महाभारत 4.18 (श्लोक 1) - Project अर्थ (Artha)

महाभारत

←विराट पर्व→

←अध्याय 18→

[mh-4-18] • 36 श्लोकाः

द्रौपद्य् उवाच। इदं तु मे महद् दुःखं यत् प्रवक्ष्यामि भारत। न मे ऽभ्यसूया कर्तव्या दुःखाद् एतद् ब्रवीम्य् अहम्। सूदकर्मणि भीम त्वम् असमे भरतर्षभ। ब्रुवन् बल्लवजातीयः कस्य शोकं न वर्धयेः। सूपकारं विराटस्य बल्लवं त्वां विदुर् जनाः। प्रेष्यत्वं समनुप्राप्तं ततो दुःखतरं नु किम्। यदा महानसे सिद्धे विराटम् उपतिष्ठसि। ब्रुवाणो बल्लवः सूदस् तदा सीदति मे मनः। यदा प्रहृष्टः सम्राट् त्वां संयोधयति कुञ्जरैः। हसन्त्य् अन्तःपुरे नार्यो मम तूद्विजते मनः। सर्वेषां बलिनां श्रेष्ठस् त्वं च भीम महाबलः।

draupady uvāca. idaṃ tu me mahad duḥkhaṃ yat pravakṣyāmi bhārata. na me 'bhyasūyā kartavyā duḥkhād etad bravīmy aham. sūdakarmaṇi bhīma tvam asame bharatarṣabha. bruvan ballavajātīyaḥ kasya śokaṃ na vardhayeḥ. sūpakāraṃ virāṭasya ballavaṃ tvāṃ vidur janāḥ. preṣyatvaṃ samanuprāptaṃ tato duḥkhataraṃ nu kim. yadā mahānase siddhe virāṭam upatiṣṭhasi. bruvāṇo ballavaḥ sūdas tadā sīdati me manaḥ. yadā prahṛṣṭaḥ samrāṭ tvāṃ saṃyodhayati kuñjaraiḥ. hasanty antaḥpure nāryo mama tūdvijate manaḥ. sarveṣāṃ balināṃ śreṣṭhas tvaṃ ca bhīma mahābalaḥ.

शार्दूलैर् महिषैः सिंहैर् आगारे युध्यसे यदा। कैकेय्याः प्रेक्षमाणायास् तदा मे कश्मलो भवेत्। तत उत्थाय कैकेयी सर्वास् ताः प्रत्यभाषत।

śārdūlair mahiṣaiḥ siṃhair āgāre yudhyase yadā. kaikeyyāḥ prekṣamāṇāyās tadā me kaśmalo bhavet. tata utthāya kaikeyī sarvās tāḥ pratyabhāṣata.

प्रेक्षासमुत्थिता चापि कैकेयी ताः स्त्रियो वदेत्। प्रेक्ष्य माम् अनवद्याङ्गी कश्मलोपहताम् इव।

prekṣāsamutthitā cāpi kaikeyī tāḥ striyo vadet. prekṣya mām anavadyāṅgī kaśmalopahatām iva.

स्नेहात् संवासजान् मन्ये सूदम् एषा शुचिस्मिता। एकान्तार्पितभावेन बल्लवं चारुहासिनी। तस्माच् छोचति भावेन दुष्करं चारुहासिनी। युध्यमानं मृगैर् व्याघ्रैर् नूनं च समबुध्य तम्। सौहार्दाद् अगतत्रासाद् यस्मात् समनुशोचति। योध्यमानं महावीर्यैर् इमं समनुशोचति।

snehāt saṃvāsajān manye sūdam eṣā śucismitā. ekāntārpitabhāvena ballavaṃ cāruhāsinī. tasmāc chocati bhāvena duṣkaraṃ cāruhāsinī. yudhyamānaṃ mṛgair vyāghrair nūnaṃ ca samabudhya tam. sauhārdād agatatrāsād yasmāt samanuśocati. yodhyamānaṃ mahāvīryair imaṃ samanuśocati.

