महाभारत 3.61 (श्लोक 1) - Project अर्थ (Artha)

Project Home / Contents

महाभारत

←वन पर्व→

←अध्याय 61→

[mh-3-61] • 125 श्लोकाः

बृहदश्व उवाच। सा निहत्य मृगव्याधं प्रतस्थे कमलेक्षणा। वनं प्रतिभयं शून्यं झिल्लिकागणनादितम्।

bṛhadaśva uvāca. sā nihatya mṛgavyādhaṃ pratasthe kamalekṣaṇā. vanaṃ pratibhayaṃ śūnyaṃ jhillikāgaṇanāditam.

सिंहव्याघ्रवराहर्क्षरुरुद्वीपिनिषेवितम्। नानापक्षिगणाकीर्णं म्लेच्छतस्करसेवितम्।

siṃhavyāghravarāharkṣarurudvīpiniṣevitam. nānāpakṣigaṇākīrṇaṃ mlecchataskarasevitam.

शालवेणुधवाश्वत्थतिन्दुकेङ्गुदकिंशुकैः। अर्जुनारिष्टसंछन्नं चन्दनैश् च सशाल्मलैः।

śālaveṇudhavāśvatthatindukeṅgudakiṃśukaiḥ. arjunāriṣṭasaṃchannaṃ candanaiś ca saśālmalaiḥ.

जम्ब्वाम्रलोध्रखदिरशाकवेत्रसमाकुलम्। काश्मर्यामलकप्लक्षकदम्बोदुम्बरावृतम्।

jambvāmralodhrakhadiraśākavetrasamākulam. kāśmaryāmalakaplakṣakadambodumbarāvṛtam.

बदरीबिल्वसंछन्नं न्यग्रोधैश् च समाकुलम्। प्रियालतालखर्जूरहरीतकबिभीतकैः।

badarībilvasaṃchannaṃ nyagrodhaiś ca samākulam. priyālatālakharjūraharītakabibhītakaiḥ.

नानाधातुशतैर् नद्धान् विविधान् अपि चाचलान्। निकुञ्जान् पक्षिसंघुष्टान् दरीश् चाद्भुतदर्शनाः। नदीः सरांसि वापीश् च विविधांश् च मृगद्विजान्।

nānādhātuśatair naddhān vividhān api cācalān. nikuñjān pakṣisaṃghuṣṭān darīś cādbhutadarśanāḥ. nadīḥ sarāṃsi vāpīś ca vividhāṃś ca mṛgadvijān.

सा बहून् भीमरूपांश् च पिशाचोरगराक्षसान्। पल्वलानि तडागानि गिरिकूटानि सर्वशः। सरितः सागरांश् चैव ददर्शाद्भुतदर्शनान्।

sā bahūn bhīmarūpāṃś ca piśācoragarākṣasān. palvalāni taḍāgāni girikūṭāni sarvaśaḥ. saritaḥ sāgarāṃś caiva dadarśādbhutadarśanān.

यूथशो ददृशे चात्र विदर्भाधिपनन्दिनी। महिषान् वराहान् गोमायून् ऋक्षवानरपन्नगान्।

yūthaśo dadṛśe cātra vidarbhādhipanandinī. mahiṣān varāhān gomāyūn ṛkṣavānarapannagān.

तेजसा यशसा स्थित्या श्रिया च परया युता। वैदर्भी विचरत्य् एका नलम् अन्वेषती तदा। अतिभीमे वने तत्र यूथभ्रष्टा मृगी यथा।

tejasā yaśasā sthityā śriyā ca parayā yutā. vaidarbhī vicaraty ekā nalam anveṣatī tadā. atibhīme vane tatra yūthabhraṣṭā mṛgī yathā.

नाबिभ्यत् सा नृपसुता भैमी तत्राथ कस्य चित्। दारुणाम् अटवीं प्राप्य भर्तृव्यसनकर्शिता।

nābibhyat sā nṛpasutā bhaimī tatrātha kasya cit. dāruṇām aṭavīṃ prāpya bhartṛvyasanakarśitā.

विदर्भतनया राजन् विललाप सुदुःखिता। भर्तृशोकपरीताङ्गी शिलातलसमाश्रिता।

vidarbhatanayā rājan vilalāpa suduḥkhitā. bhartṛśokaparītāṅgī śilātalasamāśritā.

दमयन्त्य् उवाच। यथोक्तं च त्वया कान्त मत्समक्षं च मत्प्रियम्। स्मर्तुम् अर्हसि कल्याण वचः पार्थिवनन्दन। सिंहोरस्क महाबाहो निषधानां जनाधिप। क्व नु राजन् गतो ऽसीह त्यक्त्वा मां निर्जने वने।

damayanty uvāca. yathoktaṃ ca tvayā kānta matsamakṣaṃ ca matpriyam. smartum arhasi kalyāṇa vacaḥ pārthivanandana. siṃhoraska mahābāho niṣadhānāṃ janādhipa. kva nu rājan gato 'sīha tyaktvā māṃ nirjane vane.

अश्वमेधादिभिर् वीर क्रतुभिः स्वाप्तदक्षिणैः। कथम् इष्ट्वा नरव्याघ्र मयि मिथ्या प्रवर्तसे।

aśvamedhādibhir vīra kratubhiḥ svāptadakṣiṇaiḥ. katham iṣṭvā naravyāghra mayi mithyā pravartase.

यत् त्वयोक्तं नरव्याघ्र मत्समक्षं महाद्युते। कर्तुम् अर्हसि कल्याण तद् ऋतं पार्थिवर्षभ।

yat tvayoktaṃ naravyāghra matsamakṣaṃ mahādyute. kartum arhasi kalyāṇa tad ṛtaṃ pārthivarṣabha.

यथोक्तं विहगैर् हंसैः समीपे तव भूमिप। मत्सकाशे च तैर् उक्तं तद् अवेक्षितुम् अर्हसि।

yathoktaṃ vihagair haṃsaiḥ samīpe tava bhūmipa. matsakāśe ca tair uktaṃ tad avekṣitum arhasi.

चत्वार एकतो वेदाः साङ्गोपाङ्गाः सविस्तराः। स्वधीता मानवश्रेष्ठ सत्यम् एकं किलैकतः। अश्वमेधसहस्रं च सत्यं च तुलया धृतम्। अश्वमेधसहस्रात् तु सत्यम् एवातिरिच्यते।

catvāra ekato vedāḥ sāṅgopāṅgāḥ savistarāḥ. svadhītā mānavaśreṣṭha satyam ekaṃ kilaikataḥ. aśvamedhasahasraṃ ca satyaṃ ca tulayā dhṛtam. aśvamedhasahasrāt tu satyam evātiricyate.

