महाभारत 4.12 (श्लोक 1) - Project अर्थ (Artha)

महाभारत

←विराट पर्व→

←अध्याय 12→

[mh-4-12] • 32 श्लोकाः

जनमेजय उवाच। एवं मत्स्यस्य नगरे वसन्तस् तत्र पाण्डवाः। अत ऊर्ध्वं महावीर्याः किम् अकुर्वन्त वै द्विज।

janamejaya uvāca. evaṃ matsyasya nagare vasantas tatra pāṇḍavāḥ. ata ūrdhvaṃ mahāvīryāḥ kim akurvanta vai dvija.

वैशंपायन उवाच। एवं ते न्यवसंस् तत्र प्रच्छन्नाः कुरुनन्दनाः। आराधयन्तो राजानं यद् अकुर्वन्त तच् छृणु। तृणबिन्दुप्रसादाच् च धर्मस्य च महात्मनः। अज्ञातवासम् एवं तु विराटनगरे ऽवसन्।

vaiśaṃpāyana uvāca. evaṃ te nyavasaṃs tatra pracchannāḥ kurunandanāḥ. ārādhayanto rājānaṃ yad akurvanta tac chṛṇu. tṛṇabinduprasādāc ca dharmasya ca mahātmanaḥ. ajñātavāsam evaṃ tu virāṭanagare 'vasan.

युधिष्ठिरः सभास्तारः सभ्यानाम् अभवत् प्रियः। तथैव च विराटस्य सपुत्रस्य विशां पते।

yudhiṣṭhiraḥ sabhāstāraḥ sabhyānām abhavat priyaḥ. tathaiva ca virāṭasya saputrasya viśāṃ pate.

स ह्य् अक्षहृदयज्ञस् तान् क्रीडयाम् आस पाण्डवः। अक्षवत्यां यथाकामं सूत्रबद्धान् इव द्विजान्।

sa hy akṣahṛdayajñas tān krīḍayām āsa pāṇḍavaḥ. akṣavatyāṃ yathākāmaṃ sūtrabaddhān iva dvijān.

अज्ञातं च विराटस्य विजित्य वसु धर्मराट्। भ्रातृभ्यः पुरुषव्याघ्रो यथार्हं स्म प्रयच्छति।

ajñātaṃ ca virāṭasya vijitya vasu dharmarāṭ. bhrātṛbhyaḥ puruṣavyāghro yathārhaṃ sma prayacchati.

भीमसेनो ऽपि मांसानि भक्ष्याणि विविधानि च। अतिसृष्टानि मत्स्येन विक्रीणाति युधिष्ठिरे।

bhīmaseno 'pi māṃsāni bhakṣyāṇi vividhāni ca. atisṛṣṭāni matsyena vikrīṇāti yudhiṣṭhire.

वासांसि परिजीर्णानि लब्धान्य् अन्तःपुरे ऽर्जुनः। विक्रीणानश् च सर्वेभ्यः पाण्डवेभ्यः प्रयच्छति।

vāsāṃsi parijīrṇāni labdhāny antaḥpure 'rjunaḥ. vikrīṇānaś ca sarvebhyaḥ pāṇḍavebhyaḥ prayacchati.

सहदेवो ऽपि गोपानां वेषम् आस्थाय पाण्डवः। अध्यक्षत्वाच् च यल् लेभे राज्ञः कल्याणकार्यवान्। दधि क्षीरं घृतं चैव पाण्डवेभ्यः प्रयच्छति।

sahadevo 'pi gopānāṃ veṣam āsthāya pāṇḍavaḥ. adhyakṣatvāc ca yal lebhe rājñaḥ kalyāṇakāryavān. dadhi kṣīraṃ ghṛtaṃ caiva pāṇḍavebhyaḥ prayacchati.

नकुलो ऽपि धनं लब्ध्वा कृते कर्मणि वाजिनाम्। तुष्टे तस्मिन् नरपतौ पाण्डवेभ्यः प्रयच्छति। विनीतान् ऋषभान् दृष्ट्वा सहदेवेन भावितान्। स तु हृष्टश् च संप्रादात् तदा राजा धनं बहु।

nakulo 'pi dhanaṃ labdhvā kṛte karmaṇi vājinām. tuṣṭe tasmin narapatau pāṇḍavebhyaḥ prayacchati. vinītān ṛṣabhān dṛṣṭvā sahadevena bhāvitān. sa tu hṛṣṭaś ca saṃprādāt tadā rājā dhanaṃ bahu.

