महाभारत 4.14 (श्लोक 1) - Project अर्थ (Artha)

महाभारत

←विराट पर्व→

←अध्याय 14→

[mh-4-14] • 21 श्लोकाः

वैशंपायन उवाच। प्रत्याख्यातो राजपुत्र्या सुदेष्णां कीचको ऽब्रवीत्। प्रविश्य राज्ञो भवनं भगिन्या अग्रतः स्थितः। सो ऽभिवीक्ष्य सुकेशान्तां सुदेष्णां भगिनीं प्रियाम्। अमर्यादेन कामेन घोरेणाभिपरिप्लुतः। स तु मूर्ध्न्य् अञ्जलिं कृत्वा भगिन्याश् चरणाव् उभौ। संमोहाभिहतस् तूर्णं वातोद्धूत इवार्णवः। प्रोवाच हि सुदुःखार्तो भगिनीं निःश्वसन् मुहुः। अव्यक्तमृदुना साम्ना शुष्यता च पुनः पुनः।

vaiśaṃpāyana uvāca. pratyākhyāto rājaputryā sudeṣṇāṃ kīcako 'bravīt. praviśya rājño bhavanaṃ bhaginyā agrataḥ sthitaḥ. so 'bhivīkṣya sukeśāntāṃ sudeṣṇāṃ bhaginīṃ priyām. amaryādena kāmena ghoreṇābhipariplutaḥ. sa tu mūrdhny añjaliṃ kṛtvā bhaginyāś caraṇāv ubhau. saṃmohābhihatas tūrṇaṃ vātoddhūta ivārṇavaḥ. provāca hi suduḥkhārto bhaginīṃ niḥśvasan muhuḥ. avyaktamṛdunā sāmnā śuṣyatā ca punaḥ punaḥ.

यथा कैकेयि सैरन्ध्र्या समेयां तद् विधीयताम्। येनोपायेन सैरन्ध्री भजेन् मां गजगामिनी। तां सुदेष्णे परीप्सस्व माहं प्राणान् प्रहासिषम्। यदीयम् अनवद्याङ्गि न माम् अद्याभिकाङ्क्षते। वैशंपायनः। चेतसाभिप्रपन्नेन गतो ऽस्मि यमसादनम्। तम् उवाच परिष्वज्य सुदेष्णा भ्रातरं प्रियम्। शरणागतेयं सुश्रोणी मया दत्ताभया च सा। शुभाचारा च भद्रं ते नैनां वक्तुम् इहोत्सहे। नैषा शक्या हि चान्येन स्प्रष्टुं पापेन चेतसा। गन्धर्वाः किल पञ्चैनां रक्षन्ति रमयन्ति च। एवम् एषा ममाचष्ट तथा प्रथमसंगमे। तथैव गजनासोरूः सत्यम् आह ममान्तिके। ते हि क्रुद्धा महात्मानो नाशयेयुर् हि जीवितम्। राजा चैव समीक्ष्यैनां संमोहं गतवान् इह। मया च सत्यवचनैर् अनुनीतो महीपतिः। सो ऽप्य् एनाम् अनिशं दृष्ट्वा मनसैवाभ्यनन्दत। भयाद् गन्धर्वमुख्यानां जीवितस्योपघातिनाम्। मनसापि ततस् त्व् एनां न चिन्तयति पार्थिवः। ते हि क्रुद्धा महात्मानो गरुडानिलतेजसः। दहेयुर् अपि लोकांस् त्रीन् युगान्तेष्व् इव भास्कराः। सैरन्ध्र्या ह्य् एतद् आख्यातं मम तेषां महद् बलम्। तव चाहम् इदं गुह्यं स्नेहाद् आख्यामि बन्धुवत्। मा गमिष्यसि वै कृच्छ्रां गतिं परमदुर्गमाम्। बलिनस् ते रुजं कुर्युः कुलस्य च जनस्य च। तस्मान् नास्यां मनः कर्तुं यदि प्राणाः प्रियास् तव। मा चिन्तयेथा मा गास् त्वं मत्प्रियं च यदीच्छसि। एवम् उक्तस् तु दुष्टात्मा भगिनीं कीचको ऽब्रवीत्। गन्धर्वाणां शतं वापि सहस्रम् अयुतानि वा। अहम् एको हनिष्यामि गन्धर्वान् पञ्च किं पुनः। न च त्वम् अभिजानीषे स्त्रीणां गुह्यम् अनुत्तमम्। पुत्रं वा किल पौत्रं वा भ्रातरं वा मनस्विनी। रहसीह नरं दृष्ट्वा नानागन्धविभूषितम्। योनिर् उत्स्विद्यते स्त्रीणाम् असतीनां मया श्रुतम्। सा त्वं ध्रुवं ब्रूहि चैनां मम चेच्छसि जीवितम्। एवम् उक्ता सुदेष्णा तु शोकेनाभिप्रपीडिता। अहो दुःखम् अहो कृच्छ्रम् अहो पापम् इति स्म ह। प्रारुदद् भृशदुःखार्ता विपाकं तस्य वीक्ष्य सा। पातालेषु पतत्य् एष विलपन् वडवामुखे। त्वत्कृते विनशिष्यन्ति भ्रातरः सुहृदश् च मे। किं नु शक्यं मया कर्तुं यत् त्वम् एवम् अभिप्लुतः। न च श्रेयो ऽभिजानीषे कामम् एवानुवर्तसे। ध्रुवं गतायुस् त्वं पाप यद् एवं काममोहितः। अकर्तव्ये हि मां पापे वियुनङ्क्षि नराधम। अपि चैतत् पुरा प्रोक्तं निपुणैर् मनुजोत्तमैः। एकस् तु कुरुते पापं स्वजातिस् तेन हन्यते। गतस् त्वं धर्मराजस्य विषयं नात्र संशयः। अदूषकम् इमं सर्वं स्वजनं घातयिष्यसि। एतत् तु मे दुःखतरं येनाहं भ्रातृसौहृदात्। विदितार्थो करिष्यामि तुष्टो भव कुलक्षयात्। गच्छ शीघ्रम् इतस् त्वं हि स्वम् एव भवनं शुभम्।