तस्माद् अर्हसि शत्रुघ्न सत्यं कर्तुं नरेश्वर। उक्तवान् असि यद् वीर मत्सकाशे पुरा वचः।

tasmād arhasi śatrughna satyaṃ kartuṃ nareśvara. uktavān asi yad vīra matsakāśe purā vacaḥ.

हा वीर ननु नामाहम् इष्टा किल तवानघ। अस्याम् अटव्यां घोरायां किं मां न प्रतिभाषसे।

hā vīra nanu nāmāham iṣṭā kila tavānagha. asyām aṭavyāṃ ghorāyāṃ kiṃ māṃ na pratibhāṣase.

भर्त्सयत्य् एष मां रौद्रो व्यात्तास्यो दारुणाकृतिः। अरण्यराट् क्षुधाविष्टः किं मां न त्रातुम् अर्हसि।

bhartsayaty eṣa māṃ raudro vyāttāsyo dāruṇākṛtiḥ. araṇyarāṭ kṣudhāviṣṭaḥ kiṃ māṃ na trātum arhasi.

न मे त्वद् अन्या सुभगे प्रिया इत्य् अब्रवीस् तदा। ताम् ऋतां कुरु कल्याण पुरोक्तां भारतीं नृप।

na me tvad anyā subhage priyā ity abravīs tadā. tām ṛtāṃ kuru kalyāṇa puroktāṃ bhāratīṃ nṛpa.

उन्मत्तां विलपन्तीं मां भार्याम् इष्टां नराधिप। ईप्सिताम् ईप्सितो नाथ किं मां न प्रतिभाषसे।

unmattāṃ vilapantīṃ māṃ bhāryām iṣṭāṃ narādhipa. īpsitām īpsito nātha kiṃ māṃ na pratibhāṣase.

कृशां दीनां विवर्णां च मलिनां वसुधाधिप। वस्त्रार्धप्रावृताम् एकां विलपन्तीम् अनाथवत्।

kṛśāṃ dīnāṃ vivarṇāṃ ca malināṃ vasudhādhipa. vastrārdhaprāvṛtām ekāṃ vilapantīm anāthavat.

यूथभ्रष्टाम् इवैकां मां हरिणीं पृथुलोचन। न मानयसि मानार्ह रुदतीम् अरिकर्शन।

yūthabhraṣṭām ivaikāṃ māṃ hariṇīṃ pṛthulocana. na mānayasi mānārha rudatīm arikarśana.

महाराज महारण्ये माम् इहैकाकिनीं सतीम्। आभाषमाणां स्वां पत्नीं किं मां न प्रतिभाषसे।

mahārāja mahāraṇye mām ihaikākinīṃ satīm. ābhāṣamāṇāṃ svāṃ patnīṃ kiṃ māṃ na pratibhāṣase.

कुलशीलोपसंपन्नं चारुसर्वाङ्गशोभनम्। अनुव्रतां महाराज किं मां न प्रतिभाषसे। नाद्य त्वाम् अनुपश्यामि गिराव् अस्मिन् नरोत्तम। वने चास्मिन् महाघोरे सिंहव्याघ्रनिषेविते।

kulaśīlopasaṃpannaṃ cārusarvāṅgaśobhanam. anuvratāṃ mahārāja kiṃ māṃ na pratibhāṣase. nādya tvām anupaśyāmi girāv asmin narottama. vane cāsmin mahāghore siṃhavyāghraniṣevite.

शयानम् उपविष्टं वा स्थितं वा निषधाधिप। प्रस्थितं वा नरश्रेष्ठ मम शोकविवर्धन।

śayānam upaviṣṭaṃ vā sthitaṃ vā niṣadhādhipa. prasthitaṃ vā naraśreṣṭha mama śokavivardhana.

कं नु पृच्छामि दुःखार्ता त्वदर्थे शोककर्शिता। कच्चिद् दृष्टस् त्वयारण्ये संगत्येह नलो नृपः।

kaṃ nu pṛcchāmi duḥkhārtā tvadarthe śokakarśitā. kaccid dṛṣṭas tvayāraṇye saṃgatyeha nalo nṛpaḥ.

को नु मे कथयेद् अद्य वने ऽस्मिन् विष्ठितं नलम्। अभिरूपं महात्मानं परव्यूहविनाशनम्।

ko nu me kathayed adya vane 'smin viṣṭhitaṃ nalam. abhirūpaṃ mahātmānaṃ paravyūhavināśanam.

यम् अन्वेषसि राजानं नलं पद्मनिभेक्षणम्। अयं स इति कस्याद्य श्रोष्यामि मधुरां गिरम्।

yam anveṣasi rājānaṃ nalaṃ padmanibhekṣaṇam. ayaṃ sa iti kasyādya śroṣyāmi madhurāṃ giram.

अरण्यराड् अयं श्रीमांश् चतुर्दंष्ट्रो महाहनुः। शार्दूलो ऽभिमुखः प्रैति पृच्छाम्य् एनम् अशङ्किता। इति भ्रमन्ती ददर्श शार्दूलं च महाहनुम्। तम् उवाच रुदन्ती तु त्वम् एवात्र नराधिपः।

araṇyarāḍ ayaṃ śrīmāṃś caturdaṃṣṭro mahāhanuḥ. śārdūlo 'bhimukhaḥ praiti pṛcchāmy enam aśaṅkitā. iti bhramantī dadarśa śārdūlaṃ ca mahāhanum. tam uvāca rudantī tu tvam evātra narādhipaḥ.

भवान् मृगाणाम् अधिपस् त्वम् अस्मिन् कानने प्रभुः। विदर्भराजतनयां दमयन्तीति विद्धि माम्।

bhavān mṛgāṇām adhipas tvam asmin kānane prabhuḥ. vidarbharājatanayāṃ damayantīti viddhi mām.