कृष्णापि सर्वान् भ्रातॄंस् तान् निरीक्षन्ती तपस्विनी। यथा पुनर् अविज्ञाता तथा चरति भामिनी।

kṛṣṇāpi sarvān bhrātṝṃs tān nirīkṣantī tapasvinī. yathā punar avijñātā tathā carati bhāminī.

एवं संपादयन्तस् ते तथान्योन्यं महारथाः। विराटनगरे चेरुः पुनर् गर्भधृता इव। साशङ्का धार्तराष्ट्रस्य भयात् पाण्डुसुतास् तदा। प्रेक्षमाणास् तदा कृष्णाम् ऊषुश् छन्ना नराधिप।

evaṃ saṃpādayantas te tathānyonyaṃ mahārathāḥ. virāṭanagare ceruḥ punar garbhadhṛtā iva. sāśaṅkā dhārtarāṣṭrasya bhayāt pāṇḍusutās tadā. prekṣamāṇās tadā kṛṣṇām ūṣuś channā narādhipa.

अथ मासे चतुर्थे तु ब्रह्मणः सुमहोत्सवः। आसीत् समृद्धो मत्स्येषु पुरुषाणां सुसंमतः।

atha māse caturthe tu brahmaṇaḥ sumahotsavaḥ. āsīt samṛddho matsyeṣu puruṣāṇāṃ susaṃmataḥ.

तत्र मल्लाः समापेतुर् दिग्भ्यो राजन् सहस्रशः। समाजे ब्रह्मणो राजंस् तथा पशुपतेर् अपि। महाकाया महावीर्याः कालखञ्जा इवासुराः।

tatra mallāḥ samāpetur digbhyo rājan sahasraśaḥ. samāje brahmaṇo rājaṃs tathā paśupater api. mahākāyā mahāvīryāḥ kālakhañjā ivāsurāḥ.

वीर्योन्नद्धा बलोदग्रा राज्ञा समभिपूजिताः। सिंहस्कन्धकटिग्रीवाः स्ववदाता मनस्विनः। असकृल्लब्धलक्षास् ते रङ्गे पार्थिवसंनिधौ।

vīryonnaddhā balodagrā rājñā samabhipūjitāḥ. siṃhaskandhakaṭigrīvāḥ svavadātā manasvinaḥ. asakṛllabdhalakṣās te raṅge pārthivasaṃnidhau.

तेषाम् एको महान् आसीत् सर्वमल्लान् समाह्वयत्। आवल्गमानं तं रङ्गे नोपतिष्ठति कश् चन। कीचको ऽपि तदा मल्लं व्यशेषयत नो बलात्।

teṣām eko mahān āsīt sarvamallān samāhvayat. āvalgamānaṃ taṃ raṅge nopatiṣṭhati kaś cana. kīcako 'pi tadā mallaṃ vyaśeṣayata no balāt.

