महाभारत 3.70 (श्लोक 1) - Project अर्थ (Artha)

Project Home / Contents

महाभारत

←वन पर्व→

←अध्याय 70→

[mh-3-70] • 39 श्लोकाः

बृहदश्व उवाच। स नदीः पर्वतांश् चैव वनानि च सरांसि च। अचिरेणातिचक्राम खेचरः खे चरन्न् इव।

bṛhadaśva uvāca. sa nadīḥ parvatāṃś caiva vanāni ca sarāṃsi ca. acireṇāticakrāma khecaraḥ khe carann iva.

तथा प्रयाते तु रथे तदा भाङ्गस्वरिर् नृपः। उत्तरीयम् अथापश्यद् भ्रष्टं परपुरंजयः।

tathā prayāte tu rathe tadā bhāṅgasvarir nṛpaḥ. uttarīyam athāpaśyad bhraṣṭaṃ parapuraṃjayaḥ.

ततः स त्वरमाणस् तु पटे निपतिते तदा। ग्रहीष्यामीति तं राजा नलम् आह महामनाः।

tataḥ sa tvaramāṇas tu paṭe nipatite tadā. grahīṣyāmīti taṃ rājā nalam āha mahāmanāḥ.

निगृह्णीष्व महाबुद्धे हयान् एतान् महाजवान्। वार्ष्णेयो यावद् एतं मे पटम् आनयताम् इति।

nigṛhṇīṣva mahābuddhe hayān etān mahājavān. vārṣṇeyo yāvad etaṃ me paṭam ānayatām iti.

नलस् तं प्रत्युवाचाथ दूरे भ्रष्टः पटस् तव। योजनं समतिक्रान्तो न स शक्यस् त्वया पुनः।

nalas taṃ pratyuvācātha dūre bhraṣṭaḥ paṭas tava. yojanaṃ samatikrānto na sa śakyas tvayā punaḥ.

एवम् उक्ते नलेनाथ तदा भाङ्गस्वरिर् नृपः। आससाद वने राजन् फलवन्तं बिभीतकम्।

evam ukte nalenātha tadā bhāṅgasvarir nṛpaḥ. āsasāda vane rājan phalavantaṃ bibhītakam.

तं दृष्ट्वा बाहुकं राजा त्वरमाणो ऽभ्यभाषत। ममापि सूत पश्य त्वं संख्याने परमं बलम्।

taṃ dṛṣṭvā bāhukaṃ rājā tvaramāṇo 'bhyabhāṣata. mamāpi sūta paśya tvaṃ saṃkhyāne paramaṃ balam.

सर्वः सर्वं न जानाति सर्वज्ञो नास्ति कश् चन। नैकत्र परिनिष्ठास्ति ज्ञानस्य पुरुषे क्व चित्।

sarvaḥ sarvaṃ na jānāti sarvajño nāsti kaś cana. naikatra pariniṣṭhāsti jñānasya puruṣe kva cit.

वृक्षे ऽस्मिन् यानि पर्णानि फलान्य् अपि च बाहुक। संख्यातानि मयैतानि सर्वाण्य् अस्य वनस्पतेः। पतितानि च यान्य् अत्र तत्रैकम् अधिकं शतम्। एकपत्राधिकं पत्रं फलम् एकं च बाहुक। अयुतं चैव पत्राणाम् अनयोर् अपि शाखयोः। लक्ष्यं ह्य् अशीतिसाहस्रं पत्रेषु च फलेषु च।

vṛkṣe 'smin yāni parṇāni phalāny api ca bāhuka. saṃkhyātāni mayaitāni sarvāṇy asya vanaspateḥ. patitāni ca yāny atra tatraikam adhikaṃ śatam. ekapatrādhikaṃ patraṃ phalam ekaṃ ca bāhuka. ayutaṃ caiva patrāṇām anayor api śākhayoḥ. lakṣyaṃ hy aśītisāhasraṃ patreṣu ca phaleṣu ca.

पञ्च कोट्यो ऽथ पत्राणां द्वयोर् अपि च शाखयोः। प्रचिनुह्य् अस्य शाखे द्वे याश् चाप्य् अन्याः प्रशाखिकाः। प्रविलुप्तस्य शाखे द्वे पश्चान्या या प्रशाखिका। आभ्यां फलसहस्रे द्वे पञ्चोनं शतम् एव च।

pañca koṭyo 'tha patrāṇāṃ dvayor api ca śākhayoḥ. pracinuhy asya śākhe dve yāś cāpy anyāḥ praśākhikāḥ. praviluptasya śākhe dve paścānyā yā praśākhikā. ābhyāṃ phalasahasre dve pañconaṃ śatam eva ca.