निषधाधिपतेर् भार्यां नलस्यामित्रघातिनः। पतिम् अन्वेषतीम् एकां कृपणां शोककर्शिताम्। आश्वासय मृगेन्द्रेह यदि दृष्टस् त्वया नलः। सिंहस्कन्धो महाबाहुः पद्मपत्रनिभेक्षणः।

niṣadhādhipater bhāryāṃ nalasyāmitraghātinaḥ. patim anveṣatīm ekāṃ kṛpaṇāṃ śokakarśitām. āśvāsaya mṛgendreha yadi dṛṣṭas tvayā nalaḥ. siṃhaskandho mahābāhuḥ padmapatranibhekṣaṇaḥ.

अथ वारण्यनृपते नलं यदि न शंससि। माम् अदस्व मृगश्रेष्ठ विशोकां कुरु दुःखिताम्।

atha vāraṇyanṛpate nalaṃ yadi na śaṃsasi. mām adasva mṛgaśreṣṭha viśokāṃ kuru duḥkhitām.

श्रुत्वारण्ये विलपितं ममैष मृगराट् स्वयम्। यात्य् एतां मृष्टसलिलाम् आपगां सागरंगमाम्।

śrutvāraṇye vilapitaṃ mamaiṣa mṛgarāṭ svayam. yāty etāṃ mṛṣṭasalilām āpagāṃ sāgaraṃgamām.

इमं शिलोच्चयं पुण्यं शृङ्गैर् बहुभिर् उच्छ्रितैः। विराजद्भिर् दिवस्पृग्भिर् नैकवर्णैर् मनोरमैः।

imaṃ śiloccayaṃ puṇyaṃ śṛṅgair bahubhir ucchritaiḥ. virājadbhir divaspṛgbhir naikavarṇair manoramaiḥ.

नानाधातुसमाकीर्णं विविधोपलभूषितम्। अस्यारण्यस्य महतः केतुभूतम् इवोच्छ्रितम्।

nānādhātusamākīrṇaṃ vividhopalabhūṣitam. asyāraṇyasya mahataḥ ketubhūtam ivocchritam.

सिंहशार्दूलमातङ्गवराहर्क्षमृगायुतम्। पतत्रिभिर् बहुविधैः समन्ताद् अनुनादितम्।

siṃhaśārdūlamātaṅgavarāharkṣamṛgāyutam. patatribhir bahuvidhaiḥ samantād anunāditam.

किंशुकाशोकबकुलपुंनागैर् उपशोभितम्। कर्णिकारधवप्लक्षैः सुपुष्पैर् उपशोभितम्। सरिद्भिः सविहंगाभिः शिखरैश् चोपशोभितम्। पृथिव्या रुचिराकारं चूडामणिम् इव स्थितम्। गिरिराजम् इमं तावत् पृच्छामि नृपतिं प्रति।

kiṃśukāśokabakulapuṃnāgair upaśobhitam. karṇikāradhavaplakṣaiḥ supuṣpair upaśobhitam. saridbhiḥ savihaṃgābhiḥ śikharaiś copaśobhitam. pṛthivyā rucirākāraṃ cūḍāmaṇim iva sthitam. girirājam imaṃ tāvat pṛcchāmi nṛpatiṃ prati.

भगवन्न् अचलश्रेष्ठ दिव्यदर्शन विश्रुत। शरण्य बहुकल्याण नमस् ते ऽस्तु महीधर।

bhagavann acalaśreṣṭha divyadarśana viśruta. śaraṇya bahukalyāṇa namas te 'stu mahīdhara.

प्रणमे त्वाभिगम्याहं राजपुत्रीं निबोध माम्। राज्ञः स्नुषां राजभार्यां दमयन्तीति विश्रुताम्।

praṇame tvābhigamyāhaṃ rājaputrīṃ nibodha mām. rājñaḥ snuṣāṃ rājabhāryāṃ damayantīti viśrutām.

राजा विदर्भाधिपतिः पिता मम महारथः। भीमो नाम क्षितिपतिश् चातुर्वर्ण्यस्य रक्षिता।

rājā vidarbhādhipatiḥ pitā mama mahārathaḥ. bhīmo nāma kṣitipatiś cāturvarṇyasya rakṣitā.

राजसूयाश्वमेधानां क्रतूनां दक्षिणावताम्। आहर्ता पार्थिवश्रेष्ठः पृथुचार्वञ्चितेक्षणः।

rājasūyāśvamedhānāṃ kratūnāṃ dakṣiṇāvatām. āhartā pārthivaśreṣṭhaḥ pṛthucārvañcitekṣaṇaḥ.

ब्रह्मण्यः साधुवृत्तश् च सत्यवाग् अनसूयकः। शीलवान् सुसमाचारः पृथुश्रीर् धर्मविच् छुचिः।

brahmaṇyaḥ sādhuvṛttaś ca satyavāg anasūyakaḥ. śīlavān susamācāraḥ pṛthuśrīr dharmavic chuciḥ.

सम्यग् गोप्ता विदर्भाणां निर्जितारिगणः प्रभुः। तस्य मां विद्धि तनयां भगवंस् त्वाम् उपस्थिताम्।

samyag goptā vidarbhāṇāṃ nirjitārigaṇaḥ prabhuḥ. tasya māṃ viddhi tanayāṃ bhagavaṃs tvām upasthitām.

निषधेषु महाशैल श्वशुरो मे नृपोत्तमः। सुगृहीतनामा विख्यातो वीरसेन इति स्म ह।

niṣadheṣu mahāśaila śvaśuro me nṛpottamaḥ. sugṛhītanāmā vikhyāto vīrasena iti sma ha.

तस्य राज्ञः सुतो वीरः श्रीमान् सत्यपराक्रमः। क्रमप्राप्तं पितुः स्वं यो राज्यं समनुशास्ति ह।

tasya rājñaḥ suto vīraḥ śrīmān satyaparākramaḥ. kramaprāptaṃ pituḥ svaṃ yo rājyaṃ samanuśāsti ha.

नलो नामारिदमनः पुण्यश्लोक इति श्रुतः। ब्रह्मण्यो वेदविद् वाग्मी पुण्यकृत् सोमपो ऽग्निचित्।

nalo nāmāridamanaḥ puṇyaśloka iti śrutaḥ. brahmaṇyo vedavid vāgmī puṇyakṛt somapo 'gnicit.

यष्टा दाता च योद्धा च सम्यक् चैव प्रशासिता। पुण्यश्लोक इति ख्यातो ब्रह्मण्यो वेदवित्तमः। तस्य माम् अचलश्रेष्ठ विद्धि भार्याम् इहागताम्।

yaṣṭā dātā ca yoddhā ca samyak caiva praśāsitā. puṇyaśloka iti khyāto brahmaṇyo vedavittamaḥ. tasya mām acalaśreṣṭha viddhi bhāryām ihāgatām.

