḥ. tyaktadharmā nṛśaṃsaś ca tarasvī saṃmataḥ priyaḥ. śūro 'bhimānī pāpātmā sarvārtheṣu ca mugdhavān. dārāmarśī mahābhāga labhate 'rthān bahūn api. hared api ca vittāni pareṣāṃ krośatām api. na tiṣṭhati sma sanmārge na ca dharmaṃ bubhūṣati.

पापात्मा पापभावश् च कामरागवशानुगः। अविनीतश् च दुष्टात्मा प्रत्याख्यातः पुनः पुनः। दर्शने दर्शने हन्यात् तथा जह्यां च जीवितम्।

pāpātmā pāpabhāvaś ca kāmarāgavaśānugaḥ. avinītaś ca duṣṭātmā pratyākhyātaḥ punaḥ punaḥ. darśane darśane hanyāt tathā jahyāṃ ca jīvitam.

तद् धर्मे यतमानानां महान् धर्मो नशिष्यति। समयं रक्षमाणानां भार्या वो न भविष्यति।

tad dharme yatamānānāṃ mahān dharmo naśiṣyati. samayaṃ rakṣamāṇānāṃ bhāryā vo na bhaviṣyati.

भार्यायां रक्ष्यमाणायां प्रजा भवति रक्षिता। प्रजायां रक्ष्यमाणायाम् आत्मा भवति रक्षितः। आत्मा हि जायते तस्यां तेन जायां विदुर् बुधाः। भर्ता तु भार्यया रक्ष्यः कथं जायान् ममोदरे।

bhāryāyāṃ rakṣyamāṇāyāṃ prajā bhavati rakṣitā. prajāyāṃ rakṣyamāṇāyām ātmā bhavati rakṣitaḥ. ātmā hi jāyate tasyāṃ tena jāyāṃ vidur budhāḥ. bhartā tu bhāryayā rakṣyaḥ kathaṃ jāyān mamodare.

वदतां वर्णधर्मांश् च ब्राह्मणानां हि मे श्रुतम्। क्षत्रियस्य सदा धर्मो नान्यः शत्रुनिबर्हणात्।

vadatāṃ varṇadharmāṃś ca brāhmaṇānāṃ hi me śrutam. kṣatriyasya sadā dharmo nānyaḥ śatrunibarhaṇāt.

पश्यतो धर्मराजस्य कीचको मां पदावधीत्। येषां मतिर् न स्वपिति षष्ठे ऽपि विषये वसन्। तेषां मां मानिनीं भार्यां सूतपुत्रः पदावधीत्। तव चैव समक्षं वै भीमसेन महाबल।

paśyato dharmarājasya kīcako māṃ padāvadhīt. yeṣāṃ matir na svapiti ṣaṣṭhe 'pi viṣaye vasan. teṣāṃ māṃ māninīṃ bhāryāṃ sūtaputraḥ padāvadhīt. tava caiva samakṣaṃ vai bhīmasena mahābala.

त्वया ह्य् अहं परित्राता तस्माद् घोराज् जटासुरात्। जयद्रथं तथैव त्वम् अजैषीर् भ्रातृभिः सह।

tvayā hy ahaṃ paritrātā tasmād ghorāj jaṭāsurāt. jayadrathaṃ tathaiva tvam ajaiṣīr bhrātṛbhiḥ saha.

जहीमम् अपि पापं त्वं यो ऽयं माम् अवमन्यते। कीचको राजवाल्लभ्याच् छोककृन् मम भारत।

jahīmam api pāpaṃ tvaṃ yo 'yaṃ mām avamanyate. kīcako rājavāllabhyāc chokakṛn mama bhārata.

तम् एवं कामसंमत्तं भिन्धि कुम्भम् इवाश्मनि। यो निमित्तम् अनर्थानां बहूनां मम भारत।

tam evaṃ kāmasaṃmattaṃ bhindhi kumbham ivāśmani. yo nimittam anarthānāṃ bahūnāṃ mama bhārata.

तं चेज् जीवन्तम् आदित्यः प्रातर् अभ्युदयिष्यति। विषम् आलोड्य पास्यामि मा कीचकवशं गमम्। श्रेयो हि मरणं मह्यं भीमसेन तवाग्रतः।

taṃ cej jīvantam ādityaḥ prātar abhyudayiṣyati. viṣam āloḍya pāsyāmi mā kīcakavaśaṃ gamam. śreyo hi maraṇaṃ mahyaṃ bhīmasena tavāgrataḥ.

वैशंपायन उवाच। इत्य् उक्त्वा प्रारुदत् कृष्णा भीमस्योरः समाश्रिता। भीमश् च तां परिष्वज्य महत् सान्त्वं प्रयुज्य च। आश्वासयित्वा बहुशो भृशम् आर्तां सुमध्यमाम्। हेतुतत्त्वार्थसंयुक्तैर् वचोभिर् द्रुपदात्मजाम्। प्रमृज्य वदनं तस्याः पाणिनाश्रुसमाकुलम्। उवाच चैनां दुःखार्तां भीमः क्रोधवशं गतः। कीचकं मनसागच्छत् सृक्किणी परिसंलिहन्।

vaiśaṃpāyana uvāca. ity uktvā prārudat kṛṣṇā bhīmasyoraḥ samāśritā. bhīmaś ca tāṃ pariṣvajya mahat sāntvaṃ prayujya ca. āśvāsayitvā bahuśo bhṛśam ārtāṃ sumadhyamām. hetutattvārthasaṃyuktair vacobhir drupadātmajām. pramṛjya vadanaṃ tasyāḥ pāṇināśrusamākulam. uvāca caināṃ duḥkhārtāṃ bhīmaḥ krodhavaśaṃ gataḥ. kīcakaṃ manasāgacchat sṛkkiṇī parisaṃlihan.

Project अर्थ (Artha): X, yashbonde.com, LinkedIn. See Sources

Loading adhyay...

Project Home / Contents