महाभारत 3.69 (श्लोक 1) - Project अर्थ (Artha)

महाभारत

←वन पर्व→

←अध्याय 69→

[mh-3-69] • 34 श्लोकाः

बृहदश्व उवाच। श्रुत्वा वचः सुदेवस्य ऋतुपर्णो नराधिपः। सारथीन् स समानीय वार्ष्णेयप्रभृतीन् नृपः। कथयाम् आस यद् वृत्तं ब्राह्मणेन श्रुतं तथा। बाहुकं च समाहूय दमयन्त्याः स्वयंवरम्। सान्त्वयञ् श्लक्ष्णया वाचा बाहुकं प्रत्यभाषत।

bṛhadaśva uvāca. śrutvā vacaḥ sudevasya ṛtuparṇo narādhipaḥ. sārathīn sa samānīya vārṣṇeyaprabhṛtīn nṛpaḥ. kathayām āsa yad vṛttaṃ brāhmaṇena śrutaṃ tathā. bāhukaṃ ca samāhūya damayantyāḥ svayaṃvaram. sāntvayañ ślakṣṇayā vācā bāhukaṃ pratyabhāṣata.

विदर्भान् यातुम् इच्छामि दमदन्त्याः स्वयंवरम्। एकाह्ना हयतत्त्वज्ञ मन्यसे यदि बाहुक।

vidarbhān yātum icchāmi damadantyāḥ svayaṃvaram. ekāhnā hayatattvajña manyase yadi bāhuka.

एवम् उक्तस्य कौन्तेय तेन राज्ञा नलस्य ह। व्यदीर्यत मनो दुःखात् प्रदध्यौ च महामनाः।

evam uktasya kaunteya tena rājñā nalasya ha. vyadīryata mano duḥkhāt pradadhyau ca mahāmanāḥ.

दमयन्ती भवेद् एतत् कुर्याद् दुःखेन मोहिता। अस्मदर्थे भवेद् वायम् उपायश् चिन्तितो महान्।

damayantī bhaved etat kuryād duḥkhena mohitā. asmadarthe bhaved vāyam upāyaś cintito mahān.

नृशंसं बत वैदर्भी कर्तुकामा तपस्विनी। मया क्षुद्रेण निकृता पापेनाकृतबुद्धिना।

nṛśaṃsaṃ bata vaidarbhī kartukāmā tapasvinī. mayā kṣudreṇa nikṛtā pāpenākṛtabuddhinā.

स्त्रीस्वभावश् चलो लोके मम दोषश् च दारुणः। स्याद् एवम् अपि कुर्यात् सा विवशा गतसौहृदा। मम शोकेन संविग्ना नैराश्यात् तनुमध्यमा।

strīsvabhāvaś calo loke mama doṣaś ca dāruṇaḥ. syād evam api kuryāt sā vivaśā gatasauhṛdā. mama śokena saṃvignā nairāśyāt tanumadhyamā.

न चैवं कर्हि चित् कुर्यात् सापत्या च विशेषतः। यद् अत्र तथ्यं पथ्यं च गत्वा वेत्स्यामि निश्चयम्। ऋतुपर्णस्य वै कामम् आत्मार्थं च करोम्य् अहम्।

na caivaṃ karhi cit kuryāt sāpatyā ca viśeṣataḥ. yad atra tathyaṃ pathyaṃ ca gatvā vetsyāmi niścayam. ṛtuparṇasya vai kāmam ātmārthaṃ ca karomy aham.

इति निश्चित्य मनसा बाहुको दीनमानसः। कृताञ्जलिर् उवाचेदम् ऋतुपर्णं नराधिपम्।

iti niścitya manasā bāhuko dīnamānasaḥ. kṛtāñjalir uvācedam ṛtuparṇaṃ narādhipam.

प्रतिजानामि ते सत्यं गमिष्यसि नराधिप। एकाह्ना पुरुषव्याघ्र विदर्भनगरीं नृप। एवम् उक्तो ऽब्रवीद् राजा बाहुकं प्रहसंस् तदा। यद्य् एवं भविता श्वो वै किं ते कामं करोम्य् अहम्।

pratijānāmi te satyaṃ gamiṣyasi narādhipa. ekāhnā puruṣavyāghra vidarbhanagarīṃ nṛpa. evam ukto 'bravīd rājā bāhukaṃ prahasaṃs tadā. yady evaṃ bhavitā śvo vai kiṃ te kāmaṃ karomy aham.

ततः परीक्षाम् अश्वानां चक्रे राजन् स बाहुकः। अश्वशालाम् उपागम्य भाङ्गस्वरिनृपाज्ञया।

tataḥ parīkṣām aśvānāṃ cakre rājan sa bāhukaḥ. aśvaśālām upāgamya bhāṅgasvarinṛpājñayā.