कल्याणरूपा सैरन्ध्री बल्लवश् चातिसुन्दरः। स्त्रीणां च चित्तं दुर्ज्ञेयं युक्तरूपौ च मे मतौ।

kalyāṇarūpā sairandhrī ballavaś cātisundaraḥ. strīṇāṃ ca cittaṃ durjñeyaṃ yuktarūpau ca me matau.

सैरन्ध्री प्रियसंवासान् नित्यं करुणवेदिनी। अस्मिन् राजकुले चेमौ तुल्यकालनिवासिनौ।

sairandhrī priyasaṃvāsān nityaṃ karuṇavedinī. asmin rājakule cemau tulyakālanivāsinau.

इति ब्रुवाणा वाक्यानि सा मां नित्यम् अवेदयत्। क्रुध्यन्तीं मां च संप्रेक्ष्य समशङ्कत मां त्वयि।

iti bruvāṇā vākyāni sā māṃ nityam avedayat. krudhyantīṃ māṃ ca saṃprekṣya samaśaṅkata māṃ tvayi.

तस्यां तथा ब्रुवत्यां तु दुःखं मां महद् आविशत्। त्वय्य् एवं निरयं प्राप्ते भीमे भीमपराक्रमे। नोवाच किं चिद् वचनं संरम्भाद् रक्तलोचनः। ज्ञात्वा तु रुषितं भीमं द्रौपदी पुनर् अब्रवीत्। शोके यौधिष्ठिरे मग्ना नाहं जीवितुम् उत्सहे।

tasyāṃ tathā bruvatyāṃ tu duḥkhaṃ māṃ mahad āviśat. tvayy evaṃ nirayaṃ prāpte bhīme bhīmaparākrame. novāca kiṃ cid vacanaṃ saṃrambhād raktalocanaḥ. jñātvā tu ruṣitaṃ bhīmaṃ draupadī punar abravīt. śoke yaudhiṣṭhire magnā nāhaṃ jīvitum utsahe.

यः सदेवान् मनुष्यांश् च सर्पांश् चैकरथो ऽजयत्। सो ऽयं राज्ञो विराटस्य कन्यानां नर्तको युवा। यस्य ज्यातलनिर्घोषात् समकम्पत मेदिनी। सो ऽद्य पार्थो विराटस्य कन्यानां नर्तको युवा।

yaḥ sadevān manuṣyāṃś ca sarpāṃś caikaratho 'jayat. so 'yaṃ rājño virāṭasya kanyānāṃ nartako yuvā. yasya jyātalanirghoṣāt samakampata medinī. so 'dya pārtho virāṭasya kanyānāṃ nartako yuvā.

यो ऽतर्पयद् अमेयात्मा खाण्डवे जातवेदसम्। सो ऽन्तःपुरगतः पार्थः कूपे ऽग्निर् इव संवृतः।

yo 'tarpayad ameyātmā khāṇḍave jātavedasam. so 'ntaḥpuragataḥ pārthaḥ kūpe 'gnir iva saṃvṛtaḥ.

यस्माद् भयम् अमित्राणां सदैव पुरुषर्षभात्। स लोकपरिभूतेन वेषेणास्ते धनंजयः। यस्य ज्याक्षेपकठिनौ बाहू परिघसंनिभौ। स शङ्खपरिपूर्णाभ्यां शोचन्न् आस्ते धनंजयः।

yasmād bhayam amitrāṇāṃ sadaiva puruṣarṣabhāt. sa lokaparibhūtena veṣeṇāste dhanaṃjayaḥ. yasya jyākṣepakaṭhinau bāhū parighasaṃnibhau. sa śaṅkhaparipūrṇābhyāṃ śocann āste dhanaṃjayaḥ.