त्यक्तश्रियं भर्तृहीनाम् अनाथां व्यसनान्विताम्। अन्वेषमाणां भर्तारं तं वै नरवरोत्तमम्।

tyaktaśriyaṃ bhartṛhīnām anāthāṃ vyasanānvitām. anveṣamāṇāṃ bhartāraṃ taṃ vai naravarottamam.

खम् उल्लिखद्भिर् एतैर् हि त्वया शृङ्गशतैर् नृपः। कच्चिद् दृष्टो ऽचलश्रेष्ठ वने ऽस्मिन् दारुणे नलः।

kham ullikhadbhir etair hi tvayā śṛṅgaśatair nṛpaḥ. kaccid dṛṣṭo 'calaśreṣṭha vane 'smin dāruṇe nalaḥ.

गजेन्द्रविक्रमो धीमान् दीर्घबाहुर् अमर्षणः। विक्रान्तः सत्यवाग् धीरो भर्ता मम महायशाः। निषधानाम् अधिपतिः कच्चिद् दृष्टस् त्वया नलः। यदि दृष्टः क्व चित् ते स नलो राजा मम प्रियः। महीधरसमो धैर्ये महीधर महीपतिः।

gajendravikramo dhīmān dīrghabāhur amarṣaṇaḥ. vikrāntaḥ satyavāg dhīro bhartā mama mahāyaśāḥ. niṣadhānām adhipatiḥ kaccid dṛṣṭas tvayā nalaḥ. yadi dṛṣṭaḥ kva cit te sa nalo rājā mama priyaḥ. mahīdharasamo dhairye mahīdhara mahīpatiḥ.

किं मां विलपतीम् एकां पर्वतश्रेष्ठ दुःखिताम्। गिरा नाश्वासयस्य् अद्य स्वां सुताम् इव दुःखिताम्।

kiṃ māṃ vilapatīm ekāṃ parvataśreṣṭha duḥkhitām. girā nāśvāsayasy adya svāṃ sutām iva duḥkhitām.

वीर विक्रान्त धर्मज्ञ सत्यसंध महीपते। यद्य् अस्य् अस्मिन् वने राजन् दर्शयात्मानम् आत्मना।

vīra vikrānta dharmajña satyasaṃdha mahīpate. yady asy asmin vane rājan darśayātmānam ātmanā.

कदा नु स्निग्धगम्भीरां जीमूतस्वनसंनिभाम्। श्रोष्यामि नैषधस्याहं वाचं ताम् अमृतोपमाम्।

kadā nu snigdhagambhīrāṃ jīmūtasvanasaṃnibhām. śroṣyāmi naiṣadhasyāhaṃ vācaṃ tām amṛtopamām.

वैदर्भीत्य् एव कथितां शुभां राज्ञो महात्मनः। आम्नायसारिणीम् ऋद्धां मम शोकनिबर्हिणीम्। भीताम् आश्वासय च मां नृपते धर्मवत्सल।

vaidarbhīty eva kathitāṃ śubhāṃ rājño mahātmanaḥ. āmnāyasāriṇīm ṛddhāṃ mama śokanibarhiṇīm. bhītām āśvāsaya ca māṃ nṛpate dharmavatsala.

इति सा तं गिरिश्रेष्ठम् उक्त्वा पार्थिवनन्दिनी। दमयन्ती ततो भूयो जगाम दिशम् उत्तराम्।

iti sā taṃ giriśreṣṭham uktvā pārthivanandinī. damayantī tato bhūyo jagāma diśam uttarām.

सा गत्वा त्रीन् अहोरात्रान् ददर्श परमाङ्गना। तापसारण्यम् अतुलं दिव्यकाननदर्शनम्।

sā gatvā trīn ahorātrān dadarśa paramāṅganā. tāpasāraṇyam atulaṃ divyakānanadarśanam.

वसिष्ठभृग्वत्रिसमैस् तापसैर् उपशोभितम्। नियतैः संयताहारैर् दमशौचसमन्वितैः।

vasiṣṭhabhṛgvatrisamais tāpasair upaśobhitam. niyataiḥ saṃyatāhārair damaśaucasamanvitaiḥ.

अब्भक्षैर् वायुभक्षैश् च पत्राहारैस् तथैव च। जितेन्द्रियैर् महाभागैः स्वर्गमार्गदिदृक्षुभिः।

abbhakṣair vāyubhakṣaiś ca patrāhārais tathaiva ca. jitendriyair mahābhāgaiḥ svargamārgadidṛkṣubhiḥ.

वल्कलाजिनसंवीतैर् मुनिभिः संयतेन्द्रियैः। तापसाध्युषितं रम्यं ददर्शाश्रममण्डलम्।

valkalājinasaṃvītair munibhiḥ saṃyatendriyaiḥ. tāpasādhyuṣitaṃ ramyaṃ dadarśāśramamaṇḍalam.

सा दृष्ट्वैवाश्रमपदं नानामृगनिषेवितम्। शाखामृगगणैश् चैव तापसैश् च समन्वितम्। नानामृगगणैर् जुष्टं शाखामृगगणैर् युतम्। तापसैः समुपेतं च सा दृष्ट्वैव समाश्वसत्। सा दृष्ट्वैवाश्रमपदं दमयन्ती समाश्वसत्।

sā dṛṣṭvaivāśramapadaṃ nānāmṛganiṣevitam. śākhāmṛgagaṇaiś caiva tāpasaiś ca samanvitam. nānāmṛgagaṇair juṣṭaṃ śākhāmṛgagaṇair yutam. tāpasaiḥ samupetaṃ ca sā dṛṣṭvaiva samāśvasat. sā dṛṣṭvaivāśramapadaṃ damayantī samāśvasat.

सुभ्रूः सुकेशी सुश्रोणी सुकुचा सुद्विजानना। वर्चस्विनी सुप्रतिष्ठा स्वञ्चितोद्यतगामिनी।

subhrūḥ sukeśī suśroṇī sukucā sudvijānanā. varcasvinī supratiṣṭhā svañcitodyatagāminī.

