महाभारत 3.62 (श्लोक 1) - Project अर्थ (Artha)

Project Home / Contents

महाभारत

←वन पर्व→

←अध्याय 62→

[mh-3-62] • 44 श्लोकाः

बृहदश्व उवाच। सा तच् छ्रुत्वानवद्याङ्गी सार्थवाहवचस् तदा। अगच्छत् तेन वै सार्धं भर्तृदर्शनलालसा।

bṛhadaśva uvāca. sā tac chrutvānavadyāṅgī sārthavāhavacas tadā. agacchat tena vai sārdhaṃ bhartṛdarśanalālasā.

अथ काले बहुतिथे वने महति दारुणे। तडागं सर्वतोभद्रं पद्मसौगन्धिकं महत्।

atha kāle bahutithe vane mahati dāruṇe. taḍāgaṃ sarvatobhadraṃ padmasaugandhikaṃ mahat.

ददृशुर् वणिजो रम्यं प्रभूतयवसेन्धनम्। बहुमूलफलोपेतं नानापक्षिगणैर् वृतम्।

dadṛśur vaṇijo ramyaṃ prabhūtayavasendhanam. bahumūlaphalopetaṃ nānāpakṣigaṇair vṛtam.

तं दृष्ट्वा मृष्टसलिलं मनोहरसुखावहम्। सुपरिश्रान्तवाहास् ते निवेशाय मनो दधुः।

taṃ dṛṣṭvā mṛṣṭasalilaṃ manoharasukhāvaham. supariśrāntavāhās te niveśāya mano dadhuḥ.

संमते सार्थवाहस्य विविशुर् वनम् उत्तमम्। उवास सार्थः सुमहान् वेलाम् आसाद्य पश्चिमाम्।

saṃmate sārthavāhasya viviśur vanam uttamam. uvāsa sārthaḥ sumahān velām āsādya paścimām.

अथार्धरात्रसमये निःशब्दस्तिमिते तदा। सुप्ते सार्थे परिश्रान्ते हस्तियूथम् उपागमत्। पानीयार्थं गिरिनदीं मदप्रस्रवणाविलाम्। अथापश्यत सार्थं तं सार्थजान् सुबहून् गजान्। ते तान् ग्राम्यगजान् दृष्ट्वा सर्वे वनगजास् तदा। समाद्रवन्त वेगेन जिघांसन्तो मदोत्कटाः। तेषाम् आपततां वेगः करिणां दुःसहो ऽभवत्। नगाग्राद् इव शीर्णानां शृङ्गाणां पततां क्षितौ। स्पन्दताम् अपि नागानां मार्गा नष्टा वनोद्भवैः।

athārdharātrasamaye niḥśabdastimite tadā. supte sārthe pariśrānte hastiyūtham upāgamat. pānīyārthaṃ girinadīṃ madaprasravaṇāvilām. athāpaśyata sārthaṃ taṃ sārthajān subahūn gajān. te tān grāmyagajān dṛṣṭvā sarve vanagajās tadā. samādravanta vegena jighāṃsanto madotkaṭāḥ. teṣām āpatatāṃ vegaḥ kariṇāṃ duḥsaho 'bhavat. nagāgrād iva śīrṇānāṃ śṛṅgāṇāṃ patatāṃ kṣitau. spandatām api nāgānāṃ mārgā naṣṭā vanodbhavaiḥ.

मार्गं संरुध्य संसुप्तं पद्मिन्याः सार्थम् उत्तमम्। सुप्तं ममर्द सहसा चेष्टमानं महीतले।

mārgaṃ saṃrudhya saṃsuptaṃ padminyāḥ sārtham uttamam. suptaṃ mamarda sahasā ceṣṭamānaṃ mahītale.

हाहारवं प्रमुञ्चन्तः सार्थिकाः शरणार्थिनः। वनगुल्मांश् च धावन्तो निद्रान्धा महतो भयात्। के चिद् दन्तैः करैः के चित् के चित् पद्भ्यां हता नराः।

hāhāravaṃ pramuñcantaḥ sārthikāḥ śaraṇārthinaḥ. vanagulmāṃś ca dhāvanto nidrāndhā mahato bhayāt. ke cid dantaiḥ karaiḥ ke cit ke cit padbhyāṃ hatā narāḥ.

गोखरोष्ट्राश्वबहुलं पदातिजनसंकुलम्। भयार्तं धावमानं तत् परस्परहतं तदा।

gokharoṣṭrāśvabahulaṃ padātijanasaṃkulam. bhayārtaṃ dhāvamānaṃ tat parasparahataṃ tadā.