ततो रथाद् अवप्लुत्य राजानं बाहुको ऽब्रवीत्। परोक्षम् इव मे राजन् कत्थसे शत्रुकर्शन। प्रत्यक्षम् एतत् कर्तास्मि शातयित्वा बिभीतकम्।

tato rathād avaplutya rājānaṃ bāhuko 'bravīt. parokṣam iva me rājan katthase śatrukarśana. pratyakṣam etat kartāsmi śātayitvā bibhītakam.

अथ ते गणिते राजन् विद्यते न परोक्षता। प्रत्यक्षं ते महाराज गणयिष्ये बिभीतकम्।

atha te gaṇite rājan vidyate na parokṣatā. pratyakṣaṃ te mahārāja gaṇayiṣye bibhītakam.

अहं हि नाभिजानामि भवेद् एवं न वेति च। संख्यास्यामि फलान्य् अस्य पश्यतस् ते जनाधिप। मुहूर्तम् इव वार्ष्णेयो रश्मीन् यच्छतु वाजिनाम्।

ahaṃ hi nābhijānāmi bhaved evaṃ na veti ca. saṃkhyāsyāmi phalāny asya paśyatas te janādhipa. muhūrtam iva vārṣṇeyo raśmīn yacchatu vājinām.

तम् अब्रवीन् नृपः सूतं नायं कालो विलम्बितुम्। बाहुकस् त्व् अब्रवीद् एनं परं यत्नं समास्थितः।

tam abravīn nṛpaḥ sūtaṃ nāyaṃ kālo vilambitum. bāhukas tv abravīd enaṃ paraṃ yatnaṃ samāsthitaḥ.

प्रतीक्षस्व मुहूर्तं त्वम् अथ वा त्वरते भवान्। एष याति शिवः पन्था याहि वार्ष्णेयसारथिः।

pratīkṣasva muhūrtaṃ tvam atha vā tvarate bhavān. eṣa yāti śivaḥ panthā yāhi vārṣṇeyasārathiḥ.

अब्रवीद् ऋतुपर्णस् तं सान्त्वयन् कुरुनन्दन। त्वम् एव यन्ता नान्यो ऽस्ति पृथिव्याम् अपि बाहुक।

abravīd ṛtuparṇas taṃ sāntvayan kurunandana. tvam eva yantā nānyo 'sti pṛthivyām api bāhuka.

त्वत्कृते यातुम् इच्छामि विदर्भान् हयकोविद। शरणं त्वां प्रपन्नो ऽस्मि न विघ्नं कर्तुम् अर्हसि।

tvatkṛte yātum icchāmi vidarbhān hayakovida. śaraṇaṃ tvāṃ prapanno 'smi na vighnaṃ kartum arhasi.

कामं च ते करिष्यामि यन् मां वक्ष्यसि बाहुक। विदर्भान् यदि यात्वाद्य सूर्यं दर्शयितासि मे।

kāmaṃ ca te kariṣyāmi yan māṃ vakṣyasi bāhuka. vidarbhān yadi yātvādya sūryaṃ darśayitāsi me.

अथाब्रवीद् बाहुकस् तं संख्यायेमं बिभीतकम्। ततो विदर्भान् यास्यामि कुरुष्वेदं वचो मम।

athābravīd bāhukas taṃ saṃkhyāyemaṃ bibhītakam. tato vidarbhān yāsyāmi kuruṣvedaṃ vaco mama.

अकाम इव तं राजा गणयस्वेत्य् उवाच ह। एकदेशं च शाखायाः समादिष्टं मयानघ। गणयस्वाश्वतत्त्वज्ञ ततस् त्वं प्रीतिम् आवह। ततस् तं बाहुको राजञ् छाखैकोद्देशम् अप्य् उत। फलानि परिसंख्यातुं त्वरमाणोपचक्रमे। सो ऽवतीर्य रथात् तूर्णं शातयाम् आस तं द्रुमम्।

akāma iva taṃ rājā gaṇayasvety uvāca ha. ekadeśaṃ ca śākhāyāḥ samādiṣṭaṃ mayānagha. gaṇayasvāśvatattvajña tatas tvaṃ prītim āvaha. tatas taṃ bāhuko rājañ chākhaikoddeśam apy uta. phalāni parisaṃkhyātuṃ tvaramāṇopacakrame. so 'vatīrya rathāt tūrṇaṃ śātayām āsa taṃ drumam.