सा विवेशाश्रमपदं वीरसेनसुतप्रिया। योषिद्रत्नं महाभागा दमयन्ती मनस्विनी। आश्वासिता तदा भैमी तापसैः सह संगता।

sā viveśāśramapadaṃ vīrasenasutapriyā. yoṣidratnaṃ mahābhāgā damayantī manasvinī. āśvāsitā tadā bhaimī tāpasaiḥ saha saṃgatā.

साभिवाद्य तपोवृद्धान् विनयावनता स्थिता। स्वागतं त इति प्रोक्ता तैः सर्वैस् तापसैश् च सा।

sābhivādya tapovṛddhān vinayāvanatā sthitā. svāgataṃ ta iti proktā taiḥ sarvais tāpasaiś ca sā.

पूजां चास्या यथान्यायं कृत्वा तत्र तपोधनाः। आस्यताम् इत्य् अथोचुस् ते ब्रूहि किं करवामहे। पूजां चक्रे यथान्यायम् ऋषीणां सा मनस्विनी।

pūjāṃ cāsyā yathānyāyaṃ kṛtvā tatra tapodhanāḥ. āsyatām ity athocus te brūhi kiṃ karavāmahe. pūjāṃ cakre yathānyāyam ṛṣīṇāṃ sā manasvinī.

तान् उवाच वरारोहा कच्चिद् भगवताम् इह। तपस्य् अग्निषु धर्मेषु मृगपक्षिषु चानघाः। अपि स्वाध्याययोगेषु धर्मदेहेषु वा पुनः। कुशलं वो महाभागाः स्वधर्मचरणेषु च।

tān uvāca varārohā kaccid bhagavatām iha. tapasy agniṣu dharmeṣu mṛgapakṣiṣu cānaghāḥ. api svādhyāyayogeṣu dharmadeheṣu vā punaḥ. kuśalaṃ vo mahābhāgāḥ svadharmacaraṇeṣu ca.

तैर् उक्ता कुशलं भद्रे सर्वत्रेति यशस्विनी। ब्रूहि सर्वानवद्याङ्गि का त्वं किं च चिकीर्षसि।

tair uktā kuśalaṃ bhadre sarvatreti yaśasvinī. brūhi sarvānavadyāṅgi kā tvaṃ kiṃ ca cikīrṣasi.

दृष्ट्वैव ते परं रूपं द्युतिं च परमाम् इह। विस्मयो नः समुत्पन्नः समाश्वसिहि मा शुचः।

dṛṣṭvaiva te paraṃ rūpaṃ dyutiṃ ca paramām iha. vismayo naḥ samutpannaḥ samāśvasihi mā śucaḥ.

अस्यारण्यस्य महती देवता वा महीभृतः। अस्या नु नद्याः कल्याणि वद सत्यम् अनिन्दिते।

asyāraṇyasya mahatī devatā vā mahībhṛtaḥ. asyā nu nadyāḥ kalyāṇi vada satyam anindite.

साब्रवीत् तान् ऋषीन् नाहम् अरण्यस्यास्य देवता। न चाप्य् अस्य गिरेर् विप्रा न नद्या देवताप्य् अहम्।

sābravīt tān ṛṣīn nāham araṇyasyāsya devatā. na cāpy asya girer viprā na nadyā devatāpy aham.

मानुषीं मां विजानीत यूयं सर्वे तपोधनाः। विस्तरेणाभिधास्यामि तन् मे शृणुत सर्वशः।

mānuṣīṃ māṃ vijānīta yūyaṃ sarve tapodhanāḥ. vistareṇābhidhāsyāmi tan me śṛṇuta sarvaśaḥ.

विदर्भेषु महीपालो भीमो नाम महाद्युतिः। तस्य मां तनयां सर्वे जानीत द्विजसत्तमाः।

vidarbheṣu mahīpālo bhīmo nāma mahādyutiḥ. tasya māṃ tanayāṃ sarve jānīta dvijasattamāḥ.

निषधाधिपतिर् धीमान् नलो नाम महायशाः। वीरः संग्रामजिद् विद्वान् मम भर्ता विशां पतिः।

niṣadhādhipatir dhīmān nalo nāma mahāyaśāḥ. vīraḥ saṃgrāmajid vidvān mama bhartā viśāṃ patiḥ.

देवताभ्यर्चनपरो द्विजातिजनवत्सलः। गोप्ता निषधवंशस्य महाभागो महाद्युतिः।

devatābhyarcanaparo dvijātijanavatsalaḥ. goptā niṣadhavaṃśasya mahābhāgo mahādyutiḥ.

सत्यवाग् धर्मवित् प्राज्ञः सत्यसंधो ऽरिमर्दनः। ब्रह्मण्यो दैवतपरः श्रीमान् परपुरंजयः।

satyavāg dharmavit prājñaḥ satyasaṃdho 'rimardanaḥ. brahmaṇyo daivataparaḥ śrīmān parapuraṃjayaḥ.

नलो नाम नृपश्रेष्ठो देवराजसमद्युतिः। मम भर्ता विशालाक्षः पूर्णेन्दुवदनो ऽरिहा।

nalo nāma nṛpaśreṣṭho devarājasamadyutiḥ. mama bhartā viśālākṣaḥ pūrṇenduvadano 'rihā.

आहर्ता क्रतुमुख्यानां वेदवेदाङ्गपारगः। सपत्नानां मृधे हन्ता रविसोमसमप्रभः।

āhartā kratumukhyānāṃ vedavedāṅgapāragaḥ. sapatnānāṃ mṛdhe hantā ravisomasamaprabhaḥ.

स कैश् चिन् निकृतिप्रज्ञैर् अकल्याणैर् नराधमैः। आहूय पृथिवीपालः सत्यधर्मपरायणः। देवने कुशलैर् जिह्मैर् जितो राज्यं वसूनि च। विवासितश् च नगराद् वनवासम् उपेयिवान्।

sa kaiś cin nikṛtiprajñair akalyāṇair narādhamaiḥ. āhūya pṛthivīpālaḥ satyadharmaparāyaṇaḥ. devane kuśalair jihmair jito rājyaṃ vasūni ca. vivāsitaś ca nagarād vanavāsam upeyivān.

तस्य माम् अवगच्छध्वं भार्यां राजर्षभस्य वै। दमयन्तीति विख्यातां भर्तृदर्शनलालसाम्।

tasya mām avagacchadhvaṃ bhāryāṃ rājarṣabhasya vai. damayantīti vikhyātāṃ bhartṛdarśanalālasām.