घोरान् नादान् विमुञ्चन्तो निपेतुर् धरणीतले। वृक्षेष्व् आसज्य संभग्नाः पतिता विषमेषु च। एवं प्रकारैर् बहुभिर् दैवेनाक्रम्य हस्तिभिः। भारार्ताः सौरभेयाश् च क्षुत्तृषाभिपरिप्लुताः। अवरोपितभारास् तु लेभिरे परमां मुदम्। तथाश्वा वारणाश् चैव रासभाः करभैः सह। दृष्ट्वैव तत् सरो रम्यम् आह्लादं परमं ययुः। तथानन्तरम् एवेह वणिजः पथिकास् तथा। यथायोग्यं यथास्थानम् आवासं प्रतिपेदिरे। यथास्थितैः समाचारम् आहारं स्थानम् एव च। अवतीर्यावसन्नानां चक्रुश् चैवान्ववेक्षणम्। चक्रुः कथाश् च विविधाः क्रयविक्रयसंश्रिताः। प्रशंसन्त्य् अपरे कष्टं पदवींश् चापदावृताम्। स्मरन्तो गृहभोगांश् च ज्ञातीनां च समागमम्। पुत्रमित्रकलत्राणि सर्वे निद्रावशं ययुः। संवाहनेन भाराणां बहुवासरजेन च। खिन्नाः शयितुकामास् ते निद्रयापगता भृशम्। प्रसारिताङ्गाः खिन्नाश् च मृतकल्पा इवासते। अथार्धरात्रसमये निःशब्दस्तिमितं तदा। सुप्ते सार्थे परिश्रान्ते हस्तियूथम् उपागमत्। अथ सार्थं गिरिनिभा मदप्रस्रवणाविलाः। मार्गं संरुध्य संसुप्तं पद्मिन्यास् तीरम् उत्तरम्। अथापश्यत तं सार्थं सार्थजान् सुबहून् गजान्। तांश् च पान्थगजान् दृष्ट्वा सर्वे वनगजास् तदा। समाद्रवन्त वेगेन जिघांसन्तो मदोत्कटाः। तेषाम् आपततां वेगः करिणां दुःसहो ऽभवत्। नगाग्राद् इव शीर्णानां मृगाणां पततां क्षितौ। स्पन्दताम् अपि नागानां बालसंस्थावनोद्भवैः। करिभिः करिणः सर्वे मृत्युतां प्रापिताः क्षणात्। सार्थश् च सो ऽपि मथितः सस्त्रीबालगजान्वितः। आरावः सुमहान् आसीत् त्रैलोक्यभयकारकः। वाजिभिः प्राहतैश् चैव गजोष्ट्रै रासभैस् तथा। अन्योन्यं नाभ्यरक्षन्त मथ्यमाना वनद्विपैः। सुप्तं ममर्दुः सहसा चेष्टमानं महीतले। हाहाकारं प्रमुञ्चन्तः सार्थकाः शरणार्थिनः। न च गुल्मांश् च धावन्तो निद्रान्धा बहवो ऽभवन्। के चिद् दन्तैः करैः के चित् के चित् पद्भ्यां हता गजैः। निहतोष्ट्राश् च बहुलाः पदातिजनसंकुलाः। भयाद् आधावमानाश् च परस्परहतास् तदा। घोरान् नादान् विमुञ्चन्तो निपेतुर् धरणीतले। वृक्षेष्व् आसज्य संहृष्टाः पतिता विषमेषु च। तथा तं निहतं सर्वं समृद्धं सार्थमण्डलम्। हतो भ्राता हतः पुत्रः सहायो निहतो मम। एषो ऽग्निर् उत्थितः कष्टस् त्रायध्वं धावताधुना। रत्नराशिर् विशीर्णो ऽयं गृह्णीध्वं किं प्रधावतः। संत्रस्तवदना भैमी तस्थौ शशिनिभानना। सार्थे विध्वंसितैर् भग्नैर् अगरुभिः सचन्दनैः। विक्षिप्तैर् भाति भूः सर्वा द्यौर् इवर्क्षैश् च शारदैः। पतितैः पात्यमानैश् च धावद्भिश् च ततस् ततः। विमुक्तनादसंत्रस्तं हाहाकारविनादितम्। भीषणीयं वनं तद् वै तत्राभूद् वै समन्ततः। अभूत् प्रलयसंकाशं महारण्यम् इवापरम्। ये तु तत्र विनिर्मुक्ताः सार्थाः के चिद् अभिद्रुताः। ते ऽब्रुवन् सहिताः सर्वे कस्येदं कर्मणः फलम्। नूनं न पूजितो ऽस्माभिर् मणिभद्रो महायशाः। तथा यक्षाधिपः श्रीमान् न वै वैश्रवणो विभुः। न पूजा विघ्नकर्तॄणाम् अथ वा सार्थिकैः कृता। शकुनानां फलं वाथ विपरीतम् इदं ध्रुवम्। ग्रहास् तु विपरीता वा किम् अन्यद् इदम् आगतम्। अपरे त्व् अब्रुवन् दीना ज्ञातिद्रव्यविनाकृताः। यासाव् अद्य महासार्थे नारीवोन्मत्तदर्शना। प्रविष्टा विकृताकारा कृत्वा रूपम् अमानुषम्। तयेयं विहिता पूर्वं माया परमदारुणा। राक्षसी वा पिशाची वा यक्षी वातिभयंकरी। तस्याः सर्वम् इदं पापं नात्र कार्या विचारणा। यदि पश्याम तां पापां सार्थघ्नीं नैकदुःखदाम्। लोष्टकैः पांशुभिश् चैव तृणैः काष्ठैश् च मुष्टिभिः। अवश्यम् एव हन्तव्या सा सार्थस्य तु कृच्छ्रदा। दमयन्ती तु तच् छ्रुत्वा वाक्यं तेषां सुदारुणम्। ह्रीता भीता च संविग्ना प्राद्रवद् येन काननम्। आशङ्कमाना तत्पापान् आत्मानं पर्यदेवयत्। अहो ममोपरि विधेः संरम्भो दारुणो महान्। नानुबध्नामि कुशलं कस्येदं कर्मणः फलम्। नूनं जन्मान्तरकृतं पापं मापतितं महत्। अपश्चिमाम् इमां कष्टाम् आपदं प्राप्तवत्य् अहम्। राज्यापहरणं भर्तुः स्वजनाच् च पराभवः। भर्त्रा सह वियोगश् च तनयाभ्यां च विच्युतिः। विवस्त्रता वने वासो बहुव्यालनिषेविते। यो ह्य् अकस्मान् मया प्राप्तो निर्जने गहने वने। सो ऽपि सार्थः पराभूतो विधिना केन चिद् भृशम्। आशङ्कमाना सा पापं महीयो व्यसनं तथा। साहम् एवंविधा नूनं ध्रुवं नास्त्य् अत्र संशयः। मन्दायास् तु ममाभाग्यैः सार्थो नूनं निपातितः। कुत्रात्मानं पातयेयं यामि कं शरणं वने। मरणात् तु भवेच् छान्तिर् ध्रियत्या दुःखजीवितम्। हा नाथ हा महाराज हा स्वामिञ् जीवितेश्वर। किं मां विलपतीम् एवं नाभिजानासि मानद। एवमादीन् बहून् अन्यान् प्रलापान् बाष्पविक्लवा। कुर्वती पर्यधावत् सा गहनं विपिनान्तरम्। तथा तन् निहतं सर्वं समृद्धं सार्थमण्डलम्। आरावः सुमहांश् चासीत् त्रैलोक्यभयकारकः। एषो ऽग्निर् उत्थितः कष्टस् त्रायध्वं धावताधुना। रत्नराशिर् विशीर्णो ऽयं गृह्णीध्वं किं प्रधावत। सामान्यम् एतद् द्रविणं न मिथ्या वचनं मम। एवम् एवाभिभाषन्तो विद्रवन्ति भयात् तदा। पुनर् एवाभिधास्यामि चिन्तयध्वं सकातराः। तस्मिंस् तथा वर्तमाने दारुणे जनसंक्षये। दमयन्ती च बुबुधे भयसंत्रस्तमानसा। अपश्यद् वैशसं तत्र सर्वलोकभयंकरम्। अदृष्टपूर्वं तद् दृष्ट्वा बाला पद्मनिभेक्षणा। संसक्तवदनाश्वासा उत्तस्थौ भयविह्वला। ये तु तत्र विनिर्मुक्ताः सार्थात् के चिद् अविक्षताः। ते ऽब्रुवन् सहिताः सर्वे कस्येदं कर्मणः फलम्। नूनं न पूजितो ऽस्माभिर् मणिभद्रो महायशाः। तथा यक्षाधिपः श्रीमान् न वै वैश्रवणः प्रभुः। न पूजा विघ्नकर्तॄणाम् अथ वा प्रथमं कृता। शकुनानां फलं वाथ विपरीतम् इदं ध्रुवम्। ग्रहा न विपरीतास् तु किम् अन्यद् इदम् आगतम्। अपरे त्व् अब्रुवन् दीना ज्ञातिद्रव्यविनाकृताः। यासाव् अद्य महासार्थे नारी ह्य् उन्मत्तदर्शना। प्रविष्टा विकृताकारा कृत्वा रूपम् अमानुषम्। तयेयं विहिता पूर्वं माया परमदारुणा। राक्षसी वा ध्रुवं यक्षी पिशाची वा भयंकरी। तस्याः सर्वम् इदं पापं नात्र कार्या विचारणा। यदि पश्याम तां पापां सार्थघ्नीं नैकदुःखदाम्। लोष्टभिः पांसुभिश् चैव तृणैः काष्ठैश् च मुष्टिभिः। अवश्यम् एव हन्यामः सार्थस्य किल कृत्यकाम्। दमयन्ती तु तच् छ्रुत्वा वाक्यं तेषां सुदारुणम्। ह्रीता भीता च संविग्ना प्राद्रवद् यत्र काननम्। आशङ्कमाना तत्पापम् आत्मानं पर्यदेवयत्। अहो ममोपरि विधेः संरम्भो दारुणो महान्। नानुबध्नाति कुशलं कस्येदं कर्मणः फलम्। न स्मराम्य् अशुभं किं चित् कृतं कस्य चिद् अण्व् अपि। कर्मणा मनसा वाचा कस्येदं कर्मणः फलम्। नूनं जन्मान्तरकृतं पापं मापतितं महत्। अपश्चिमाम् इमां कष्टाम् आपदं प्राप्तवत्य् अहम्। भर्तृराज्यापहरणं स्वजनाच् च पराजयः। भर्त्रा सह वियोगश् च तनयाभ्यां च विच्युतिः। निर्नाथता वने वासो बहुव्यालनिषेविते।