yathā kaikeyi sairandhryā sameyāṃ tad vidhīyatām. yenopāyena sairandhrī bhajen māṃ gajagāminī. tāṃ sudeṣṇe parīpsasva māhaṃ prāṇān prahāsiṣam. yadīyam anavadyāṅgi na mām adyābhikāṅkṣate. vaiśaṃpāyanaḥ. cetasābhiprapannena gato 'smi yamasādanam. tam uvāca pariṣvajya sudeṣṇā bhrātaraṃ priyam. śaraṇāgateyaṃ suśroṇī mayā dattābhayā ca sā. śubhācārā ca bhadraṃ te naināṃ vaktum ihotsahe. naiṣā śakyā hi cānyena spraṣṭuṃ pāpena cetasā. gandharvāḥ kila pañcaināṃ rakṣanti ramayanti ca. evam eṣā mamācaṣṭa tathā prathamasaṃgame. tathaiva gajanāsorūḥ satyam āha mamāntike. te hi kruddhā mahātmāno nāśayeyur hi jīvitam. rājā caiva samīkṣyaināṃ saṃmohaṃ gatavān iha. mayā ca satyavacanair anunīto mahīpatiḥ. so 'py enām aniśaṃ dṛṣṭvā manasaivābhyanandata. bhayād gandharvamukhyānāṃ jīvitasyopaghātinām. manasāpi tatas tv enāṃ na cintayati pārthivaḥ. te hi kruddhā mahātmāno garuḍānilatejasaḥ. daheyur api lokāṃs trīn yugānteṣv iva bhāskarāḥ. sairandhryā hy etad ākhyātaṃ mama teṣāṃ mahad balam. tava cāham idaṃ guhyaṃ snehād ākhyāmi bandhuvat. mā gamiṣyasi vai kṛcchrāṃ gatiṃ paramadurgamām. balinas te rujaṃ kuryuḥ kulasya ca janasya ca. tasmān nāsyāṃ manaḥ kartuṃ yadi prāṇāḥ priyās tava. mā cintayethā mā gās tvaṃ matpriyaṃ ca yadīcchasi. evam uktas tu duṣṭātmā bhaginīṃ kīcako 'bravīt. gandharvāṇāṃ śataṃ vāpi sahasram ayutāni vā. aham eko haniṣyāmi gandharvān pañca kiṃ punaḥ. na ca tvam abhijānīṣe strīṇāṃ guhyam anuttamam. putraṃ vā kila pautraṃ vā bhrātaraṃ vā manasvinī. rahasīha naraṃ dṛṣṭvā nānāgandhavibhūṣitam. yonir utsvidyate strīṇām asatīnāṃ mayā śrutam. sā tvaṃ dhruvaṃ brūhi caināṃ mama cecchasi jīvitam. evam uktā sudeṣṇā tu śokenābhiprapīḍitā. aho duḥkham aho kṛcchram aho pāpam iti sma ha. prārudad bhṛśaduḥkhārtā vipākaṃ tasya vīkṣya sā. pātāleṣu pataty eṣa vilapan vaḍavāmukhe. tvatkṛte vinaśiṣyanti bhrātaraḥ suhṛdaś ca me. kiṃ nu śakyaṃ mayā kartuṃ yat tvam evam abhiplutaḥ. na ca śreyo 'bhijānīṣe kāmam evānuvartase. dhruvaṃ gatāyus tvaṃ pāpa yad evaṃ kāmamohitaḥ. akartavye hi māṃ pāpe viyunaṅkṣi narādhama. api caitat purā proktaṃ nipuṇair manujottamaiḥ. ekas tu kurute pāpaṃ svajātis tena hanyate. gatas tvaṃ dharmarājasya viṣayaṃ nātra saṃśayaḥ. adūṣakam imaṃ sarvaṃ svajanaṃ ghātayiṣyasi. etat tu me duḥkhataraṃ yenāhaṃ bhrātṛsauhṛdāt. viditārtho kariṣyāmi tuṣṭo bhava kulakṣayāt. gaccha śīghram itas tvaṃ hi svam eva bhavanaṃ śubham.