सा वनानि गिरींश् चैव सरांसि सरितस् तथा। पल्वलानि च रम्याणि तथारण्यानि सर्वशः।

sā vanāni girīṃś caiva sarāṃsi saritas tathā. palvalāni ca ramyāṇi tathāraṇyāni sarvaśaḥ.

अन्वेषमाणा भर्तारं नलं रणविशारदम्। महात्मानं कृतास्त्रं च विचरामीह दुःखिता।

anveṣamāṇā bhartāraṃ nalaṃ raṇaviśāradam. mahātmānaṃ kṛtāstraṃ ca vicarāmīha duḥkhitā.

कच्चिद् भगवतां पुण्यं तपोवनम् इदं नृपः। भवेत् प्राप्तो नलो नाम निषधानां जनाधिपः।

kaccid bhagavatāṃ puṇyaṃ tapovanam idaṃ nṛpaḥ. bhavet prāpto nalo nāma niṣadhānāṃ janādhipaḥ.

यत्कृते ऽहम् इदं विप्राः प्रपन्ना भृशदारुणम्। वनं प्रतिभयं घोरं शार्दूलमृगसेवितम्।

yatkṛte 'ham idaṃ viprāḥ prapannā bhṛśadāruṇam. vanaṃ pratibhayaṃ ghoraṃ śārdūlamṛgasevitam.

यदि कैश् चिद् अहोरात्रैर् न द्रक्ष्यामि नलं नृपम्। आत्मानं श्रेयसा योक्ष्ये देहस्यास्य विमोचनात्। नारीणाम् अधमा नारी या भर्तुः प्राणसंक्षये। पश्चाज् जीवति निस्तेजाः कलेव शशिनो दिवा।

yadi kaiś cid ahorātrair na drakṣyāmi nalaṃ nṛpam. ātmānaṃ śreyasā yokṣye dehasyāsya vimocanāt. nārīṇām adhamā nārī yā bhartuḥ prāṇasaṃkṣaye. paścāj jīvati nistejāḥ kaleva śaśino divā.

को नु मे जीवितेनार्थस् तम् ऋते पुरुषर्षभम्। कथं भविष्याम्य् अद्याहं भर्तृशोकाभिपीडिता।

ko nu me jīvitenārthas tam ṛte puruṣarṣabham. kathaṃ bhaviṣyāmy adyāhaṃ bhartṛśokābhipīḍitā.

एवं विलपतीम् एकाम् अरण्ये भीमनन्दिनीम्। दमयन्तीम् अथोचुस् ते तापसाः सत्यवादिनः।

evaṃ vilapatīm ekām araṇye bhīmanandinīm. damayantīm athocus te tāpasāḥ satyavādinaḥ.

उदर्कस् तव कल्याणि कल्याणो भविता शुभे। वयं पश्याम तपसा क्षिप्रं द्रक्ष्यसि नैषधम्।

udarkas tava kalyāṇi kalyāṇo bhavitā śubhe. vayaṃ paśyāma tapasā kṣipraṃ drakṣyasi naiṣadham.

निषधानाम् अधिपतिं नलं रिपुनिघातिनम्। भैमि धर्मभृतां श्रेष्ठं द्रक्ष्यसे विगतज्वरम्।

niṣadhānām adhipatiṃ nalaṃ ripunighātinam. bhaimi dharmabhṛtāṃ śreṣṭhaṃ drakṣyase vigatajvaram.

विमुक्तं सर्वपापेभ्यः सर्वरत्नसमन्वितम्। तद् एव नगरश्रेष्ठं प्रशासन्तम् अरिंदमम्।

vimuktaṃ sarvapāpebhyaḥ sarvaratnasamanvitam. tad eva nagaraśreṣṭhaṃ praśāsantam ariṃdamam.

द्विषतां भयकर्तारं सुहृदां शोकनाशनम्। पतिं द्रक्ष्यसि कल्याणि कल्याणाभिजनं नृपम्।

dviṣatāṃ bhayakartāraṃ suhṛdāṃ śokanāśanam. patiṃ drakṣyasi kalyāṇi kalyāṇābhijanaṃ nṛpam.

एवम् उक्त्वा नलस्येष्टां महिषीं पार्थिवात्मजाम्। अन्तर्हितास् तापसास् ते साग्निहोत्राश्रमास् तदा।

evam uktvā nalasyeṣṭāṃ mahiṣīṃ pārthivātmajām. antarhitās tāpasās te sāgnihotrāśramās tadā.

सा दृष्ट्वा महद् आश्चर्यं विस्मिता अभवत् तदा। दमयन्त्य् अनवद्याङ्गी वीरसेननृपस्नुषा। चिन्तयाम् आस वैदर्भी किम् एतद् दृष्टवत्य् अहम्।

sā dṛṣṭvā mahad āścaryaṃ vismitā abhavat tadā. damayanty anavadyāṅgī vīrasenanṛpasnuṣā. cintayām āsa vaidarbhī kim etad dṛṣṭavaty aham.

किं नु स्वप्नो मया दृष्टः को ऽयं विधिर् इहाभवत्। क्व नु ते तापसाः सर्वे क्व तद् आश्रममण्डलम्।

kiṃ nu svapno mayā dṛṣṭaḥ ko 'yaṃ vidhir ihābhavat. kva nu te tāpasāḥ sarve kva tad āśramamaṇḍalam.

क्व सा पुण्यजला रम्या नानाद्विजनिषेविता। नदी ते च नगा हृद्याः फलपुष्पोपशोभिताः। इत्य् एवं नरशार्दूल विस्मिता कमलेक्षणा।

kva sā puṇyajalā ramyā nānādvijaniṣevitā. nadī te ca nagā hṛdyāḥ phalapuṣpopaśobhitāḥ. ity evaṃ naraśārdūla vismitā kamalekṣaṇā.

ध्यात्वा चिरं भीमसुता दमयन्ती शुचिस्मिता। भर्तृशोकपरा दीना विवर्णवदनाभवत्।

dhyātvā ciraṃ bhīmasutā damayantī śucismitā. bhartṛśokaparā dīnā vivarṇavadanābhavat.

सा गत्वाथापरां भूमिं बाष्पसंदिग्धया गिरा। विललापाश्रुपूर्णाक्षी दृष्ट्वाशोकतरुं ततः।

sā gatvāthāparāṃ bhūmiṃ bāṣpasaṃdigdhayā girā. vilalāpāśrupūrṇākṣī dṛṣṭvāśokataruṃ tataḥ.