ghorān nādān vimuñcanto nipetur dharaṇītale. vṛkṣeṣv āsajya saṃbhagnāḥ patitā viṣameṣu ca. evaṃ prakārair bahubhir daivenākramya hastibhiḥ. bhārārtāḥ saurabheyāś ca kṣuttṛṣābhipariplutāḥ. avaropitabhārās tu lebhire paramāṃ mudam. tathāśvā vāraṇāś caiva rāsabhāḥ karabhaiḥ saha. dṛṣṭvaiva tat saro ramyam āhlādaṃ paramaṃ yayuḥ. tathānantaram eveha vaṇijaḥ pathikās tathā. yathāyogyaṃ yathāsthānam āvāsaṃ pratipedire. yathāsthitaiḥ samācāram āhāraṃ sthānam eva ca. avatīryāvasannānāṃ cakruś caivānvavekṣaṇam. cakruḥ kathāś ca vividhāḥ krayavikrayasaṃśritāḥ. praśaṃsanty apare kaṣṭaṃ padavīṃś cāpadāvṛtām. smaranto gṛhabhogāṃś ca jñātīnāṃ ca samāgamam. putramitrakalatrāṇi sarve nidrāvaśaṃ yayuḥ. saṃvāhanena bhārāṇāṃ bahuvāsarajena ca. khinnāḥ śayitukāmās te nidrayāpagatā bhṛśam. prasāritāṅgāḥ khinnāś ca mṛtakalpā ivāsate. athārdharātrasamaye niḥśabdastimitaṃ tadā. supte sārthe pariśrānte hastiyūtham upāgamat. atha sārthaṃ girinibhā madaprasravaṇāvilāḥ. mārgaṃ saṃrudhya saṃsuptaṃ padminyās tīram uttaram. athāpaśyata taṃ sārthaṃ sārthajān subahūn gajān. tāṃś ca pānthagajān dṛṣṭvā sarve vanagajās tadā. samādravanta vegena jighāṃsanto madotkaṭāḥ. teṣām āpatatāṃ vegaḥ kariṇāṃ duḥsaho 'bhavat. nagāgrād iva śīrṇānāṃ mṛgāṇāṃ patatāṃ kṣitau. spandatām api nāgānāṃ bālasaṃsthāvanodbhavaiḥ. karibhiḥ kariṇaḥ sarve mṛtyutāṃ prāpitāḥ kṣaṇāt. sārthaś ca so 'pi mathitaḥ sastrībālagajānvitaḥ. ārāvaḥ sumahān āsīt trailokyabhayakārakaḥ. vājibhiḥ prāhataiś caiva gajoṣṭrai rāsabhais tathā. anyonyaṃ nābhyarakṣanta mathyamānā vanadvipaiḥ. suptaṃ mamarduḥ sahasā ceṣṭamānaṃ mahītale. hāhākāraṃ pramuñcantaḥ sārthakāḥ śaraṇārthinaḥ. na ca gulmāṃś ca dhāvanto nidrāndhā bahavo 'bhavan. ke cid dantaiḥ karaiḥ ke cit ke cit padbhyāṃ hatā gajaiḥ. nihatoṣṭrāś ca bahulāḥ padātijanasaṃkulāḥ. bhayād ādhāvamānāś ca parasparahatās tadā. ghorān nādān vimuñcanto nipetur dharaṇītale. vṛkṣeṣv āsajya saṃhṛṣṭāḥ patitā viṣameṣu ca. tathā taṃ nihataṃ sarvaṃ samṛddhaṃ sārthamaṇḍalam. hato bhrātā hataḥ putraḥ sahāyo nihato mama. eṣo 'gnir utthitaḥ kaṣṭas trāyadhvaṃ dhāvatādhunā. ratnarāśir viśīrṇo 'yaṃ gṛhṇīdhvaṃ kiṃ pradhāvataḥ. saṃtrastavadanā bhaimī tasthau śaśinibhānanā. sārthe vidhvaṃsitair bhagnair agarubhiḥ sacandanaiḥ. vikṣiptair bhāti bhūḥ sarvā dyaur ivarkṣaiś ca śāradaiḥ. patitaiḥ pātyamānaiś ca dhāvadbhiś ca tatas tataḥ. vimuktanādasaṃtrastaṃ hāhākāravināditam. bhīṣaṇīyaṃ vanaṃ tad vai tatrābhūd vai samantataḥ. abhūt pralayasaṃkāśaṃ mahāraṇyam ivāparam. ye tu tatra vinirmuktāḥ sārthāḥ ke cid abhidrutāḥ. te 'bruvan sahitāḥ sarve kasyedaṃ karmaṇaḥ phalam. nūnaṃ na pūjito 'smābhir maṇibhadro mahāyaśāḥ. tathā yakṣādhipaḥ śrīmān na vai vaiśravaṇo vibhuḥ. na pūjā vighnakartṝṇām atha vā sārthikaiḥ kṛtā. śakunānāṃ phalaṃ vātha viparītam idaṃ dhruvam. grahās tu viparītā vā kim anyad idam āgatam. apare tv abruvan dīnā jñātidravyavinākṛtāḥ. yāsāv adya mahāsārthe nārīvonmattadarśanā. praviṣṭā vikṛtākārā kṛtvā rūpam amānuṣam. tayeyaṃ vihitā pūrvaṃ māyā paramadāruṇā. rākṣasī vā piśācī vā yakṣī vātibhayaṃkarī. tasyāḥ sarvam idaṃ pāpaṃ nātra kāryā vicāraṇā. yadi paśyāma tāṃ pāpāṃ sārthaghnīṃ naikaduḥkhadām. loṣṭakaiḥ pāṃśubhiś caiva tṛṇaiḥ kāṣṭhaiś ca muṣṭibhiḥ. avaśyam eva hantavyā sā sārthasya tu kṛcchradā. damayantī tu tac chrutvā vākyaṃ teṣāṃ sudāruṇam. hrītā bhītā ca saṃvignā prādravad yena kānanam. āśaṅkamānā tatpāpān ātmānaṃ paryadevayat. aho mamopari vidheḥ saṃrambho dāruṇo mahān. nānubadhnāmi kuśalaṃ kasyedaṃ karmaṇaḥ phalam. nūnaṃ janmāntarakṛtaṃ pāpaṃ māpatitaṃ mahat. apaścimām imāṃ kaṣṭām āpadaṃ prāptavaty aham. rājyāpaharaṇaṃ bhartuḥ svajanāc ca parābhavaḥ. bhartrā saha viyogaś ca tanayābhyāṃ ca vicyutiḥ. vivastratā vane vāso bahuvyālaniṣevite. yo hy akasmān mayā prāpto nirjane gahane vane. so 'pi sārthaḥ parābhūto vidhinā kena cid bhṛśam. āśaṅkamānā sā pāpaṃ mahīyo vyasanaṃ tathā. sāham evaṃvidhā nūnaṃ dhruvaṃ nāsty atra saṃśayaḥ. mandāyās tu mamābhāgyaiḥ sārtho nūnaṃ nipātitaḥ. kutrātmānaṃ pātayeyaṃ yāmi kaṃ śaraṇaṃ vane. maraṇāt tu bhavec chāntir dhriyatyā duḥkhajīvitam. hā nātha hā mahārāja hā svāmiñ jīviteśvara. kiṃ māṃ vilapatīm evaṃ nābhijānāsi mānada. evamādīn bahūn anyān pralāpān bāṣpaviklavā. kurvatī paryadhāvat sā gahanaṃ vipināntaram. tathā tan nihataṃ sarvaṃ samṛddhaṃ sārthamaṇḍalam. ārāvaḥ sumahāṃś cāsīt trailokyabhayakārakaḥ. eṣo 'gnir utthitaḥ kaṣṭas trāyadhvaṃ dhāvatādhunā. ratnarāśir viśīrṇo 'yaṃ gṛhṇīdhvaṃ kiṃ pradhāvata. sāmānyam etad draviṇaṃ na mithyā vacanaṃ mama. evam evābhibhāṣanto vidravanti bhayāt tadā. punar evābhidhāsyāmi cintayadhvaṃ sakātarāḥ. tasmiṃs tathā vartamāne dāruṇe janasaṃkṣaye. damayantī ca bubudhe bhayasaṃtrastamānasā. apaśyad vaiśasaṃ tatra sarvalokabhayaṃkaram. adṛṣṭapūrvaṃ tad dṛṣṭvā bālā padmanibhekṣaṇā. saṃsaktavadanāśvāsā uttasthau bhayavihvalā. ye tu tatra vinirmuktāḥ sārthāt ke cid avikṣatāḥ. te 'bruvan sahitāḥ sarve kasyedaṃ karmaṇaḥ phalam. nūnaṃ na pūjito 'smābhir maṇibhadro mahāyaśāḥ. tathā yakṣādhipaḥ śrīmān na vai vaiśravaṇaḥ prabhuḥ. na pūjā vighnakartṝṇām atha vā prathamaṃ kṛtā. śakunānāṃ phalaṃ vātha viparītam idaṃ dhruvam. grahā na viparītās tu kim anyad idam āgatam. apare tv abruvan dīnā jñātidravyavinākṛtāḥ. yāsāv adya mahāsārthe nārī hy unmattadarśanā. praviṣṭā vikṛtākārā kṛtvā rūpam amānuṣam. tayeyaṃ vihitā pūrvaṃ māyā paramadāruṇā. rākṣasī vā dhruvaṃ yakṣī piśācī vā bhayaṃkarī. tasyāḥ sarvam idaṃ pāpaṃ nātra kāryā vicāraṇā. yadi paśyāma tāṃ pāpāṃ sārthaghnīṃ naikaduḥkhadām. loṣṭabhiḥ pāṃsubhiś caiva tṛṇaiḥ kāṣṭhaiś ca muṣṭibhiḥ. avaśyam eva hanyāmaḥ sārthasya kila kṛtyakām. damayantī tu tac chrutvā vākyaṃ teṣāṃ sudāruṇam. hrītā bhītā ca saṃvignā prādravad yatra kānanam. āśaṅkamānā tatpāpam ātmānaṃ paryadevayat. aho mamopari vidheḥ saṃrambho dāruṇo mahān. nānubadhnāti kuśalaṃ kasyedaṃ karmaṇaḥ phalam. na smarāmy aśubhaṃ kiṃ cit kṛtaṃ kasya cid aṇv api. karmaṇā manasā vācā kasyedaṃ karmaṇaḥ phalam. nūnaṃ janmāntarakṛtaṃ pāpaṃ māpatitaṃ mahat. apaścimām imāṃ kaṣṭām āpadaṃ prāptavaty aham. bhartṛrājyāpaharaṇaṃ svajanāc ca parājayaḥ. bhartrā saha viyogaś ca tanayābhyāṃ ca vicyutiḥ. nirnāthatā vane vāso bahuvyālaniṣevite.