ततः स विस्मयाविष्टो राजानम् इदम् अब्रवीत्। गणयित्वा यथोक्तानि तावन्त्य् एव फलानि च।

tataḥ sa vismayāviṣṭo rājānam idam abravīt. gaṇayitvā yathoktāni tāvanty eva phalāni ca.

अत्यद्भुतम् इदं राजन् दृष्टवान् अस्मि ते बलम्। श्रोतुम् इच्छामि तां विद्यां यथैतज् ज्ञायते नृप।

atyadbhutam idaṃ rājan dṛṣṭavān asmi te balam. śrotum icchāmi tāṃ vidyāṃ yathaitaj jñāyate nṛpa.

तम् उवाच ततो राजा त्वरितो गमने तदा। विद्ध्य् अक्षहृदयज्ञं मां संख्याने च विशारदम्।

tam uvāca tato rājā tvarito gamane tadā. viddhy akṣahṛdayajñaṃ māṃ saṃkhyāne ca viśāradam.

बाहुकस् तम् उवाचाथ देहि विद्याम् इमां मम। मत्तो ऽपि चाश्वहृदयं गृहाण पुरुषर्षभ।

bāhukas tam uvācātha dehi vidyām imāṃ mama. matto 'pi cāśvahṛdayaṃ gṛhāṇa puruṣarṣabha.

ऋतुपर्णस् ततो राजा बाहुकं कार्यगौरवात्। हयज्ञानस्य लोभाच् च तथेत्य् एवाब्रवीद् वचः।

ṛtuparṇas tato rājā bāhukaṃ kāryagauravāt. hayajñānasya lobhāc ca tathety evābravīd vacaḥ.

यथेष्टं त्वं गृहाणेदम् अक्षाणां हृदयं परम्। निक्षेपो मे ऽश्वहृदयं त्वयि तिष्ठतु बाहुक। एवम् उक्त्वा ददौ विद्याम् ऋतुपर्णो नलाय वै। ददाव् एकमना भूत्वा शुचिः पुरुषसत्तमः।

yatheṣṭaṃ tvaṃ gṛhāṇedam akṣāṇāṃ hṛdayaṃ param. nikṣepo me 'śvahṛdayaṃ tvayi tiṣṭhatu bāhuka. evam uktvā dadau vidyām ṛtuparṇo nalāya vai. dadāv ekamanā bhūtvā śuciḥ puruṣasattamaḥ.

तस्याक्षहृदयज्ञस्य शरीरान् निःसृतः कलिः। कर्कोटकविषं तीक्ष्णं मुखात् सततम् उद्वमन्।

tasyākṣahṛdayajñasya śarīrān niḥsṛtaḥ kaliḥ. karkoṭakaviṣaṃ tīkṣṇaṃ mukhāt satatam udvaman.

कलेस् तस्य तदार्तस्य शापाग्निः स विनिःसृतः। स तेन कर्शितो राजा दीर्घकालम् अनात्मवान्। तं भ्रान्तरूपं निःशोभं संक्लिष्टम् अकरोत् कलिः।

kales tasya tadārtasya śāpāgniḥ sa viniḥsṛtaḥ. sa tena karśito rājā dīrghakālam anātmavān. taṃ bhrāntarūpaṃ niḥśobhaṃ saṃkliṣṭam akarot kaliḥ.

ततो विषविमुक्तात्मा स्वरूपम् अकरोत् कलिः। तं शप्तुम् ऐच्छत् कुपितो निषधाधिपतिर् नलः।

tato viṣavimuktātmā svarūpam akarot kaliḥ. taṃ śaptum aicchat kupito niṣadhādhipatir nalaḥ.

तम् उवाच कलिर् भीतो वेपमानः कृताञ्जलिः। कोपं संयच्छ नृपते कीर्तिं दास्यामि ते पराम्।

tam uvāca kalir bhīto vepamānaḥ kṛtāñjaliḥ. kopaṃ saṃyaccha nṛpate kīrtiṃ dāsyāmi te parām.