तस्य तां बहुशः श्रुत्वा वाचं विलपतस् तदा। विराटमहिषी देवी कृपां चक्रे मनस्विनी।

tasya tāṃ bahuśaḥ śrutvā vācaṃ vilapatas tadā. virāṭamahiṣī devī kṛpāṃ cakre manasvinī.

स्वम् अर्थम् अभिसंधाय तस्यार्थम् अनुचिन्त्य च। उद्वेगं चैव कृष्णायाः सुदेष्णा सूतम् अब्रवीत्।

svam artham abhisaṃdhāya tasyārtham anucintya ca. udvegaṃ caiva kṛṣṇāyāḥ sudeṣṇā sūtam abravīt.

पर्विणीं त्वं समुद्दिष्य सुराम् अन्नं च कारय। कृते चान्ने सुरायां च प्रेषयिष्यसि मे पुनः। तत्रैनां प्रेषयिष्यामि सुराहारीं तवान्तिकम्।

parviṇīṃ tvaṃ samuddiṣya surām annaṃ ca kāraya. kṛte cānne surāyāṃ ca preṣayiṣyasi me punaḥ. tatraināṃ preṣayiṣyāmi surāhārīṃ tavāntikam.

तत्र संप्रेषिताम् एनां विजने निरवग्रहाम्। सान्त्वयेथा यथाकामं सान्त्व्यमाना रमेद् यदि। सद्यः कृतम् इदं सर्वं शेषम् अत्रानुचिन्तय।

tatra saṃpreṣitām enāṃ vijane niravagrahām. sāntvayethā yathākāmaṃ sāntvyamānā ramed yadi. sadyaḥ kṛtam idaṃ sarvaṃ śeṣam atrānucintaya.

कीचकस् तु गृहं गत्वा भगिन्या वचनात् तदा। सुराम् आहारयाम् आस राजार्हां सुपरिस्रुताम्। सुदेष्णयैवम् उक्तस् तु कीचकः कालचोदितः। त्वरमाणः प्रचक्राम स्वगृहं राजवेश्मनः। आगम्य च गृहं रम्यं सुराम् अन्नं चकार ह।

kīcakas tu gṛhaṃ gatvā bhaginyā vacanāt tadā. surām āhārayām āsa rājārhāṃ suparisrutām. sudeṣṇayaivam uktas tu kīcakaḥ kālacoditaḥ. tvaramāṇaḥ pracakrāma svagṛhaṃ rājaveśmanaḥ. āgamya ca gṛhaṃ ramyaṃ surām annaṃ cakāra ha.