अथापरेद्युः संप्राप्ते हतशिष्टा जनास् तदा। वनगुल्माद् विनिष्क्रम्य शोचन्तो वैशसं कृतम्। भ्रातरं पितरं पुत्रं सखायं च जनाधिप। हन्यमाने तथा सार्थे दमयन्ती शुचिस्मिता। ब्राह्मणैः सहिता तत्र वने तु न विनाशिता।

athāparedyuḥ saṃprāpte hataśiṣṭā janās tadā. vanagulmād viniṣkramya śocanto vaiśasaṃ kṛtam. bhrātaraṃ pitaraṃ putraṃ sakhāyaṃ ca janādhipa. hanyamāne tathā sārthe damayantī śucismitā. brāhmaṇaiḥ sahitā tatra vane tu na vināśitā.

अशोचत् तत्र वैदर्भी किं नु मे दुष्कृतं कृतम्। यो ऽपि मे निर्जने ऽरण्ये संप्राप्तो ऽयं जनार्णवः। हतो ऽयं हस्तियूथेन मन्दभाग्यान् ममैव तु।

aśocat tatra vaidarbhī kiṃ nu me duṣkṛtaṃ kṛtam. yo 'pi me nirjane 'raṇye saṃprāpto 'yaṃ janārṇavaḥ. hato 'yaṃ hastiyūthena mandabhāgyān mamaiva tu.

प्राप्तव्यं सुचिरं दुःखं मया नूनम् असंशयम्। नाप्राप्तकालो म्रियते श्रुतं वृद्धानुशासनम्।

prāptavyaṃ suciraṃ duḥkhaṃ mayā nūnam asaṃśayam. nāprāptakālo mriyate śrutaṃ vṛddhānuśāsanam.

यन् नाहम् अद्य मृदिता हस्तियूथेन दुःखिता। न ह्य् अदैवकृतं किं चिन् नराणाम् इह विद्यते।

yan nāham adya mṛditā hastiyūthena duḥkhitā. na hy adaivakṛtaṃ kiṃ cin narāṇām iha vidyate.

न च मे बालभावे ऽपि किं चिद् व्यपकृतं कृतम्। कर्मणा मनसा वाचा यद् इदं दुःखम् आगतम्।

na ca me bālabhāve 'pi kiṃ cid vyapakṛtaṃ kṛtam. karmaṇā manasā vācā yad idaṃ duḥkham āgatam.

मन्ये स्वयंवरकृते लोकपालाः समागताः। प्रत्याख्याता मया तत्र नलस्यार्थाय देवताः। नूनं तेषां प्रभावेन वियोगं प्राप्तवत्य् अहम्।

manye svayaṃvarakṛte lokapālāḥ samāgatāḥ. pratyākhyātā mayā tatra nalasyārthāya devatāḥ. nūnaṃ teṣāṃ prabhāvena viyogaṃ prāptavaty aham.