उपगम्य तरुश्रेष्ठम् अशोकं पुष्पितं तदा। पल्लवापीडितं हृद्यं विहंगैर् अनुनादितम्।

upagamya taruśreṣṭham aśokaṃ puṣpitaṃ tadā. pallavāpīḍitaṃ hṛdyaṃ vihaṃgair anunāditam.

अहो बतायम् अगमः श्रीमान् अस्मिन् वनान्तरे। आपीडैर् बहुभिर् भाति श्रीमान् द्रमिडराड् इव। तम् उवाच ततो ऽशोकं विदर्भाधिपनन्दिनी। कृताञ्जलिपुटा दीना भर्तृदर्शनलालसा। तम् उवाच महावृक्षं दमयन्ती तथागता। अशोक शोकापनुद शोकोपहतचेतसम्। त्वन्नामानं कुरु क्षिप्रं प्रियसंदर्शनाद् धि माम्।

aho batāyam agamaḥ śrīmān asmin vanāntare. āpīḍair bahubhir bhāti śrīmān dramiḍarāḍ iva. tam uvāca tato 'śokaṃ vidarbhādhipanandinī. kṛtāñjalipuṭā dīnā bhartṛdarśanalālasā. tam uvāca mahāvṛkṣaṃ damayantī tathāgatā. aśoka śokāpanuda śokopahatacetasam. tvannāmānaṃ kuru kṣipraṃ priyasaṃdarśanād dhi mām.

विशोकां कुरु मां क्षिप्रम् अशोक प्रियदर्शन। वीतशोकभयाबाधं कच्चित् त्वं दृष्टवान् नृपम्।

viśokāṃ kuru māṃ kṣipram aśoka priyadarśana. vītaśokabhayābādhaṃ kaccit tvaṃ dṛṣṭavān nṛpam.

नलं नामारिदमनं दमयन्त्याः प्रियं पतिम्। निषधानाम् अधिपतिं दृष्टवान् असि मे प्रियम्।

nalaṃ nāmāridamanaṃ damayantyāḥ priyaṃ patim. niṣadhānām adhipatiṃ dṛṣṭavān asi me priyam.

एकवस्त्रार्धसंवीतं सुकुमारतनुत्वचम्। व्यसनेनार्दितं वीरम् अरण्यम् इदम् आगतम्।

ekavastrārdhasaṃvītaṃ sukumāratanutvacam. vyasanenārditaṃ vīram araṇyam idam āgatam.

यथा विशोका गच्छेयम् अशोकनग तत् कुरु। सत्यनामा भवाशोक मम शोकविनाशनात्।

yathā viśokā gaccheyam aśokanaga tat kuru. satyanāmā bhavāśoka mama śokavināśanāt.

एवं साशोकवृक्षं तम् आर्ता त्रिः परिगम्य ह। जगाम दारुणतरं देशं भैमी वराङ्गना।

evaṃ sāśokavṛkṣaṃ tam ārtā triḥ parigamya ha. jagāma dāruṇataraṃ deśaṃ bhaimī varāṅganā.

सा ददर्श नगान् नैकान् नैकाश् च सरितस् तथा। नैकांश् च पर्वतान् रम्यान् नैकांश् च मृगपक्षिणः।

sā dadarśa nagān naikān naikāś ca saritas tathā. naikāṃś ca parvatān ramyān naikāṃś ca mṛgapakṣiṇaḥ.

कन्दरांश् च नितम्बांश् च नदांश् चाद्भुतदर्शनान्। ददर्श सा भीमसुता पतिम् अन्वेषती तदा।

kandarāṃś ca nitambāṃś ca nadāṃś cādbhutadarśanān. dadarśa sā bhīmasutā patim anveṣatī tadā.

गत्वा प्रकृष्टम् अध्वानं दमयन्ती शुचिस्मिता। ददर्शाथ महासार्थं हस्त्यश्वरथसंकुलम्।

gatvā prakṛṣṭam adhvānaṃ damayantī śucismitā. dadarśātha mahāsārthaṃ hastyaśvarathasaṃkulam.

उत्तरन्तं नदीं रम्यां प्रसन्नसलिलां शुभाम्। सुशीततोयां विस्तीर्णां ह्रदिनीं वेतसैर् वृताम्।

uttarantaṃ nadīṃ ramyāṃ prasannasalilāṃ śubhām. suśītatoyāṃ vistīrṇāṃ hradinīṃ vetasair vṛtām.

प्रोद्घुष्टां क्रौञ्चकुररैश् चक्रवाकोपकूजिताम्। कूर्मग्राहझषाकीर्णां पुलिनद्वीपशोभिताम्।

prodghuṣṭāṃ krauñcakuraraiś cakravākopakūjitām. kūrmagrāhajhaṣākīrṇāṃ pulinadvīpaśobhitām.

सा दृष्ट्वैव महासार्थं नलपत्नी यशस्विनी। उपसर्प्य वरारोहा जनमध्यं विवेश ह।

sā dṛṣṭvaiva mahāsārthaṃ nalapatnī yaśasvinī. upasarpya varārohā janamadhyaṃ viveśa ha.

उन्मत्तरूपा शोकार्ता तथा वस्त्रार्धसंवृता। कृशा विवर्णा मलिना पांसुध्वस्तशिरोरुहा।

unmattarūpā śokārtā tathā vastrārdhasaṃvṛtā. kṛśā vivarṇā malinā pāṃsudhvastaśiroruhā.

तां दृष्ट्वा तत्र मनुजाः के चिद् भीताः प्रदुद्रुवुः। के चिच् चिन्तापरास् तस्थुः के चित् तत्र विचुक्रुशुः।

tāṃ dṛṣṭvā tatra manujāḥ ke cid bhītāḥ pradudruvuḥ. ke cic cintāparās tasthuḥ ke cit tatra vicukruśuḥ.

प्रहसन्ति स्म तां के चिद् अभ्यसूयन्त चापरे। चक्रुस् तस्यां दयां के चित् पप्रच्छुश् चापि भारत।

prahasanti sma tāṃ ke cid abhyasūyanta cāpare. cakrus tasyāṃ dayāṃ ke cit papracchuś cāpi bhārata.