यस्य ज्यातलनिर्घोषात् समकम्पन्त शत्रवः। षण्डरूपं वहन्तं तं गीतं नृत्तं च लम्बनम्। कुर्वन्तम् अर्जुनं दृष्ट्वा न मे स्वास्थ्यं मनो व्रजेत्। स्त्रियो गीतस्वनं तस्य मुदिताः पर्युपासते।

yasya jyātalanirghoṣāt samakampanta śatravaḥ. ṣaṇḍarūpaṃ vahantaṃ taṃ gītaṃ nṛttaṃ ca lambanam. kurvantam arjunaṃ dṛṣṭvā na me svāsthyaṃ mano vrajet. striyo gītasvanaṃ tasya muditāḥ paryupāsate.

किरीटं सूर्यसंकाशं यस्य मूर्धनि शोभते। वेणीविकृतकेशान्तः सो ऽयम् अद्य धनंजयः।

kirīṭaṃ sūryasaṃkāśaṃ yasya mūrdhani śobhate. veṇīvikṛtakeśāntaḥ so 'yam adya dhanaṃjayaḥ.

यस्मिन्न् अस्त्राणि दिव्यानि समस्तानि महात्मनि। आधारः सर्वविद्यानां स धारयति कुण्डले।

yasminn astrāṇi divyāni samastāni mahātmani. ādhāraḥ sarvavidyānāṃ sa dhārayati kuṇḍale.

यं स्म राजसहस्राणि तेजसाप्रतिमानि वै। समरे नातिवर्तन्ते वेलाम् इव महार्णवः।

yaṃ sma rājasahasrāṇi tejasāpratimāni vai. samare nātivartante velām iva mahārṇavaḥ.

सो ऽयं राज्ञो विराटस्य कन्यानां नर्तको युवा। आस्ते वेषप्रतिच्छन्नः कन्यानां परिचारकः।

so 'yaṃ rājño virāṭasya kanyānāṃ nartako yuvā. āste veṣapraticchannaḥ kanyānāṃ paricārakaḥ.

यस्य स्म रथघोषेण समकम्पत मेदिनी। आपतन्तं रणे दृष्ट्वा शात्रवा यान्ति संभ्रमम्। एवंविधम् इमं श्रुत्वा कुन्त्याः शोको भविष्यति। सपर्वतवना भीम सहस्थावरजङ्गमा।

yasya sma rathaghoṣeṇa samakampata medinī. āpatantaṃ raṇe dṛṣṭvā śātravā yānti saṃbhramam. evaṃvidham imaṃ śrutvā kuntyāḥ śoko bhaviṣyati. saparvatavanā bhīma sahasthāvarajaṅgamā.

यस्मिञ् जाते महाभागे कुन्त्याः शोको व्यनश्यत। स शोचयति माम् अद्य भीमसेन तवानुजः।

yasmiñ jāte mahābhāge kuntyāḥ śoko vyanaśyata. sa śocayati mām adya bhīmasena tavānujaḥ.

भूषितं तम् अलंकारैः कुण्डलैः परिहाटकैः। कम्बुपाणिनम् आयान्तं दृष्ट्वा सीदति मे मनः।

bhūṣitaṃ tam alaṃkāraiḥ kuṇḍalaiḥ parihāṭakaiḥ. kambupāṇinam āyāntaṃ dṛṣṭvā sīdati me manaḥ.

तं वेणीकृतकेशान्तं भीमधन्वानम् अर्जुनम्। कन्यापरिवृतं दृष्ट्वा भीम सीदति मे मनः। यस्य नास्ति समो वीर्ये कश् चिद् उर्व्यां धनुर्धरः। सो ऽद्य कन्यापरिवृतो गायन्न् आस्ते धनंजयः। धर्मे शौर्ये च सत्ये च जीवलोकस्य संमतम्। स्त्रीवेषविकृतं पार्थं दृष्ट्वा सीदति मे मनः। यः स्वराष्ट्रं समासाद्य सादितोग्रारिर् अस्त्रवित्। बिभ्रच् छौर्यं परं तिष्ठेत् स्वसेनाम् अभिहर्षयन्।