एवमादीनि दुःखानि सा विलप्य वराङ्गना। प्रलापानि तदा तानि दमयन्ती पतिव्रता। हतशिष्टैः सह तदा ब्राह्मणैर् वेदपारगैः। अगच्छद् राजशार्दूल दुःखशोकपरायणा। सा तच् छ्रुत्वानवद्याङ्गी सार्थवाहवचस् तदा। अगच्छद् राजशार्दूल विद्युल्लेखेव शारदी। सार्थे महति दुःखार्ता भर्तृदर्शनलालसा। रजसा समवच्छन्ना सार्थजेन शुचिस्मिता। अनभिज्ञायमानैव गच्छन्ती सुमहद् वनम्। आससाद सरो रम्यं भास्करस्यास्तसंगमे। शीततोयं सुविपुलं निर्मलं नैकयोजनम्। कह्लारैः समवच्छन्नं पद्मोत्पलविराजितम्। हंसकारण्डवाकीर्णं चक्रवाकोपशोभितम्। तीरजैस् तरुभिर् हृद्यैः फलपुष्पोपशोभितैः। व्यराजत यथा राजा सुभृत्यैः परिवारितः। तदाश्रित्य स सार्थस् तु निवासायोपजग्मिवान्। भारार्ताः सौरभेयास् तु क्षुत्तृषापरिवारिताः। अवरोपितभारास् तु लेभिरे परमं सुखम्। तथाश्वा वारणाश् चैव रासभाः करभैः सह। दृष्ट्वैव तत् सरो रम्यम् आश्वासं परमं ययुः। अथानन्तरम् एवेह वणिजः पथिकास् तथा। यथायोगं यथास्थानं स्वावासं प्रतिपेदिरे। यथास्थितिसमाचारम् आहारस्थानम् एव च। अवतीर्यावसन्नानां चक्रुश् चैव प्रवेक्षणम्। चक्रुः कथाश् च विविधाः क्रयविक्रयसंश्रिताः। प्रशंसन्त्य् अपरे कष्टाम् अटवीं श्वापदावृतम्। स्मरन्तो गृहभोगांश् च ज्ञातीनां च समागमम्। पुत्रमित्रकलत्राणि सर्वे निद्रावशं ययुः। संवाहनेन भाराणां बहुवासरजेन ते। खिन्नाः पतितगात्रास् तु निद्रयापहृता भृशम्। प्रसारिताङ्गाः खिन्नाश् च मृतकल्पा इवासते। अथार्धरात्रसमये गजयूथं महत् तदा। आजगाम सरो त्रय पिपासुस् तत् सरोजलम्। अथापश्यत तं सार्थं सार्थजान् सुबहून् गजान्। ते तान् ग्राम्यगजान् दृष्ट्वा सर्वे वनगजास् तदा। समाद्रवन्त वेगेन जिघांसन्तो मदोत्कटाः। तेषाम् आपततां वेगः करीणां दुःसहो ऽभवत्। नगाग्राद् इव शीर्णानां शृङ्गाणां पततां क्षितौ। स्पन्दताम् अपि नागानां नालं संस्था वनोद्भवैः। करिभिः करिणः सर्वे नीता मृत्युवशं क्षणात्। स च सार्थो विमथितः सस्त्रीबालगजान्वितः। आरावः सुमहान् आसीत् त्रैलोक्यभयकारकः। वाजिभिः प्रद्रुतैश् चैव महोष्ट्रै रासभैस् तथा। अन्योन्यं नाभिरक्षन्तं मथ्यमाना वनद्विपैः। हतो भ्राता हतः पुत्रो हतः स्वामी हतो मम। एषो ऽग्निर् उत्थितः कष्टं त्रायध्वं धावताधुना। रत्नराशिर् विशीर्णो ऽयं गृह्णीध्वं किं प्रधावत। सामान्यम् एतद् द्रविणं न मिथ्या वचनं मम। एवम् एवाभिभाषन्तो विद्रवन्ति भयात् ततः। पुनर् एवाभिधावन्ति वित्तप्रध्वंसकास् तथा। तस्मिंस् तथा वर्तमाने दारुणे जनसंक्षये। दमयन्ती च बुबुधे भयसंत्रस्तमानसा। अपश्यद् वैशसं तच् च सर्वलोकभयंकरम्। अदृष्टपूर्वं तद् दृष्ट्वा बाला पद्मनिभेक्षणा। संत्रस्तमनसा तस्मिंस् तस्थौ शशिनिभानना। सर्वैर् विध्वंसितैर् भग्नैस् तरुभिश् चन्दनादिभिः। विक्षिप्तैर् भाति भूः सर्वा द्यौर् रुक्षैर् इव शारदी। पतद्भिः पात्यमानैश् च पतितैश् च ततस् ततः। भीषणीयं वनं तद् धि बभौ तत्र समन्ततः। विमुक्तनादसंत्रस्तं हाहाकारविनादितम्। बभौ तत् सत्त्वसंबाधं महारणम् इवापरम्। ये तु तत्र विनिर्मुक्ताः सार्थाः के चिद् अविक्षताः। ते ऽब्रुवन् सहिताः सर्वे कस्येदं कर्मणः फलम्। नूनं न पूजितो ऽस्माभिर् मणिभद्रो महायशाः। तथा यक्षाधिपः श्रीमान् न च वैश्रवणः प्रभुः। न पूजा विघ्नकर्तॄणाम् अथ वा सार्थिकैः कृता। शकुनानां फलं चाथ विपरीतम् इदं ध्रुवम्। ग्रहा वा विपरीतास् तु किम् अन्यद् इदम् आगतम्। अपरे त्व् अब्रुवन् दीना ज्ञातिद्रव्यविनाकृताः। यासाव् अद्य महासार्थे नारी ह्य् उन्मत्तदर्शना। प्रविष्टा विकृताकारा कृत्वा रूपम् अमानुषम्। तयेयं विहिता पूर्वं माया परमदारुणा। राक्षसी वा ध्रुवं यक्षी पिशाची वा भयंकरी। तस्याः सर्वम् इदं पापं नात्र कार्या विचारणा। यदि पश्याम तां पापां सार्थघ्नीं नैकदुष्कृताम्। लोष्टभिः पांशुभिश् चैव तृणैः काष्ठैश् च मुष्टिभिः। अवश्यम् एव हंस्यामः सा तु सार्थस्य कृत्यका। दमयन्ती तु तच् छ्रुत्वा वाक्यं तेषां सुदारुणम्। भीता त्रस्ता च संविग्ना प्राद्रवद् येन काननम्। आशङ्कमाना तत् पापम् आत्मानं पर्यदेवयत्। अहो ममोपरि विधेः संरम्भो दारुणो महान्। नानुबध्नाति कुशलं कस्येदं कर्मणः फलम्। न स्मराम्य् अशुभं किं चित् कृतं कस्य चिद् अण्व् अपि। कर्मणा मनसा वाचा कस्येदं कर्मणः फलम्। नूनं जन्मान्तरकृतं पापम् आपतितं महत्। अपश्चिमाम् इमां कष्टाम् आपदं प्राप्तवत्य् अहम्। भर्तृराज्यापहरणं स्वजनाच् च पराभवः। भर्त्रा सह वियोगं च तनयाभ्यां च विच्युतिः। निर्वस्त्रता वने वासो बहुव्यालनिषेविते। यो ऽप्य् अकस्मान् मया प्राप्तो निर्जने गहने वने। सो ऽपि सार्थः पराभूतो दैवेन विधिना ध्रुवम्। आशङ्कते च मां पापां मदीयं व्यसनं तथा। साहम् एवंविधा नूनं ध्रुवं नास्त्य् अत्र संशयः। मन्दाया हि ममाभाग्यैः सार्थो नूनं निपातितः। कुत्रात्मानं पातयेयं यामि कं शरणं वने। मरणेन भवेच् छान्तिर् ध्रियन्त्या दुःखजीवितम्। हा नाथ हा महाराज हा स्वामिञ् जीवितेश्वर। किं मां विलपतीम् एवं नाभिजल्पसि मानद। एवमादि बहून् अन्यान् प्रलापान् बाष्पविक्लवा। कुर्वती पर्यधावच् च विजनं गहनं वनम्।