आजौरभ्रं च सुभृशं बहूंश् चोच्चावचान् मृगान्। कारयाम् आस कुशलैर् अन्नपानं सुशोभनम्।

ājaurabhraṃ ca subhṛśaṃ bahūṃś coccāvacān mṛgān. kārayām āsa kuśalair annapānaṃ suśobhanam.

तस्मिन् कृते तदा देवी कीचकेनोपमन्त्रिता। सुदेष्णा प्रेषयाम् आस सैरन्ध्रीं कीचकालयम्। त्वरावान् कालपाशेन कण्ठे बद्धः पशुर् यथा। नावबुध्यत मूढात्मा मरणं समुपस्थितम्। आनीतायां सुरायां तु कृते चान्ने सुसंस्कृते। कीचकः। कीचकः पुनर् आगम्य सुदेष्णां वाक्यम् अब्रवीत्। मधुमांसं बहुविधं भक्ष्याश् च विविधाः कृताः। सुदेष्णे ब्रूहि सैरन्ध्रीं यथा सा मे गृहं व्रजेत्। केन चित् त्व् अद्य कार्येण त्वर शीघ्रं मम प्रियम्। अहं हि शरणं देवं प्रपद्ये वृषभध्वजम्। समागमं मे सैरन्ध्र्या मरणं वा दिशेद् इति। वैशंपायनः। सा तम् आह विनिःश्वस्य प्रतिगच्छ स्वकं गृहम्। एषाहम् अपि सैरन्ध्रीं सुरार्थं तूर्णम् आदिशम्। एवम् उक्तस् तु पापात्मा कीचकस् त्वरितं पुनः। स्वगृहं प्राविशच् छीघ्रं सैरन्ध्रीगतमानसः। कीचकं तु गतं ज्ञात्वा त्वरमाणा गृहं स्वकम्। सैरन्ध्रीं तत आहूय सुदेष्णा वाक्यम् अब्रवीत्।

tasmin kṛte tadā devī kīcakenopamantritā. sudeṣṇā preṣayām āsa sairandhrīṃ kīcakālayam. tvarāvān kālapāśena kaṇṭhe baddhaḥ paśur yathā. nāvabudhyata mūḍhātmā maraṇaṃ samupasthitam. ānītāyāṃ surāyāṃ tu kṛte cānne susaṃskṛte. kīcakaḥ. kīcakaḥ punar āgamya sudeṣṇāṃ vākyam abravīt. madhumāṃsaṃ bahuvidhaṃ bhakṣyāś ca vividhāḥ kṛtāḥ. sudeṣṇe brūhi sairandhrīṃ yathā sā me gṛhaṃ vrajet. kena cit tv adya kāryeṇa tvara śīghraṃ mama priyam. ahaṃ hi śaraṇaṃ devaṃ prapadye vṛṣabhadhvajam. samāgamaṃ me sairandhryā maraṇaṃ vā diśed iti. vaiśaṃpāyanaḥ. sā tam āha viniḥśvasya pratigaccha svakaṃ gṛham. eṣāham api sairandhrīṃ surārthaṃ tūrṇam ādiśam. evam uktas tu pāpātmā kīcakas tvaritaṃ punaḥ. svagṛhaṃ prāviśac chīghraṃ sairandhrīgatamānasaḥ. kīcakaṃ tu gataṃ jñātvā tvaramāṇā gṛhaṃ svakam. sairandhrīṃ tata āhūya sudeṣṇā vākyam abravīt.

सुदेष्णोवाच। उत्तिष्ठ गच्छ सैरन्ध्रि कीचकस्य निवेशनम्। पानम् आनय कल्याणि पिपासा मां प्रबाधते। वैशंपायनः। सुदेष्णयैवम् उक्ता सा निःश्वसन्ती नृपात्मजा। अब्रवीच् छोकसंतप्ता नाहं तत्र व्रजामि वै। सूतपुत्रो हि मां भद्रे कामात्मा चाभिमन्यते।

sudeṣṇovāca. uttiṣṭha gaccha sairandhri kīcakasya niveśanam. pānam ānaya kalyāṇi pipāsā māṃ prabādhate. vaiśaṃpāyanaḥ. sudeṣṇayaivam uktā sā niḥśvasantī nṛpātmajā. abravīc chokasaṃtaptā nāhaṃ tatra vrajāmi vai. sūtaputro hi māṃ bhadre kāmātmā cābhimanyate.