यदा सर्वे विमनसस् ते मल्ला हतचेतसः। अवाङ्मुखाश् च भीताश् च मल्लाश् चान्ये विचेतसः। व्यसुत्वम् अपरे चैव वाञ्छन्तीव प्रविह्वलाः। गां प्रवेष्टुम् इवेच्छन्ति खं गन्तुम् इव चोत्थिताः। त्रस्ताः शान्ता विषण्णाङ्गा निःशब्दा विह्वलेक्षणाः। विराटराजमल्लास् ते भग्नचित्ता हतप्रभाः। मल्लेन्द्रनिहताः सर्वे न किं चित् प्रवदन्ति ते। मल्ल उद्वीक्ष्य तान् मल्लांस् त्रस्तान् वाक्यम् उवाच ह। आगतं मल्लराजं मां कृत्स्ने पृथिविमण्डले। सिंहव्याघ्रगजैः सार्धं क्रीडन्तं विद्धि भूपते। मल्लेन्द्रस्य वचः श्रुत्वा बलदर्पसमन्वितम्। विराटो वीक्ष्य तान् मल्लांस् त्रस्तान् वाक्यम् उवाच ह। अनेन सह मल्लेन को योद्धुं शक्तिमान् नरः। ततो युधिष्ठिरो ऽवादीच् छ्रुत्वा मत्स्यपतेर् वचः। अस्ति मल्लो महाराज मया दृष्टो युधिष्ठिरे। अनेन सह मल्लेन योद्धुं शक्नोति भूपते। यो ऽसौ मल्लो मया दृष्टः पूर्वं यौधिष्ठिरे पुरे। सो ऽयं मल्लो वसत्य् एष राजंस् तव महानसे। युधिष्ठिरवचः श्रुत्वा व्यक्तम् आहेति पार्थिवः। सो ऽप्य् अथाहूयतां क्षिप्रं योद्धुं मल्लेन संसदि। भीमसेनो विराटेन आहूतश् चोदितस् तदा। योद्धुं ततो ऽब्रवीद् वाक्यं योद्धुं शक्नोमि भूपते। नरेन्द्र ते प्रभावेन श्रिया शक्त्या च शासनात्। अनेन सह मल्लेन योद्धुं राजेन्द्र शक्नुयाम्। युधिष्ठिरकृतं ज्ञात्वा श्रिया तव विशां पते। महादेवस्य भक्त्या च तं मल्लं पातयाम्य् अहम्। चोदितो भीमसेनस् तु मल्लम् आहूय मण्डले। अथ सूदेन तं मल्लं योधयाम् आस मत्स्यराट्। उभाभ्याम् एव घर्षो ऽभूद् यथा शैलौ परस्परम्। कीचको ऽपि तदा मल्लं योधयाम् आस मत्स्यराट्।

yadā sarve vimanasas te mallā hatacetasaḥ. avāṅmukhāś ca bhītāś ca mallāś cānye vicetasaḥ. vyasutvam apare caiva vāñchantīva pravihvalāḥ. gāṃ praveṣṭum ivecchanti khaṃ gantum iva cotthitāḥ. trastāḥ śāntā viṣaṇṇāṅgā niḥśabdā vihvalekṣaṇāḥ. virāṭarājamallās te bhagnacittā hataprabhāḥ. mallendranihatāḥ sarve na kiṃ cit pravadanti te. malla udvīkṣya tān mallāṃs trastān vākyam uvāca ha. āgataṃ mallarājaṃ māṃ kṛtsne pṛthivimaṇḍale. siṃhavyāghragajaiḥ sārdhaṃ krīḍantaṃ viddhi bhūpate. mallendrasya vacaḥ śrutvā baladarpasamanvitam. virāṭo vīkṣya tān mallāṃs trastān vākyam uvāca ha. anena saha mallena ko yoddhuṃ śaktimān naraḥ. tato yudhiṣṭhiro 'vādīc chrutvā matsyapater vacaḥ. asti mallo mahārāja mayā dṛṣṭo yudhiṣṭhire. anena saha mallena yoddhuṃ śaknoti bhūpate. yo 'sau mallo mayā dṛṣṭaḥ pūrvaṃ yaudhiṣṭhire pure. so 'yaṃ mallo vasaty eṣa rājaṃs tava mahānase. yudhiṣṭhiravacaḥ śrutvā vyaktam āheti pārthivaḥ. so 'py athāhūyatāṃ kṣipraṃ yoddhuṃ mallena saṃsadi. bhīmaseno virāṭena āhūtaś coditas tadā. yoddhuṃ tato 'bravīd vākyaṃ yoddhuṃ śaknomi bhūpate. narendra te prabhāvena śriyā śaktyā ca śāsanāt. anena saha mallena yoddhuṃ rājendra śaknuyām. yudhiṣṭhirakṛtaṃ jñātvā śriyā tava viśāṃ pate. mahādevasya bhaktyā ca taṃ mallaṃ pātayāmy aham. codito bhīmasenas tu mallam āhūya maṇḍale. atha sūdena taṃ mallaṃ yodhayām āsa matsyarāṭ. ubhābhyām eva gharṣo 'bhūd yathā śailau parasparam. kīcako 'pi tadā mallaṃ yodhayām āsa matsyarāṭ.

