महाभारत 3.60 (श्लोक 1) - Project अर्थ (Artha)

Project Home / Contents

महाभारत

←वन पर्व→

←अध्याय 60→

[mh-3-60] • 38 श्लोकाः

बृहदश्व उवाच। अपक्रान्ते नले राजन् दमयन्ती गतक्लमा। अबुध्यत वरारोहा संत्रस्ता विजने वने।

bṛhadaśva uvāca. apakrānte nale rājan damayantī gataklamā. abudhyata varārohā saṃtrastā vijane vane.

सापश्यमाना भर्तारं दुःखशोकसमन्विता। प्राक्रोशद् उच्चैः संत्रस्ता महाराजेति नैषधम्।

sāpaśyamānā bhartāraṃ duḥkhaśokasamanvitā. prākrośad uccaiḥ saṃtrastā mahārājeti naiṣadham.

हा नाथ हा महाराज हा स्वामिन् किं जहासि माम्। हा हतास्मि विनष्टास्मि भीतास्मि विजने वने।

hā nātha hā mahārāja hā svāmin kiṃ jahāsi mām. hā hatāsmi vinaṣṭāsmi bhītāsmi vijane vane.

ननु नाम महाराज धर्मज्ञः सत्यवाग् असि। कथम् उक्त्वा तथासत्यं सुप्ताम् उत्सृज्य मां गतः।

nanu nāma mahārāja dharmajñaḥ satyavāg asi. katham uktvā tathāsatyaṃ suptām utsṛjya māṃ gataḥ.

कथम् उत्सृज्य गन्तासि वश्यां भार्याम् अनुव्रताम्। विशेषतो ऽनपकृते परेणापकृते सति।

katham utsṛjya gantāsi vaśyāṃ bhāryām anuvratām. viśeṣato 'napakṛte pareṇāpakṛte sati.

शक्ष्यसे ता गिरः सत्याः कर्तुं मयि नरेश्वर। यास् त्वया लोकपालानां संनिधौ कथिताः पुरा। नाकाले विहितो मृत्युर् मर्त्यानां पुरुषर्षभ। यत्र कान्ता त्वयोत्सृष्टा मुहूर्तम् अपि जीवति।

śakṣyase tā giraḥ satyāḥ kartuṃ mayi nareśvara. yās tvayā lokapālānāṃ saṃnidhau kathitāḥ purā. nākāle vihito mṛtyur martyānāṃ puruṣarṣabha. yatra kāntā tvayotsṛṣṭā muhūrtam api jīvati.

पर्याप्तः परिहासो ऽयम् एतावान् पुरुषर्षभ। भीताहम् अस्मि दुर्धर्ष दर्शयात्मानम् ईश्वर।

paryāptaḥ parihāso 'yam etāvān puruṣarṣabha. bhītāham asmi durdharṣa darśayātmānam īśvara.

दृश्यसे दृश्यसे राजन्न् एष तिष्ठसि नैषध। आधार्यमाणेषु मया शोकमूलेषु दुःखितः। आवार्य गुल्मैर् आत्मानं किं मां न प्रतिभाषसे।

dṛśyase dṛśyase rājann eṣa tiṣṭhasi naiṣadha. ādhāryamāṇeṣu mayā śokamūleṣu duḥkhitaḥ. āvārya gulmair ātmānaṃ kiṃ māṃ na pratibhāṣase.

नृशंसं बत राजेन्द्र यन् माम् एवंगताम् इह। विलपन्तीं समालिङ्ग्य नाश्वासयसि पार्थिव।

nṛśaṃsaṃ bata rājendra yan mām evaṃgatām iha. vilapantīṃ samāliṅgya nāśvāsayasi pārthiva.

न शोचाम्य् अहम् आत्मानं न चान्यद् अपि किं चन। सत्यवाग् असि मां त्यक्त्वा गतसत्यः कथं भवान्। कथं नु भवितास्य् एक इति त्वां नृप शोचिमि।

na śocāmy aham ātmānaṃ na cānyad api kiṃ cana. satyavāg asi māṃ tyaktvā gatasatyaḥ kathaṃ bhavān. kathaṃ nu bhavitāsy eka iti tvāṃ nṛpa śocimi.

कथं नु राजंस् तृषितः क्षुधितः श्रमकर्शितः। सायाह्ने वृक्षमूलेषु माम् अपश्यन् भविष्यसि।

kathaṃ nu rājaṃs tṛṣitaḥ kṣudhitaḥ śramakarśitaḥ. sāyāhne vṛkṣamūleṣu mām apaśyan bhaviṣyasi.