स त्वर्यमाणो बहुश ऋतुपर्णेन बाहुकः। अश्वाञ् जिज्ञासमानो वै विचार्य च पुनः पुनः। अध्यगच्छत् कृशान् अश्वान् समर्थान् अध्वनि क्षमान्।

sa tvaryamāṇo bahuśa ṛtuparṇena bāhukaḥ. aśvāñ jijñāsamāno vai vicārya ca punaḥ punaḥ. adhyagacchat kṛśān aśvān samarthān adhvani kṣamān.

तेजोबलसमायुक्तान् कुलशीलसमन्वितान्। वर्जितांल् लक्षणैर् हीनैः पृथुप्रोथान् महाहनून्। शुद्धान् दशभिर् आवर्तैः सिन्धुजान् वातरंहसः। दृश्यमानान् कृशान् अङ्गैर् जवेनाप्रतिमान् पथि।

tejobalasamāyuktān kulaśīlasamanvitān. varjitāṃl lakṣaṇair hīnaiḥ pṛthuprothān mahāhanūn. śuddhān daśabhir āvartaiḥ sindhujān vātaraṃhasaḥ. dṛśyamānān kṛśān aṅgair javenāpratimān pathi.

दृष्ट्वा तान् अब्रवीद् राजा किं चित् कोपसमन्वितः। किम् इदं प्रार्थितं कर्तुं प्रलब्धव्या हि ते वयम्।

dṛṣṭvā tān abravīd rājā kiṃ cit kopasamanvitaḥ. kim idaṃ prārthitaṃ kartuṃ pralabdhavyā hi te vayam.

कथम् अल्पबलप्राणा वक्ष्यन्तीमे हया मम। महान् अध्वा च तुरगैर् गन्तव्यः कथम् ईदृशैः।

katham alpabalaprāṇā vakṣyantīme hayā mama. mahān adhvā ca turagair gantavyaḥ katham īdṛśaiḥ.

बाहुक उवाच। एते हया गमिष्यन्ति विदर्भान् नात्र संशयः। अथान्यान् मन्यसे राजन् ब्रूहि कान् योजयामि ते। एको ललाटे द्वौ मूर्ध्नि द्वौ द्वौ पार्श्वोपपार्श्वयोः। द्वौ द्वौ वक्षसि विज्ञेयौ प्रयाणे चैक एव तु।

bāhuka uvāca. ete hayā gamiṣyanti vidarbhān nātra saṃśayaḥ. athānyān manyase rājan brūhi kān yojayāmi te. eko lalāṭe dvau mūrdhni dvau dvau pārśvopapārśvayoḥ. dvau dvau vakṣasi vijñeyau prayāṇe caika eva tu.

ऋतुपर्ण उवाच। त्वम् एव हयतत्त्वज्ञः कुशलश् चासि बाहुक। यान् मन्यसे समर्थांस् त्वं क्षिप्रं तान् एव योजय।

ṛtuparṇa uvāca. tvam eva hayatattvajñaḥ kuśalaś cāsi bāhuka. yān manyase samarthāṃs tvaṃ kṣipraṃ tān eva yojaya.

बृहदश्व उवाच। ततः सदश्वांश् चतुरः कुलशीलसमन्वितान्। योजयाम् आस कुशलो जवयुक्तान् रथे नरः।

bṛhadaśva uvāca. tataḥ sadaśvāṃś caturaḥ kulaśīlasamanvitān. yojayām āsa kuśalo javayuktān rathe naraḥ.

ततो युक्तं रथं राजा समारोहत् त्वरान्वितः। अथ पर्यपतन् भूमौ जानुभिस् ते हयोत्तमाः।

tato yuktaṃ rathaṃ rājā samārohat tvarānvitaḥ. atha paryapatan bhūmau jānubhis te hayottamāḥ.

ततो नरवरः श्रीमान् नलो राजा विशां पते। सान्त्वयाम् आस तान् अश्वांस् तेजोबलसमन्वितान्।

tato naravaraḥ śrīmān nalo rājā viśāṃ pate. sāntvayām āsa tān aśvāṃs tejobalasamanvitān.

रश्मिभिश् च समुद्यम्य नलो यातुम् इयेष सः। सूतम् आरोप्य वार्ष्णेयं जवम् आस्थाय वै परम्।

raśmibhiś ca samudyamya nalo yātum iyeṣa saḥ. sūtam āropya vārṣṇeyaṃ javam āsthāya vai param.

ते चोद्यमाना विधिना बाहुकेन हयोत्तमाः। समुत्पेतुर् इवाकाशं रथिनं मोहयन्न् इव।

te codyamānā vidhinā bāhukena hayottamāḥ. samutpetur ivākāśaṃ rathinaṃ mohayann iva.