evamādīni duḥkhāni sā vilapya varāṅganā. pralāpāni tadā tāni damayantī pativratā. hataśiṣṭaiḥ saha tadā brāhmaṇair vedapāragaiḥ. agacchad rājaśārdūla duḥkhaśokaparāyaṇā. sā tac chrutvānavadyāṅgī sārthavāhavacas tadā. agacchad rājaśārdūla vidyullekheva śāradī. sārthe mahati duḥkhārtā bhartṛdarśanalālasā. rajasā samavacchannā sārthajena śucismitā. anabhijñāyamānaiva gacchantī sumahad vanam. āsasāda saro ramyaṃ bhāskarasyāstasaṃgame. śītatoyaṃ suvipulaṃ nirmalaṃ naikayojanam. kahlāraiḥ samavacchannaṃ padmotpalavirājitam. haṃsakāraṇḍavākīrṇaṃ cakravākopaśobhitam. tīrajais tarubhir hṛdyaiḥ phalapuṣpopaśobhitaiḥ. vyarājata yathā rājā subhṛtyaiḥ parivāritaḥ. tadāśritya sa sārthas tu nivāsāyopajagmivān. bhārārtāḥ saurabheyās tu kṣuttṛṣāparivāritāḥ. avaropitabhārās tu lebhire paramaṃ sukham. tathāśvā vāraṇāś caiva rāsabhāḥ karabhaiḥ saha. dṛṣṭvaiva tat saro ramyam āśvāsaṃ paramaṃ yayuḥ. athānantaram eveha vaṇijaḥ pathikās tathā. yathāyogaṃ yathāsthānaṃ svāvāsaṃ pratipedire. yathāsthitisamācāram āhārasthānam eva ca. avatīryāvasannānāṃ cakruś caiva pravekṣaṇam. cakruḥ kathāś ca vividhāḥ krayavikrayasaṃśritāḥ. praśaṃsanty apare kaṣṭām aṭavīṃ śvāpadāvṛtam. smaranto gṛhabhogāṃś ca jñātīnāṃ ca samāgamam. putramitrakalatrāṇi sarve nidrāvaśaṃ yayuḥ. saṃvāhanena bhārāṇāṃ bahuvāsarajena te. khinnāḥ patitagātrās tu nidrayāpahṛtā bhṛśam. prasāritāṅgāḥ khinnāś ca mṛtakalpā ivāsate. athārdharātrasamaye gajayūthaṃ mahat tadā. ājagāma saro traya pipāsus tat sarojalam. athāpaśyata taṃ sārthaṃ sārthajān subahūn gajān. te tān grāmyagajān dṛṣṭvā sarve vanagajās tadā. samādravanta vegena jighāṃsanto madotkaṭāḥ. teṣām āpatatāṃ vegaḥ karīṇāṃ duḥsaho 'bhavat. nagāgrād iva śīrṇānāṃ śṛṅgāṇāṃ patatāṃ kṣitau. spandatām api nāgānāṃ nālaṃ saṃsthā vanodbhavaiḥ. karibhiḥ kariṇaḥ sarve nītā mṛtyuvaśaṃ kṣaṇāt. sa ca sārtho vimathitaḥ sastrībālagajānvitaḥ. ārāvaḥ sumahān āsīt trailokyabhayakārakaḥ. vājibhiḥ pradrutaiś caiva mahoṣṭrai rāsabhais tathā. anyonyaṃ nābhirakṣantaṃ mathyamānā vanadvipaiḥ. hato bhrātā hataḥ putro hataḥ svāmī hato mama. eṣo 'gnir utthitaḥ kaṣṭaṃ trāyadhvaṃ dhāvatādhunā. ratnarāśir viśīrṇo 'yaṃ gṛhṇīdhvaṃ kiṃ pradhāvata. sāmānyam etad draviṇaṃ na mithyā vacanaṃ mama. evam evābhibhāṣanto vidravanti bhayāt tataḥ. punar evābhidhāvanti vittapradhvaṃsakās tathā. tasmiṃs tathā vartamāne dāruṇe janasaṃkṣaye. damayantī ca bubudhe bhayasaṃtrastamānasā. apaśyad vaiśasaṃ tac ca sarvalokabhayaṃkaram. adṛṣṭapūrvaṃ tad dṛṣṭvā bālā padmanibhekṣaṇā. saṃtrastamanasā tasmiṃs tasthau śaśinibhānanā. sarvair vidhvaṃsitair bhagnais tarubhiś candanādibhiḥ. vikṣiptair bhāti bhūḥ sarvā dyaur rukṣair iva śāradī. patadbhiḥ pātyamānaiś ca patitaiś ca tatas tataḥ. bhīṣaṇīyaṃ vanaṃ tad dhi babhau tatra samantataḥ. vimuktanādasaṃtrastaṃ hāhākāravināditam. babhau tat sattvasaṃbādhaṃ mahāraṇam ivāparam. ye tu tatra vinirmuktāḥ sārthāḥ ke cid avikṣatāḥ. te 'bruvan sahitāḥ sarve kasyedaṃ karmaṇaḥ phalam. nūnaṃ na pūjito 'smābhir maṇibhadro mahāyaśāḥ. tathā yakṣādhipaḥ śrīmān na ca vaiśravaṇaḥ prabhuḥ. na pūjā vighnakartṝṇām atha vā sārthikaiḥ kṛtā. śakunānāṃ phalaṃ cātha viparītam idaṃ dhruvam. grahā vā viparītās tu kim anyad idam āgatam. apare tv abruvan dīnā jñātidravyavinākṛtāḥ. yāsāv adya mahāsārthe nārī hy unmattadarśanā. praviṣṭā vikṛtākārā kṛtvā rūpam amānuṣam. tayeyaṃ vihitā pūrvaṃ māyā paramadāruṇā. rākṣasī vā dhruvaṃ yakṣī piśācī vā bhayaṃkarī. tasyāḥ sarvam idaṃ pāpaṃ nātra kāryā vicāraṇā. yadi paśyāma tāṃ pāpāṃ sārthaghnīṃ naikaduṣkṛtām. loṣṭabhiḥ pāṃśubhiś caiva tṛṇaiḥ kāṣṭhaiś ca muṣṭibhiḥ. avaśyam eva haṃsyāmaḥ sā tu sārthasya kṛtyakā. damayantī tu tac chrutvā vākyaṃ teṣāṃ sudāruṇam. bhītā trastā ca saṃvignā prādravad yena kānanam. āśaṅkamānā tat pāpam ātmānaṃ paryadevayat. aho mamopari vidheḥ saṃrambho dāruṇo mahān. nānubadhnāti kuśalaṃ kasyedaṃ karmaṇaḥ phalam. na smarāmy aśubhaṃ kiṃ cit kṛtaṃ kasya cid aṇv api. karmaṇā manasā vācā kasyedaṃ karmaṇaḥ phalam. nūnaṃ janmāntarakṛtaṃ pāpam āpatitaṃ mahat. apaścimām imāṃ kaṣṭām āpadaṃ prāptavaty aham. bhartṛrājyāpaharaṇaṃ svajanāc ca parābhavaḥ. bhartrā saha viyogaṃ ca tanayābhyāṃ ca vicyutiḥ. nirvastratā vane vāso bahuvyālaniṣevite. yo 'py akasmān mayā prāpto nirjane gahane vane. so 'pi sārthaḥ parābhūto daivena vidhinā dhruvam. āśaṅkate ca māṃ pāpāṃ madīyaṃ vyasanaṃ tathā. sāham evaṃvidhā nūnaṃ dhruvaṃ nāsty atra saṃśayaḥ. mandāyā hi mamābhāgyaiḥ sārtho nūnaṃ nipātitaḥ. kutrātmānaṃ pātayeyaṃ yāmi kaṃ śaraṇaṃ vane. maraṇena bhavec chāntir dhriyantyā duḥkhajīvitam. hā nātha hā mahārāja hā svāmiñ jīviteśvara. kiṃ māṃ vilapatīm evaṃ nābhijalpasi mānada. evamādi bahūn anyān pralāpān bāṣpaviklavā. kurvatī paryadhāvac ca vijanaṃ gahanaṃ vanam.