द्रौपद्य् उवाच। न गच्छेयम् अहं तस्य राजपुत्रि निवेशनम्। त्वम् एव राज्ञि जानासि यथा स निरपत्रपः।

draupady uvāca. na gaccheyam ahaṃ tasya rājaputri niveśanam. tvam eva rājñi jānāsi yathā sa nirapatrapaḥ.

न चाहम् अनवद्याङ्गि तव वेश्मनि भामिनि। कामवृत्ता भविष्यामि पतीनां व्यभिचारिणी।

na cāham anavadyāṅgi tava veśmani bhāmini. kāmavṛttā bhaviṣyāmi patīnāṃ vyabhicāriṇī.

त्वं चैव देवि जानासि यथा स समयः कृतः। प्रविशन्त्या मया पूर्वं तव वेश्मनि भामिनि।

tvaṃ caiva devi jānāsi yathā sa samayaḥ kṛtaḥ. praviśantyā mayā pūrvaṃ tava veśmani bhāmini.

कीचकश् च सुकेशान्ते मूढो मदनदर्पितः। सो ऽवमंस्यति मां दृष्ट्वा न यास्ये तत्र शोभने। कथं नु वै तत्र गतां मर्षयेन् माम् अबान्धवाम्।

kīcakaś ca sukeśānte mūḍho madanadarpitaḥ. so 'vamaṃsyati māṃ dṛṣṭvā na yāsye tatra śobhane. kathaṃ nu vai tatra gatāṃ marṣayen mām abāndhavām.

सन्ति बह्व्यस् तव प्रेष्या राजपुत्रि वशानुगाः। अन्यां प्रेषय भद्रं ते स हि माम् अवमंस्यते। कीचकस्यालयं देवि न यामि भयकम्पिता। वैशंपायनः। यद्य् अस्त्य् अन्यच् च ते कर्म करोम्य् अतिसुदुष्करम्। एवम् उक्ता तु पाञ्चाल्या दैवयोगेन कैकयी। तां विराटस्य महिषी क्रुद्धा भूयो ऽन्वशासत।

santi bahvyas tava preṣyā rājaputri vaśānugāḥ. anyāṃ preṣaya bhadraṃ te sa hi mām avamaṃsyate. kīcakasyālayaṃ devi na yāmi bhayakampitā. vaiśaṃpāyanaḥ. yady asty anyac ca te karma karomy atisuduṣkaram. evam uktā tu pāñcālyā daivayogena kaikayī. tāṃ virāṭasya mahiṣī kruddhā bhūyo 'nvaśāsata.

सुदेष्णोवाच। नैव त्वां जातु हिंस्यात् स इतः संप्रेषितां मया। कीचकं त्व् एव गच्छ त्वं बलात्कारेण चोदिता। नास्ति मे ऽन्या त्वया तुल्या सा त्वं शीघ्रतरं व्रज। अवश्यं त्व् एव गन्तव्यं किमर्थं मां विलम्बसि। शीघ्रं गच्छ त्वरस्वेति मत्प्रीतिवशम् आचर। न हीदृशो मम भ्राता किं त्वं समभिशङ्कसे।

sudeṣṇovāca. naiva tvāṃ jātu hiṃsyāt sa itaḥ saṃpreṣitāṃ mayā. kīcakaṃ tv eva gaccha tvaṃ balātkāreṇa coditā. nāsti me 'nyā tvayā tulyā sā tvaṃ śīghrataraṃ vraja. avaśyaṃ tv eva gantavyaṃ kimarthaṃ māṃ vilambasi. śīghraṃ gaccha tvarasveti matprītivaśam ācara. na hīdṛśo mama bhrātā kiṃ tvaṃ samabhiśaṅkase.