चोद्यमानस् ततो भीमो दुःखेनैवाकरोन् मतिम्। न हि शक्नोति विवृते प्रत्याख्यातुं नराधिपम्।

codyamānas tato bhīmo duḥkhenaivākaron matim. na hi śaknoti vivṛte pratyākhyātuṃ narādhipam.

ततः स पुरुषव्याघ्रः शार्दूलशिथिलं चरन्। प्रविवेश महारङ्गं विराटम् अभिहर्षयन्।

tataḥ sa puruṣavyāghraḥ śārdūlaśithilaṃ caran. praviveśa mahāraṅgaṃ virāṭam abhiharṣayan.

बबन्ध कक्ष्यां कौन्तेयस् ततस् तं हर्षयञ् जनम्। ततस् तं वृत्रसंकाशं भीमो मल्लं समाह्वयत्। जीमूतं नाम तं तत्र मल्लं प्रख्यातविक्रमम्। कक्षे मल्लं गृहीत्वा तु ननाद भुवि सिंहवत्।

babandha kakṣyāṃ kaunteyas tatas taṃ harṣayañ janam. tatas taṃ vṛtrasaṃkāśaṃ bhīmo mallaṃ samāhvayat. jīmūtaṃ nāma taṃ tatra mallaṃ prakhyātavikramam. kakṣe mallaṃ gṛhītvā tu nanāda bhuvi siṃhavat.

ताव् उभौ सुमहोत्साहाव् उभौ तीव्रपराक्रमौ। मत्ताव् इव महाकायौ वारणौ षष्टिहायनौ। वृषतुल्यबलौ वीरौ सिंहतुल्यपराक्रमौ। गजाव् इव मदोन्मत्तौ भीममल्लौ निपेततुः। उत्पपाताथ वेगेन मल्लं कक्षे गृहीतवान्। पार्श्वं निगृह्य हस्तेन पातयामास मल्लकम्। ततस् तौ नरशार्दूलौ बाहुयुद्धे समीयतुः। वीरौ परमसंहृष्टाव् अन्योन्यजयकाङ्क्षिणौ। आसीत् सुभीमः संपातो वज्रपर्वतयोर् इव। उभौ परमसंहृष्टौ बलेनातिबलाव् उभौ। अन्योन्यस्यान्तरं प्रेप्सू परस्परजयैषिणौ। उभौ परमसंहृष्टौ मत्ताव् इव महागजौ। कृतप्रतिकृतैश् चित्रैर् बाहुभिश् च सुसंकटैः। संनिपातावधूतैश् च प्रमाथोन्मथनैस् तथा। क्षेपणैर् मुष्टिभिश् चैव वराहोद्धूतनिस्वनैः। तलैर् वज्रनिपातैश् च प्रसृष्टाभिस् तथैव च। शलाकानखपातैश् च पादोद्धूतैश् च दारुणैः। जानुभिश् चाश्मनिर्घोषैः शिरोभिश् चावघट्टितैः। तद् युद्धम् अभवद् घोरम् अशस्त्रं बाहुतेजसा। बलप्राणेन शूराणां समाजोत्सवसंनिधौ। अरज्यत जनः सर्वः सोत्क्रुष्टनिनदोत्थितः। बलिनोः संयुगे राजन् वृत्रवासवयोर् इव। प्रकर्षणाकर्षणयोर् अभ्याकर्षविकर्षणैः। आकर्षतुर् अथान्योन्यं जानुभिश् चाभिजघ्नतुः। ततः शब्देन महता भर्त्सयन्तौ परस्परम्। व्यूढोरस्कौ दीर्घभुजौ नियुद्धकुशलाव् उभौ। बाहुभिः समसज्जेताम् आयसैः परिघैर् इव।