बृहदश्व उवाच। एवं सा दुःखसंतप्ता भर्तृव्यसनकर्शिता। गच्छन्ती सा चिरात् कालात् पुरम् आसादयन् महत्। सायाह्ने चेदिराजस्य सुबाहोः सत्यवादिनः। सा तु तच् चारुसर्वाङ्गी सुबाहोस् तुङ्गगोपुरम्। वस्त्रार्धकर्तसंवीता प्रविवेश पुरोत्तमम्।

bṛhadaśva uvāca. evaṃ sā duḥkhasaṃtaptā bhartṛvyasanakarśitā. gacchantī sā cirāt kālāt puram āsādayan mahat. sāyāhne cedirājasya subāhoḥ satyavādinaḥ. sā tu tac cārusarvāṅgī subāhos tuṅgagopuram. vastrārdhakartasaṃvītā praviveśa purottamam.

तां विवर्णां कृशां दीनां मुक्तकेशीम् अमार्जनाम्। उन्मत्ताम् इव गच्छन्तीं ददृशुः पुरवासिनः।

tāṃ vivarṇāṃ kṛśāṃ dīnāṃ muktakeśīm amārjanām. unmattām iva gacchantīṃ dadṛśuḥ puravāsinaḥ.

प्रविशन्तीं तु तां दृष्ट्वा चेदिराजपुरीं तदा। अनुजग्मुस् ततो बाला ग्रामिपुत्राः कुतूहलात्।

praviśantīṃ tu tāṃ dṛṣṭvā cedirājapurīṃ tadā. anujagmus tato bālā grāmiputrāḥ kutūhalāt.

सा तैः परिवृतागच्छत् समीपं राजवेश्मनः। तां प्रासादगतापश्यद् राजमाता जनैर् वृताम्। धात्रीम् उवाच गच्छैनाम् आनयेह ममान्तिकम्। जनेन क्लिश्यते बाला दुःखिता शरणार्थिनी। यादृग्रूपां च पश्यामि विद्योतयति मे गृहम्। उन्मत्तवेषप्रच्छन्ना श्रीर् इवायतलोचना।

sā taiḥ parivṛtāgacchat samīpaṃ rājaveśmanaḥ. tāṃ prāsādagatāpaśyad rājamātā janair vṛtām. dhātrīm uvāca gacchainām ānayeha mamāntikam. janena kliśyate bālā duḥkhitā śaraṇārthinī. yādṛgrūpāṃ ca paśyāmi vidyotayati me gṛham. unmattaveṣapracchannā śrīr ivāyatalocanā.

सा जनं वारयित्वा तं प्रासादतलम् उत्तमम्। आरोप्य विस्मिता राजन् दमयन्तीम् अपृच्छत।

sā janaṃ vārayitvā taṃ prāsādatalam uttamam. āropya vismitā rājan damayantīm apṛcchata.

एवम् अप्य् असुखाविष्टा बिभर्षि परमं वपुः। भासि विद्युद् इवाभ्रेषु शंस मे कासि कस्य वा।

evam apy asukhāviṣṭā bibharṣi paramaṃ vapuḥ. bhāsi vidyud ivābhreṣu śaṃsa me kāsi kasya vā.

न हि ते मानुषं रूपं भूषणैर् अपि वर्जितम्। असहाया नरेभ्यश् च नोद्विजस्य् अमरप्रभे।

na hi te mānuṣaṃ rūpaṃ bhūṣaṇair api varjitam. asahāyā narebhyaś ca nodvijasy amaraprabhe.

तच् छ्रुत्वा वचनं तस्या भैमी वचनम् अब्रवीत्। मानुषीं मां विजानीहि भर्तारं समनुव्रताम्।

tac chrutvā vacanaṃ tasyā bhaimī vacanam abravīt. mānuṣīṃ māṃ vijānīhi bhartāraṃ samanuvratām.

सैरन्ध्रीं जातिसंपन्नां भुजिष्यां कामवासिनीम्। फलमूलाशनाम् एकां यत्रसायंप्रतिश्रयाम्।

sairandhrīṃ jātisaṃpannāṃ bhujiṣyāṃ kāmavāsinīm. phalamūlāśanām ekāṃ yatrasāyaṃpratiśrayām.

असंख्येयगुणो भर्ता मां च नित्यम् अनुव्रतः। भर्तारम् अपि तं वीरं छायेवानपगा सदा।

asaṃkhyeyaguṇo bhartā māṃ ca nityam anuvrataḥ. bhartāram api taṃ vīraṃ chāyevānapagā sadā.

तस्य दैवात् प्रसङ्गो ऽभूद् अतिमात्रं स्म देवने। द्यूते स निर्जितश् चैव वनम् एको ऽभ्युपेयिवान्।

tasya daivāt prasaṅgo 'bhūd atimātraṃ sma devane. dyūte sa nirjitaś caiva vanam eko 'bhyupeyivān.

तम् एकवसनं वीरम् उन्मत्तम् इव विह्वलम्। आश्वासयन्ती भर्तारम् अहम् अन्वगमं वनम्। स केन चिद् अमेयात्मा कारणेन वराङ्गने। दुःखितः सर्वम् उत्सृज्य प्रविवेश महावनम्। ततस् तं दुःखितं दृष्ट्वा प्रविशन्तं च काननम्।

tam ekavasanaṃ vīram unmattam iva vihvalam. āśvāsayantī bhartāram aham anvagamaṃ vanam. sa kena cid ameyātmā kāraṇena varāṅgane. duḥkhitaḥ sarvam utsṛjya praviveśa mahāvanam. tatas taṃ duḥkhitaṃ dṛṣṭvā praviśantaṃ ca kānanam.