taṃ veṇīkṛtakeśāntaṃ bhīmadhanvānam arjunam. kanyāparivṛtaṃ dṛṣṭvā bhīma sīdati me manaḥ. yasya nāsti samo vīrye kaś cid urvyāṃ dhanurdharaḥ. so 'dya kanyāparivṛto gāyann āste dhanaṃjayaḥ. dharme śaurye ca satye ca jīvalokasya saṃmatam. strīveṣavikṛtaṃ pārthaṃ dṛṣṭvā sīdati me manaḥ. yaḥ svarāṣṭraṃ samāsādya sāditogrārir astravit. bibhrac chauryaṃ paraṃ tiṣṭhet svasenām abhiharṣayan.

यदा ह्य् एनं परिवृतं कन्याभिर् देवरूपिणम्। प्रभिन्नम् इव मातङ्गं परिकीर्णं करेणुभिः।

yadā hy enaṃ parivṛtaṃ kanyābhir devarūpiṇam. prabhinnam iva mātaṅgaṃ parikīrṇaṃ kareṇubhiḥ.

मत्स्यम् अर्थपतिं पार्थं विराटं समुपस्थितम्। संदृश्येमं मनस् त्व् आसीद् दुःखे परमके तदा। पश्यामि तूर्यमध्यस्थं दिशो नश्यन्ति मे तदा।

matsyam arthapatiṃ pārthaṃ virāṭaṃ samupasthitam. saṃdṛśyemaṃ manas tv āsīd duḥkhe paramake tadā. paśyāmi tūryamadhyasthaṃ diśo naśyanti me tadā.

नूनम् आर्या न जानाति कृच्छ्रं प्राप्तं धनंजयम्। अनर्हवेषप्रच्छन्नं भस्मच्छन्नम् इवानलम्। अजातशत्रुं कौरव्यं मग्नं दुर्द्यूतदेविनम्। ऐन्द्रवारुणवायव्यब्राह्माग्नेयैश् च वैष्णवैः। अग्नीन् संतर्पयन् पार्थः सर्वांश् चैकरथो ऽजयत्। दिव्यैर् अस्त्रैर् अचिन्त्यात्मा सर्वशत्रुनिबर्हणः। दिव्यं गान्धर्वम् अस्त्रं च वायव्यम् अथ वैष्णवम्। ब्राह्मं पाशुपतं चैव स्थाणुकर्णं च दर्शयन्। पौलोमान् कालकेयांश् च इन्द्रशत्रून् महासुरान्। निवातकवचैः सार्धं घोरान् एकरथो ऽजयत्। सो ऽन्तःपुरगतः पार्थः कूपे ऽग्निर् इव संवृतः। कन्यापुरगतं दृष्ट्वा गोष्ठेष्व् इव महर्षभम्। स्त्रीवेषविकृतं पार्थं कुन्तीं गच्छति मे मनः।

nūnam āryā na jānāti kṛcchraṃ prāptaṃ dhanaṃjayam. anarhaveṣapracchannaṃ bhasmacchannam ivānalam. ajātaśatruṃ kauravyaṃ magnaṃ durdyūtadevinam. aindravāruṇavāyavyabrāhmāgneyaiś ca vaiṣṇavaiḥ. agnīn saṃtarpayan pārthaḥ sarvāṃś caikaratho 'jayat. divyair astrair acintyātmā sarvaśatrunibarhaṇaḥ. divyaṃ gāndharvam astraṃ ca vāyavyam atha vaiṣṇavam. brāhmaṃ pāśupataṃ caiva sthāṇukarṇaṃ ca darśayan. paulomān kālakeyāṃś ca indraśatrūn mahāsurān. nivātakavacaiḥ sārdhaṃ ghorān ekaratho 'jayat. so 'ntaḥpuragataḥ pārthaḥ kūpe 'gnir iva saṃvṛtaḥ. kanyāpuragataṃ dṛṣṭvā goṣṭheṣv iva maharṣabham. strīveṣavikṛtaṃ pārthaṃ kuntīṃ gacchati me manaḥ.