tāv ubhau sumahotsāhāv ubhau tīvraparākramau. mattāv iva mahākāyau vāraṇau ṣaṣṭihāyanau. vṛṣatulyabalau vīrau siṃhatulyaparākramau. gajāv iva madonmattau bhīmamallau nipetatuḥ. utpapātātha vegena mallaṃ kakṣe gṛhītavān. pārśvaṃ nigṛhya hastena pātayāmāsa mallakam. tatas tau naraśārdūlau bāhuyuddhe samīyatuḥ. vīrau paramasaṃhṛṣṭāv anyonyajayakāṅkṣiṇau. āsīt subhīmaḥ saṃpāto vajraparvatayor iva. ubhau paramasaṃhṛṣṭau balenātibalāv ubhau. anyonyasyāntaraṃ prepsū parasparajayaiṣiṇau. ubhau paramasaṃhṛṣṭau mattāv iva mahāgajau. kṛtapratikṛtaiś citrair bāhubhiś ca susaṃkaṭaiḥ. saṃnipātāvadhūtaiś ca pramāthonmathanais tathā. kṣepaṇair muṣṭibhiś caiva varāhoddhūtanisvanaiḥ. talair vajranipātaiś ca prasṛṣṭābhis tathaiva ca. śalākānakhapātaiś ca pādoddhūtaiś ca dāruṇaiḥ. jānubhiś cāśmanirghoṣaiḥ śirobhiś cāvaghaṭṭitaiḥ. tad yuddham abhavad ghoram aśastraṃ bāhutejasā. balaprāṇena śūrāṇāṃ samājotsavasaṃnidhau. arajyata janaḥ sarvaḥ sotkruṣṭaninadotthitaḥ. balinoḥ saṃyuge rājan vṛtravāsavayor iva. prakarṣaṇākarṣaṇayor abhyākarṣavikarṣaṇaiḥ. ākarṣatur athānyonyaṃ jānubhiś cābhijaghnatuḥ. tataḥ śabdena mahatā bhartsayantau parasparam. vyūḍhoraskau dīrghabhujau niyuddhakuśalāv ubhau. bāhubhiḥ samasajjetām āyasaiḥ parighair iva.

चकर्ष दोर्भ्याम् उत्पाट्य भीमो मल्लम् अमित्रहा। विनदन्तम् अभिक्रोशञ् शार्दूल इव वारणम्।

cakarṣa dorbhyām utpāṭya bhīmo mallam amitrahā. vinadantam abhikrośañ śārdūla iva vāraṇam.

तम् उद्यम्य महाबाहुर् भ्रामयाम् आस वीर्यवान्। ततो मल्लाश् च मत्स्याश् च विस्मयं चक्रिरे परम्। आकृष्टक्रोडीकरणं प्रकर्षणम् उदाहृतम्। आकर्षणं लीलयैव संमुखीकरणं स्मृतम्।

tam udyamya mahābāhur bhrāmayām āsa vīryavān. tato mallāś ca matsyāś ca vismayaṃ cakrire param. ākṛṣṭakroḍīkaraṇaṃ prakarṣaṇam udāhṛtam. ākarṣaṇaṃ līlayaiva saṃmukhīkaraṇaṃ smṛtam.

भ्रामयित्वा शतगुणं गतसत्त्वम् अचेतनम्। प्रत्यपिंषन् महाबाहुर् मल्लं भुवि वृकोदरः।

bhrāmayitvā śataguṇaṃ gatasattvam acetanam. pratyapiṃṣan mahābāhur mallaṃ bhuvi vṛkodaraḥ.

तस्मिन् विनिहते मल्ले जीमूते लोकविश्रुते। विराटः परमं हर्षम् अगच्छद् बान्धवैः सह।

tasmin vinihate malle jīmūte lokaviśrute. virāṭaḥ paramaṃ harṣam agacchad bāndhavaiḥ saha.

संहर्षात् प्रददौ वित्तं बहु राजा महामनाः। बल्लवाय महारङ्गे यथा वैश्रवणस् तथा।

saṃharṣāt pradadau vittaṃ bahu rājā mahāmanāḥ. ballavāya mahāraṅge yathā vaiśravaṇas tathā.

एवं स सुबहून् मल्लान् पुरुषांश् च महाबलान्। विनिघ्नन् मत्स्यराजस्य प्रीतिम् आवहद् उत्तमाम्।

evaṃ sa subahūn mallān puruṣāṃś ca mahābalān. vinighnan matsyarājasya prītim āvahad uttamām.