तथा तु दृष्ट्वा तान् अश्वान् वहतो वातरंहसः। अयोध्याधिपतिर् धीमान् विस्मयं परमं ययौ।

tathā tu dṛṣṭvā tān aśvān vahato vātaraṃhasaḥ. ayodhyādhipatir dhīmān vismayaṃ paramaṃ yayau.

रथघोषं तु तं श्रुत्वा हयसंग्रहणं च तत्। वार्ष्णेयश् चिन्तयाम् आस बाहुकस्य हयज्ञताम्।

rathaghoṣaṃ tu taṃ śrutvā hayasaṃgrahaṇaṃ ca tat. vārṣṇeyaś cintayām āsa bāhukasya hayajñatām.

किं नु स्यान् मातलिर् अयं देवराजस्य सारथिः। तथा हि लक्षणं वीरे बाहुके दृश्यते महत्।

kiṃ nu syān mātalir ayaṃ devarājasya sārathiḥ. tathā hi lakṣaṇaṃ vīre bāhuke dṛśyate mahat.

शालिहोत्रो ऽथ किं नु स्याद् धयानां कुलतत्त्ववित्। मानुषं समनुप्राप्तो वपुः परमशोभनम्।

śālihotro 'tha kiṃ nu syād dhayānāṃ kulatattvavit. mānuṣaṃ samanuprāpto vapuḥ paramaśobhanam.

उताहो स्विद् भवेद् राजा नलः परपुरंजयः। सो ऽयं नृपतिर् आयात इत्य् एवं समचिन्तयत्।

utāho svid bhaved rājā nalaḥ parapuraṃjayaḥ. so 'yaṃ nṛpatir āyāta ity evaṃ samacintayat.

अथ वा यां नलो वेद विद्यां ताम् एव बाहुकः। तुल्यं हि लक्षये ज्ञानं बाहुकस्य नलस्य च।

atha vā yāṃ nalo veda vidyāṃ tām eva bāhukaḥ. tulyaṃ hi lakṣaye jñānaṃ bāhukasya nalasya ca.

अपि चेदं वयस् तुल्यम् अस्य मन्ये नलस्य च। नायं नलो महावीर्यस् तद्विद्यस् तु भविष्यति।

api cedaṃ vayas tulyam asya manye nalasya ca. nāyaṃ nalo mahāvīryas tadvidyas tu bhaviṣyati.

प्रच्छन्ना हि महात्मानश् चरन्ति पृथिवीम् इमाम्। दैवेन विधिना युक्ताः शास्त्रोक्तैश् च विरूपणैः।

pracchannā hi mahātmānaś caranti pṛthivīm imām. daivena vidhinā yuktāḥ śāstroktaiś ca virūpaṇaiḥ.

भवेत् तु मतिभेदो मे गात्रवैरूप्यतां प्रति। प्रमाणात् परिहीनस् तु भवेद् इति हि मे मतिः।

bhavet tu matibhedo me gātravairūpyatāṃ prati. pramāṇāt parihīnas tu bhaved iti hi me matiḥ.

वयःप्रमाणं तत्तुल्यं रूपेण तु विपर्ययः। नलं सर्वगुणैर् युक्तं मन्ये बाहुकम् अन्ततः।

vayaḥpramāṇaṃ tattulyaṃ rūpeṇa tu viparyayaḥ. nalaṃ sarvaguṇair yuktaṃ manye bāhukam antataḥ.

एवं विचार्य बहुशो वार्ष्णेयः पर्यचिन्तयत्। हृदयेन महाराज पुण्यश्लोकस्य सारथिः।

evaṃ vicārya bahuśo vārṣṇeyaḥ paryacintayat. hṛdayena mahārāja puṇyaślokasya sārathiḥ.

ऋतुपर्णस् तु राजेन्द्र बाहुकस्य हयज्ञताम्। चिन्तयन् मुमुदे राजा सहवार्ष्णेयसारथिः।

ṛtuparṇas tu rājendra bāhukasya hayajñatām. cintayan mumude rājā sahavārṣṇeyasārathiḥ.

बलं वीर्यं तथोत्साहं हयसंग्रहणं च तत्। परं यत्नं च संप्रेक्ष्य परां मुदम् अवाप ह।

balaṃ vīryaṃ tathotsāhaṃ hayasaṃgrahaṇaṃ ca tat. paraṃ yatnaṃ ca saṃprekṣya parāṃ mudam avāpa ha.

Project अर्थ (Artha): X, yashbonde.com, LinkedIn. See Sources

Loading adhyay...

Project Home / Contents