कासि कस्यासि कल्याणि किं वा मृगयसे वने। त्वां दृष्ट्वा व्यथिताः स्मेह कच्चित् त्वम् असि मानुषी।

kāsi kasyāsi kalyāṇi kiṃ vā mṛgayase vane. tvāṃ dṛṣṭvā vyathitāḥ smeha kaccit tvam asi mānuṣī.

वद सत्यं वनस्यास्य पर्वतस्याथ वा दिशः। देवता त्वं हि कल्याणि त्वां वयं शरणं गताः।

vada satyaṃ vanasyāsya parvatasyātha vā diśaḥ. devatā tvaṃ hi kalyāṇi tvāṃ vayaṃ śaraṇaṃ gatāḥ.

यक्षी वा राक्षसी वा त्वम् उताहो ऽसि वराङ्गना। सर्वथा कुरु नः स्वस्ति रक्षस्वास्मान् अनिन्दिते।

yakṣī vā rākṣasī vā tvam utāho 'si varāṅganā. sarvathā kuru naḥ svasti rakṣasvāsmān anindite.

यथायं सर्वथा सार्थः क्षेमी शीघ्रम् इतो व्रजेत्। तथा विधत्स्व कल्याणि त्वां वयं शरणं गताः।

yathāyaṃ sarvathā sārthaḥ kṣemī śīghram ito vrajet. tathā vidhatsva kalyāṇi tvāṃ vayaṃ śaraṇaṃ gatāḥ.

तथोक्ता तेन सार्थेन दमयन्ती नृपात्मजा। प्रत्युवाच ततः साध्वी भर्तृव्यसनदुःखिता। सार्थवाहं च सार्थं च जना ये चात्र के चन।

tathoktā tena sārthena damayantī nṛpātmajā. pratyuvāca tataḥ sādhvī bhartṛvyasanaduḥkhitā. sārthavāhaṃ ca sārthaṃ ca janā ye cātra ke cana.

यूनः स्थविरबालाश् च सार्थस्य च पुरोगमाः। मानुषीं मां विजानीत मनुजाधिपतेः सुताम्। नृपस्नुषां राजभार्यां भर्तृदर्शनलालसाम्।

yūnaḥ sthavirabālāś ca sārthasya ca purogamāḥ. mānuṣīṃ māṃ vijānīta manujādhipateḥ sutām. nṛpasnuṣāṃ rājabhāryāṃ bhartṛdarśanalālasām.

विदर्भराण् मम पिता भर्ता राजा च नैषधः। क्व नु मां कितवश् छित्वा वस्त्रार्धं प्रस्थितो मम। उत्सृज्य विपिने सुप्ताम् अनुरक्तां प्रियां प्रिय। वैषम्यम् अपि संप्राप्ता गोपायन्ति कुलस्त्रियः। आत्मानम् आत्मना सत्योत्थितसर्गा न संशयः। क्व नु सा क्षुत्पिपासार्ता भ्रान्ताराते तपस्विनी। स्मरन्ती तस्य मन्दस्य क्व वासायोपतिष्ठति। नलो नाम महाभागस् तं मार्गाम्य् अपराजितम्।

vidarbharāṇ mama pitā bhartā rājā ca naiṣadhaḥ. kva nu māṃ kitavaś chitvā vastrārdhaṃ prasthito mama. utsṛjya vipine suptām anuraktāṃ priyāṃ priya. vaiṣamyam api saṃprāptā gopāyanti kulastriyaḥ. ātmānam ātmanā satyotthitasargā na saṃśayaḥ. kva nu sā kṣutpipāsārtā bhrāntārāte tapasvinī. smarantī tasya mandasya kva vāsāyopatiṣṭhati. nalo nāma mahābhāgas taṃ mārgāmy aparājitam.

यदि जानीत नृपतिं क्षिप्रं शंसत मे प्रियम्। नलं पार्थिवशार्दूलम् अमित्रगणसूदनम्।

yadi jānīta nṛpatiṃ kṣipraṃ śaṃsata me priyam. nalaṃ pārthivaśārdūlam amitragaṇasūdanam.

ताम् उवाचानवद्याङ्गीं सार्थस्य महतः प्रभुः। सार्थवाहः शुचिर् नाम शृणु कल्याणि मद्वचः।

tām uvācānavadyāṅgīṃ sārthasya mahataḥ prabhuḥ. sārthavāhaḥ śucir nāma śṛṇu kalyāṇi madvacaḥ.

अहं सार्थस्य नेता वै सार्थवाहः शुचिस्मिते। मनुष्यं नलनामानं न पश्यामि यशस्विनि।

ahaṃ sārthasya netā vai sārthavāhaḥ śucismite. manuṣyaṃ nalanāmānaṃ na paśyāmi yaśasvini.

कुञ्जरद्वीपिमहिषशार्दूलर्क्षमृगान् अपि। पश्याम्य् अस्मिन् वने कष्टे अमनुष्यनिषेविते। ऋते त्वां मानुषीं मर्त्यं न पश्यामि महावने। यतो वयं न पश्यामो नलं पार्थिवम् अत्र वै। तथा नो यक्षराड् अद्य मणिभद्रः प्रसीदतु।

kuñjaradvīpimahiṣaśārdūlarkṣamṛgān api. paśyāmy asmin vane kaṣṭe amanuṣyaniṣevite. ṛte tvāṃ mānuṣīṃ martyaṃ na paśyāmi mahāvane. yato vayaṃ na paśyāmo nalaṃ pārthivam atra vai. tathā no yakṣarāḍ adya maṇibhadraḥ prasīdatu.

साब्रवीद् वणिजः सर्वान् सार्थवाहं च तं ततः। क्व नु यास्यसि सार्थो ऽयम् एतद् आख्यातुम् अर्हथ।

sābravīd vaṇijaḥ sarvān sārthavāhaṃ ca taṃ tataḥ. kva nu yāsyasi sārtho 'yam etad ākhyātum arhatha.

सार्थवाह उवाच। सार्थो ऽयं चेदिराजस्य सुबाहोः सत्यवादिनः। क्षिप्रं जनपदं गन्ता लाभाय मनुजात्मजे।

sārthavāha uvāca. sārtho 'yaṃ cedirājasya subāhoḥ satyavādinaḥ. kṣipraṃ janapadaṃ gantā lābhāya manujātmaje.

Project अर्थ (Artha): X, yashbonde.com, LinkedIn. See Sources

Loading adhyay...