वैशंपायन उवाच। उक्त्वा चैनां बलाच् चैव विनियुज्य प्रभुत्वतः। इत्य् अस्याः प्रददौ कांस्यं सपिधानं हिरण्मयम्। या सुजाता सुगन्धा च ताम् आनय सुराम् इति। सा शङ्कमाना रुदती दैवं शरणम् ईयुषी। प्रातिष्ठत सुराहारी कीचकस्य निवेशनम्।

vaiśaṃpāyana uvāca. uktvā caināṃ balāc caiva viniyujya prabhutvataḥ. ity asyāḥ pradadau kāṃsyaṃ sapidhānaṃ hiraṇmayam. yā sujātā sugandhā ca tām ānaya surām iti. sā śaṅkamānā rudatī daivaṃ śaraṇam īyuṣī. prātiṣṭhata surāhārī kīcakasya niveśanam.

द्रौपद्य् उवाच। यथाहम् अन्यं पाण्डुभ्यो नाभिजानामि कं चन। तेन सत्येन मां प्राप्तां कीचको मा वशे कृथाः। यथाहं पाण्डुपुत्रेभ्यः पञ्चभ्यो नान्यगामिनी। तेन सत्येन मां दृष्ट्वा कीचको मा वशं नयेत्।

draupady uvāca. yathāham anyaṃ pāṇḍubhyo nābhijānāmi kaṃ cana. tena satyena māṃ prāptāṃ kīcako mā vaśe kṛthāḥ. yathāhaṃ pāṇḍuputrebhyaḥ pañcabhyo nānyagāminī. tena satyena māṃ dṛṣṭvā kīcako mā vaśaṃ nayet.

वैशंपायन उवाच। अकीर्तयत सुश्रोणी धर्मं शक्रं दिवाकरम्। मारुतं चाश्विनौ देवौ कुबेरं वरुणं यमम्। रुद्रम् अग्निं भगं विष्णुं स्कन्दं पूषणम् एव च। सावित्रीसहितं चैव ब्रह्माणं पर्यकीर्तयत्। इत्य् एवं मृगशावाक्षी सुश्रोणी धर्मचारिणी। उपातिष्ठत सा सूर्यं मुहूर्तम् अबला ततः। स तस्यास् तनुमध्यायाः सर्वं सूर्यो ऽवबुद्धवान्।

vaiśaṃpāyana uvāca. akīrtayata suśroṇī dharmaṃ śakraṃ divākaram. mārutaṃ cāśvinau devau kuberaṃ varuṇaṃ yamam. rudram agniṃ bhagaṃ viṣṇuṃ skandaṃ pūṣaṇam eva ca. sāvitrīsahitaṃ caiva brahmāṇaṃ paryakīrtayat. ity evaṃ mṛgaśāvākṣī suśroṇī dharmacāriṇī. upātiṣṭhata sā sūryaṃ muhūrtam abalā tataḥ. sa tasyās tanumadhyāyāḥ sarvaṃ sūryo 'vabuddhavān.

अन्तर्हितं ततस् तस्या रक्षो रक्षार्थम् आदिशत्। तच् चैनां नाजहात् तत्र सर्वावस्थास्व् अनिन्दिताम्। सा प्रतस्थे सुकेशान्ता त्वरमाणा पुनः पुनः। विलम्बमाना विवशा कीचकस्य निवेशनम्।

antarhitaṃ tatas tasyā rakṣo rakṣārtham ādiśat. tac caināṃ nājahāt tatra sarvāvasthāsv aninditām. sā pratasthe sukeśāntā tvaramāṇā punaḥ punaḥ. vilambamānā vivaśā kīcakasya niveśanam.

तां मृगीम् इव वित्रस्तां दृष्ट्वा कृष्णां समीपगाम्। उदतिष्ठन् मुदा सूतो नावं लब्ध्वेव पारगः। श्लक्ष्णं चोवाच वाक्यं स कीचकः काममोहितः।

tāṃ mṛgīm iva vitrastāṃ dṛṣṭvā kṛṣṇāṃ samīpagām. udatiṣṭhan mudā sūto nāvaṃ labdhveva pāragaḥ. ślakṣṇaṃ covāca vākyaṃ sa kīcakaḥ kāmamohitaḥ.

Project अर्थ (Artha): X, yashbonde.com, LinkedIn. See Sources

Loading adhyay...

Project Home / Contents