यदास्य तुल्यः पुरुषो न कश् चित् तत्र विद्यते। ततो व्याघ्रैश् च सिंहैश् च द्विरदैश् चाप्य् अयोधयत्। विराटेन प्रदत्तानि रत्नानि विविधानि च। स्थितेभ्यः पुरुषेभ्यश् च दत्त्वा द्रव्याणि जग्मिवान्।

yadāsya tulyaḥ puruṣo na kaś cit tatra vidyate. tato vyāghraiś ca siṃhaiś ca dviradaiś cāpy ayodhayat. virāṭena pradattāni ratnāni vividhāni ca. sthitebhyaḥ puruṣebhyaś ca dattvā dravyāṇi jagmivān.

पुनर् अन्तःपुरगतः स्त्रीणां मध्ये वृकोदरः। योध्यते स्म विराटेन सिंहैर् मत्तैर् महाबलैः।

punar antaḥpuragataḥ strīṇāṃ madhye vṛkodaraḥ. yodhyate sma virāṭena siṃhair mattair mahābalaiḥ.

बीभत्सुर् अपि गीतेन सुनृत्तेन च पाण्डवः। विराटं तोषयाम् आस सर्वाश् चान्तःपुरस्त्रियः।

bībhatsur api gītena sunṛttena ca pāṇḍavaḥ. virāṭaṃ toṣayām āsa sarvāś cāntaḥpurastriyaḥ.

अश्वैर् विनीतैर् जवनैस् तत्र तत्र समागतैः। तोषयाम् आस नकुलो राजानं राजसत्तम।

aśvair vinītair javanais tatra tatra samāgataiḥ. toṣayām āsa nakulo rājānaṃ rājasattama.

तस्मै प्रदेयं प्रायच्छत् प्रीतो राजा धनं बहु। अरोगा बहुलक्षीरा दृष्ट्वा गास् ता नराधिपः। प्रीतः प्रादान् महावित्तं मत्स्यराजो बली महान्। विनीतान् वृषभान् दृष्ट्वा सहदेवस्य चाभिभो। धनं ददौ बहुविधं विराटः पुरुषर्षभ। तथैव प्रददौ वित्तम् अनेकं मत्स्यराट् स्वयम्। धनं प्रादात् सुबहुलं तस्य तुष्टः स पार्थिवः। गावः प्रसूता वत्सैश् च विराटो विस्मितो ऽभवत्। तस्मिन् काले ददौ तस्मै धनं प्रीतो नृपो बहु। द्रौपदी प्रेक्ष्य तान् सर्वान् क्लिश्यमानान् महारथान्। नातिप्रीतमना राजन् निःश्वासपरमाभवत्।

tasmai pradeyaṃ prāyacchat prīto rājā dhanaṃ bahu. arogā bahulakṣīrā dṛṣṭvā gās tā narādhipaḥ. prītaḥ prādān mahāvittaṃ matsyarājo balī mahān. vinītān vṛṣabhān dṛṣṭvā sahadevasya cābhibho. dhanaṃ dadau bahuvidhaṃ virāṭaḥ puruṣarṣabha. tathaiva pradadau vittam anekaṃ matsyarāṭ svayam. dhanaṃ prādāt subahulaṃ tasya tuṣṭaḥ sa pārthivaḥ. gāvaḥ prasūtā vatsaiś ca virāṭo vismito 'bhavat. tasmin kāle dadau tasmai dhanaṃ prīto nṛpo bahu. draupadī prekṣya tān sarvān kliśyamānān mahārathān. nātiprītamanā rājan niḥśvāsaparamābhavat.

एवं ते न्यवसंस् तत्र प्रच्छन्नाः पुरुषर्षभाः। कर्माणि तस्य कुर्वाणा विराटनृपतेस् तदा।

evaṃ te nyavasaṃs tatra pracchannāḥ puruṣarṣabhāḥ. karmāṇi tasya kurvāṇā virāṭanṛpates tadā.

Project अर्थ (Artha): X, yashbonde.com, LinkedIn. See Sources

Loading adhyay...

Project Home / Contents