स कदा चिद् वने वीरः कस्मिंश् चित् कारणान्तरे। क्षुत्परीतः सुविमनास् तद् अप्य् एकं व्यसर्जयत्।

sa kadā cid vane vīraḥ kasmiṃś cit kāraṇāntare. kṣutparītaḥ suvimanās tad apy ekaṃ vyasarjayat.

तम् एकवसनं नग्नम् उन्मत्तं गतचेतसम्। अनुव्रजन्ती बहुला न स्वपामि निशाः सदा।

tam ekavasanaṃ nagnam unmattaṃ gatacetasam. anuvrajantī bahulā na svapāmi niśāḥ sadā.

ततो बहुतिथे काले सुप्ताम् उत्सृज्य मां क्व चित्। वाससो ऽर्धं परिच्छिद्य त्यक्तवान् माम् अनागसम्।

tato bahutithe kāle suptām utsṛjya māṃ kva cit. vāsaso 'rdhaṃ paricchidya tyaktavān mām anāgasam.

तं मार्गमाणा भर्तारं दह्यमाना दिनक्षपाः। साहं कमलगर्भाभम् अपश्यन्ती हृदि प्रियम्। न विन्दाम्य् अमरप्रख्यं प्रियं प्राणधनेश्वरम्। इत्य् उक्त्वा सानवद्याङ्गी राजमातरम् अप्य् उत। स्थिताश्रुपरिपूर्णाक्षी वेपमाना सुदुःखिता।

taṃ mārgamāṇā bhartāraṃ dahyamānā dinakṣapāḥ. sāhaṃ kamalagarbhābham apaśyantī hṛdi priyam. na vindāmy amaraprakhyaṃ priyaṃ prāṇadhaneśvaram. ity uktvā sānavadyāṅgī rājamātaram apy uta. sthitāśruparipūrṇākṣī vepamānā suduḥkhitā.

ताम् अश्रुपरिपूर्णाक्षीं विलपन्तीं तथा बहु। राजमाताब्रवीद् आर्तां भैमीम् आर्ततरा स्वयम्।

tām aśruparipūrṇākṣīṃ vilapantīṃ tathā bahu. rājamātābravīd ārtāṃ bhaimīm ārtatarā svayam.

वसस्व मयि कल्याणि प्रीतिर् मे त्वयि वर्तते। मृगयिष्यन्ति ते भद्रे भर्तारं पुरुषा मम।

vasasva mayi kalyāṇi prītir me tvayi vartate. mṛgayiṣyanti te bhadre bhartāraṃ puruṣā mama.

अथ वा स्वयम् आगच्छेत् परिधावन्न् इतस् ततः। इहैव वसती भद्रे भर्तारम् उपलप्स्यसे।

atha vā svayam āgacchet paridhāvann itas tataḥ. ihaiva vasatī bhadre bhartāram upalapsyase.

राजमातुर् वचः श्रुत्वा दमयन्ती वचो ऽब्रवीत्। समयेनोत्सहे वस्तुं त्वयि वीरप्रजायिनि।

rājamātur vacaḥ śrutvā damayantī vaco 'bravīt. samayenotsahe vastuṃ tvayi vīraprajāyini.

उच्छिष्टं नैव भुञ्जीयां न कुर्यां पादधावनम्। न चाहं पुरुषान् अन्यान् संभाषेयं कथं चन।

ucchiṣṭaṃ naiva bhuñjīyāṃ na kuryāṃ pādadhāvanam. na cāhaṃ puruṣān anyān saṃbhāṣeyaṃ kathaṃ cana.

प्रार्थयेद् यदि मां कश् चिद् दण्ड्यस् ते स पुमान् भवेत्। वध्यश् च ते ऽसकृन् मन्द इति मे व्रतम् आहितम्। भर्तुर् अन्वेषणार्थं तु पश्येयं ब्राह्मणान् अहम्।

prārthayed yadi māṃ kaś cid daṇḍyas te sa pumān bhavet. vadhyaś ca te 'sakṛn manda iti me vratam āhitam. bhartur anveṣaṇārthaṃ tu paśyeyaṃ brāhmaṇān aham.

यद्य् एवम् इह कर्तव्यं वसाम्य् अहम् असंशयम्। अतो ऽन्यथा न मे वासो वर्तते हृदये क्व चित्।

yady evam iha kartavyaṃ vasāmy aham asaṃśayam. ato 'nyathā na me vāso vartate hṛdaye kva cit.

तां प्रहृष्टेन मनसा राजमातेदम् अब्रवीत्। सर्वम् एतत् करिष्यामि दिष्ट्या ते व्रतम् ईदृशम्।

tāṃ prahṛṣṭena manasā rājamātedam abravīt. sarvam etat kariṣyāmi diṣṭyā te vratam īdṛśam.

एवम् उक्त्वा ततो भैमीं राजमाता विशां पते। उवाचेदं दुहितरं सुनन्दां नाम भारत।

evam uktvā tato bhaimīṃ rājamātā viśāṃ pate. uvācedaṃ duhitaraṃ sunandāṃ nāma bhārata.

सैरन्ध्रीम् अभिजानीष्व सुनन्दे देवरूपिणीम्। वयसा तुल्यतां प्राप्ता सखी तव भवत्व् इयम्। एतया सह मोदस्व निरुद्विग्नमनाः स्वयम्। ततः परमसंहृष्टा सुनन्दा गृहम् आगमत्। दमयन्तीम् उपादाय सखीभिः परिवारिता। सा तत्र पूज्यमाना वै दमयन्ती व्यनन्दत। सर्वकामैः सुविहितैर् निरुद्वेगावसत् तदा। ततः सुनन्दा राजेन्द्र संप्रहृष्टमनाकृती। सैरन्ध्रीसहितागच्छत् स्वम् एवावसथं तदा। ततः सुनन्दया सार्धं दमयन्त्य् अवसत् सुखम्। सर्वकामैः समुदिता पतिदर्शनलालसा। सह सा न्यवसद् राजन् राजपुत्र्या सुनन्दया। चिन्तयन्ती नलं वीरम् अनिशं वामलोचना।

sairandhrīm abhijānīṣva sunande devarūpiṇīm. vayasā tulyatāṃ prāptā sakhī tava bhavatv iyam. etayā saha modasva nirudvignamanāḥ svayam. tataḥ paramasaṃhṛṣṭā sunandā gṛham āgamat. damayantīm upādāya sakhībhiḥ parivāritā. sā tatra pūjyamānā vai damayantī vyanandata. sarvakāmaiḥ suvihitair nirudvegāvasat tadā. tataḥ sunandā rājendra saṃprahṛṣṭamanākṛtī. sairandhrīsahitāgacchat svam evāvasathaṃ tadā. tataḥ sunandayā sārdhaṃ damayanty avasat sukham. sarvakāmaiḥ samuditā patidarśanalālasā. saha sā nyavasad rājan rājaputryā sunandayā. cintayantī nalaṃ vīram aniśaṃ vāmalocanā.

बृहदश्व उवाच।

bṛhadaśva uvāca.

Project अर्थ (Artha): X, yashbonde.com, LinkedIn. See Sources

Loading adhyay...