इन्द्रसेनस्य जननी कुपिता माशपत् पुरा। यदा त्वया परित्यक्ता ततो ऽहं भृशपीडितः।

indrasenasya jananī kupitā māśapat purā. yadā tvayā parityaktā tato 'haṃ bhṛśapīḍitaḥ.

अवसं त्वयि राजेन्द्र सुदुःखम् अपराजित। विषेण नागराजस्य दह्यमानो दिवानिशम्। शरणं त्वां प्रपन्नो ऽस्मि शृणु चेदं वचो मम।

avasaṃ tvayi rājendra suduḥkham aparājita. viṣeṇa nāgarājasya dahyamāno divāniśam. śaraṇaṃ tvāṃ prapanno 'smi śṛṇu cedaṃ vaco mama.

ये च त्वां मनुजा लोके कीर्तयिष्यन्त्य् अतन्द्रिताः। मत्प्रसूतं भयं तेषां न कदा चिद् भविष्यति। न तेषां मानसं किं चिच् छरीरं वाचिकं तथा। भविष्यति नृणां राजन् कीर्तयिष्यन्ति ये नलम्। भयार्तं शरणं यातं यदि मां त्वं न शप्स्यसे।

ye ca tvāṃ manujā loke kīrtayiṣyanty atandritāḥ. matprasūtaṃ bhayaṃ teṣāṃ na kadā cid bhaviṣyati. na teṣāṃ mānasaṃ kiṃ cic charīraṃ vācikaṃ tathā. bhaviṣyati nṛṇāṃ rājan kīrtayiṣyanti ye nalam. bhayārtaṃ śaraṇaṃ yātaṃ yadi māṃ tvaṃ na śapsyase.

एवम् उक्तो नलो राजा न्ययच्छत् कोपम् आत्मनः। ततो भीतः कलिः क्षिप्रं प्रविवेश बिभीतकम्। कलिसंसर्गदोषेण अपवित्रो बिभीतकः। कलिस् त्व् अन्येन नादृश्यत् कथयन् नैषधेन वै।

evam ukto nalo rājā nyayacchat kopam ātmanaḥ. tato bhītaḥ kaliḥ kṣipraṃ praviveśa bibhītakam. kalisaṃsargadoṣeṇa apavitro bibhītakaḥ. kalis tv anyena nādṛśyat kathayan naiṣadhena vai.

ततो गतज्वरो राजा नैषधः परवीरहा। संप्रनष्टे कलौ राजन् संख्यायाथ फलान्य् उत।

tato gatajvaro rājā naiṣadhaḥ paravīrahā. saṃpranaṣṭe kalau rājan saṃkhyāyātha phalāny uta.

मुदा परमया युक्तस् तेजसा च परेण ह। रथम् आरुह्य तेजस्वी प्रययौ जवनैर् हयैः। बिभीतकश् चाप्रशस्तः संवृत्तः कलिसंश्रयात्। ततः प्रभृति राजेन्द्र लोके ऽस्मिन् पाण्डुनन्दन।

mudā paramayā yuktas tejasā ca pareṇa ha. ratham āruhya tejasvī prayayau javanair hayaiḥ. bibhītakaś cāpraśastaḥ saṃvṛttaḥ kalisaṃśrayāt. tataḥ prabhṛti rājendra loke 'smin pāṇḍunandana.

हयोत्तमान् उत्पततो द्विजान् इव पुनः पुनः। नलः संचोदयाम् आस प्रहृष्टेनान्तरात्मना।

hayottamān utpatato dvijān iva punaḥ punaḥ. nalaḥ saṃcodayām āsa prahṛṣṭenāntarātmanā.

विदर्भाभिमुखो राजा प्रययौ स महामनाः। नले तु समतिक्रान्ते कलिर् अप्य् अगमद् गृहान्।

vidarbhābhimukho rājā prayayau sa mahāmanāḥ. nale tu samatikrānte kalir apy agamad gṛhān.

ततो गतज्वरो राजा नलो ऽभूत् पृथिवीपते। विमुक्तः कलिना राजन् रूपमात्रवियोजितः।

tato gatajvaro rājā nalo 'bhūt pṛthivīpate. vimuktaḥ kalinā rājan rūpamātraviyojitaḥ.

Project अर्थ (Artha): X, yashbonde.com, LinkedIn. See Sources

Loading adhyay...