तथा दृष्ट्वा यवीयांसं सहदेवं युधां पतिम्। गोषु गोवेषम् आयान्तं पाण्डुभूतास्मि भारत।

tathā dṛṣṭvā yavīyāṃsaṃ sahadevaṃ yudhāṃ patim. goṣu goveṣam āyāntaṃ pāṇḍubhūtāsmi bhārata.

सहदेवस्य वृत्तानि चिन्तयन्ती पुनः पुनः। न निद्राम् अभिगच्छामि भीमसेन कुतो रतिम्। युवानम् ऋषभं राज्ञां सर्वशास्त्रविशारदम्। दृष्ट्वा गोपालवेषं तं भृशं मुह्यति मे मनः। न विन्दामि महाबाहो सहदेवस्य दुष्कृतम्। यस्मिन्न् एवंविधं दुःखं प्राप्नुयात् सत्यविक्रमः।

sahadevasya vṛttāni cintayantī punaḥ punaḥ. na nidrām abhigacchāmi bhīmasena kuto ratim. yuvānam ṛṣabhaṃ rājñāṃ sarvaśāstraviśāradam. dṛṣṭvā gopālaveṣaṃ taṃ bhṛśaṃ muhyati me manaḥ. na vindāmi mahābāho sahadevasya duṣkṛtam. yasminn evaṃvidhaṃ duḥkhaṃ prāpnuyāt satyavikramaḥ.

दूयामि भरतश्रेष्ठ दृष्ट्वा ते भ्रातरं प्रियम्। गोषु गोवृषसंकाशं मत्स्येनाभिनिवेशितम्।

dūyāmi bharataśreṣṭha dṛṣṭvā te bhrātaraṃ priyam. goṣu govṛṣasaṃkāśaṃ matsyenābhiniveśitam.

संरब्धं रक्तनेपथ्यं गोपालानां पुरोगमम्। विराटम् अभिनन्दन्तम् अथ मे भवति ज्वरः।

saṃrabdhaṃ raktanepathyaṃ gopālānāṃ purogamam. virāṭam abhinandantam atha me bhavati jvaraḥ.

सहदेवं हि मे वीरं नित्यम् आर्या प्रशंसति। त्वया सदैव रक्ष्यो ऽयं कृष्णे मद्वाक्यगौरवात्। कथं मया विहीनो हि वने दुःखं निवत्स्यति। महाभिजनसंपन्नो वृत्तवाञ् शीलवान् इति।

sahadevaṃ hi me vīraṃ nityam āryā praśaṃsati. tvayā sadaiva rakṣyo 'yaṃ kṛṣṇe madvākyagauravāt. kathaṃ mayā vihīno hi vane duḥkhaṃ nivatsyati. mahābhijanasaṃpanno vṛttavāñ śīlavān iti.

ह्रीनिषेधो मधुरवाग् धार्मिकश् च प्रियश् च मे। स ते ऽरण्येषु बोद्धव्यो याज्ञसेनि क्षपास्व् अपि। सुकुमारश् च शूरश् च राजानं चाप्य् अनुव्रतः। ज्येष्ठापचायिनम् इमं स्वयं पाञ्चालि भोजयेः। इत्य् उवाच हि मां कुन्ती रुदती पुत्रगृद्धिनी। प्रव्रजन्तं महारण्यं तं परिष्वज्य तिष्ठती।

hrīniṣedho madhuravāg dhārmikaś ca priyaś ca me. sa te 'raṇyeṣu boddhavyo yājñaseni kṣapāsv api. sukumāraś ca śūraś ca rājānaṃ cāpy anuvrataḥ. jyeṣṭhāpacāyinam imaṃ svayaṃ pāñcāli bhojayeḥ. ity uvāca hi māṃ kuntī rudatī putragṛddhinī. pravrajantaṃ mahāraṇyaṃ taṃ pariṣvajya tiṣṭhatī.

तं दृष्ट्वा व्यापृतं गोषु वत्सचर्मक्षपाशयम्। तं दृष्ट्वा गोषु गोपालवेषम् आस्थाय विष्ठितम्। सहदेवं युधां श्रेष्ठं किं नु जीवामि पाण्डव।

taṃ dṛṣṭvā vyāpṛtaṃ goṣu vatsacarmakṣapāśayam. taṃ dṛṣṭvā goṣu gopālaveṣam āsthāya viṣṭhitam. sahadevaṃ yudhāṃ śreṣṭhaṃ kiṃ nu jīvāmi pāṇḍava.

यस् त्रिभिर् नित्यसंपन्नो रूपेणास्त्रेण मेधया। सो ऽश्वबन्धो विराटस्य पश्य कालस्य पर्ययम्। राजकन्याश् च वेश्याश् च विशां दुहितरश् च याः। सर्वाः सारयुता नार्यो दामग्रन्थिवशं गताः।

yas tribhir nityasaṃpanno rūpeṇāstreṇa medhayā. so 'śvabandho virāṭasya paśya kālasya paryayam. rājakanyāś ca veśyāś ca viśāṃ duhitaraś ca yāḥ. sarvāḥ sārayutā nāryo dāmagranthivaśaṃ gatāḥ.

अभ्यकीर्यन्त वृन्दानि दामग्रन्थिम् उदीक्षताम्। विनयन्तं जवेनाश्वान् महाराजस्य पश्यतः।

abhyakīryanta vṛndāni dāmagranthim udīkṣatām. vinayantaṃ javenāśvān mahārājasya paśyataḥ.

अपश्यम् एनं श्रीमन्तं मत्स्यं भ्राजिष्णुम् उत्तमम्। विराटम् उपतिष्ठन्तं दर्शयन्तं च वाजिनः।

apaśyam enaṃ śrīmantaṃ matsyaṃ bhrājiṣṇum uttamam. virāṭam upatiṣṭhantaṃ darśayantaṃ ca vājinaḥ.

किं नु मां मन्यसे पार्थ सुखितेति परंतप। एवं दुःखशताविष्टा युधिष्ठिरनिमित्ततः। अपश्यम् एव श्रीमन्तं विराटस्य पुरःसरम्।

kiṃ nu māṃ manyase pārtha sukhiteti paraṃtapa. evaṃ duḥkhaśatāviṣṭā yudhiṣṭhiranimittataḥ. apaśyam eva śrīmantaṃ virāṭasya puraḥsaram.

अतः प्रतिविशिष्टानि दुःखान्य् अन्यानि भारत। वर्तन्ते मयि कौन्तेय वक्ष्यामि शृणु तान्य् अपि।

ataḥ prativiśiṣṭāni duḥkhāny anyāni bhārata. vartante mayi kaunteya vakṣyāmi śṛṇu tāny api.

युष्मासु ध्रियमाणेषु दुःखानि विविधान्य् उत। शोषयन्ति शरीरं मे किं नु दुःखम् अतः परम्। एकभर्ता तु या नारी सा दुःखेनैव वर्तते। पञ्च मे पतयः सन्ति मम दुःखम् अनन्तकम्।

yuṣmāsu dhriyamāṇeṣu duḥkhāni vividhāny uta. śoṣayanti śarīraṃ me kiṃ nu duḥkham ataḥ param. ekabhartā tu yā nārī sā duḥkhenaiva vartate. pañca me patayaḥ santi mama duḥkham anantakam.

Project अर्थ (Artha): X, yashbonde.com, LinkedIn. See Sources

Loading adhyay...

Project Home / Contents