ततः सा तीव्रशोकार्ता प्रदीप्तेव च मन्युना। इतश् चेतश् च रुदती पर्यधावत दुःखिता। मां त्वं संभाषय विभो अनाथां निर्जने वने। इतश् चेतश् च धावन्ती शोकव्याकुलचेतसा। सहसा मुह्यते बाला मुहू रोदिति शोचती।

tataḥ sā tīvraśokārtā pradīpteva ca manyunā. itaś cetaś ca rudatī paryadhāvata duḥkhitā. māṃ tvaṃ saṃbhāṣaya vibho anāthāṃ nirjane vane. itaś cetaś ca dhāvantī śokavyākulacetasā. sahasā muhyate bālā muhū roditi śocatī.

मुहुर् उत्पतते बाला मुहुः पतति विह्वला। मुहुर् आलीयते भीता मुहुः क्रोशति रोदिति।

muhur utpatate bālā muhuḥ patati vihvalā. muhur ālīyate bhītā muhuḥ krośati roditi.

सा तीव्रशोकसंतप्ता मुहुर् निःश्वस्य विह्वला। पतिव्रता सा रुदती भर्तृशोकसमाकुला। उवाच भैमी निष्क्रम्य रोदमाना पतिव्रता।

sā tīvraśokasaṃtaptā muhur niḥśvasya vihvalā. pativratā sā rudatī bhartṛśokasamākulā. uvāca bhaimī niṣkramya rodamānā pativratā.

यस्याभिशापाद् दुःखार्तो दुःखं विन्दति नैषधः। तस्य भूतस्य तद् दुःखाद् दुःखम् अभ्यधिकं भवेत्।

yasyābhiśāpād duḥkhārto duḥkhaṃ vindati naiṣadhaḥ. tasya bhūtasya tad duḥkhād duḥkham abhyadhikaṃ bhavet.

अपापचेतसं पापो य एवं कृतवान् नलम्। तस्माद् दुःखतरं प्राप्य जीवत्व् असुखजीविकाम्।

apāpacetasaṃ pāpo ya evaṃ kṛtavān nalam. tasmād duḥkhataraṃ prāpya jīvatv asukhajīvikām.

एवं तु विलपन्ती सा राज्ञो भार्या महात्मनः। अन्वेषति स्म भर्तारं वने श्वापदसेविते।

evaṃ tu vilapantī sā rājño bhāryā mahātmanaḥ. anveṣati sma bhartāraṃ vane śvāpadasevite.

उन्मत्तवद् भीमसुता विलपन्ती ततस् ततः। हा हा राजन्न् इति मुहुर् इतश् चेतश् च धावति।

unmattavad bhīmasutā vilapantī tatas tataḥ. hā hā rājann iti muhur itaś cetaś ca dhāvati.

तां शुष्यमाणाम् अत्यर्थं कुररीम् इव वाशतीम्। करुणं बहु शोचन्तीं विलपन्तीं मुहुर् मुहुः।

tāṃ śuṣyamāṇām atyarthaṃ kurarīm iva vāśatīm. karuṇaṃ bahu śocantīṃ vilapantīṃ muhur muhuḥ.

सहसाभ्यागतां भैमीम् अभ्याशपरिवर्तिनीम्। जग्राहाजगरो ग्राहो महाकायः क्षुधान्वितः।

sahasābhyāgatāṃ bhaimīm abhyāśaparivartinīm. jagrāhājagaro grāho mahākāyaḥ kṣudhānvitaḥ.

सा ग्रस्यमाना ग्राहेण शोकेन च पराजिता। नात्मानं शोचति तथा यथा शोचति नैषधम्।

sā grasyamānā grāheṇa śokena ca parājitā. nātmānaṃ śocati tathā yathā śocati naiṣadham.

हा नाथ माम् इह वने ग्रस्यमानाम् अनाथवत्। ग्राहेणानेन विपिने किमर्थं नाभिधावसि।

hā nātha mām iha vane grasyamānām anāthavat. grāheṇānena vipine kimarthaṃ nābhidhāvasi.

कथं भविष्यसि पुनर् माम् अनुस्मृत्य नैषध। कथं भवाञ् जगामाद्य माम् उत्सृज्य वने प्रभो। पापान् मुक्तः पुनर् लब्ध्वा बुद्धिं चेतो धनानि च।

kathaṃ bhaviṣyasi punar mām anusmṛtya naiṣadha. kathaṃ bhavāñ jagāmādya mām utsṛjya vane prabho. pāpān muktaḥ punar labdhvā buddhiṃ ceto dhanāni ca.

श्रान्तस्य ते क्षुधार्तस्य परिग्लानस्य नैषध। कः श्रमं राजशार्दूल नाशयिष्यति मानद।

śrāntasya te kṣudhārtasya pariglānasya naiṣadha. kaḥ śramaṃ rājaśārdūla nāśayiṣyati mānada.

ताम् अकस्मान् मृगव्याधो विचरन् गहने वने। आक्रन्दतीम् उपश्रुत्य जवेनाभिससार ह।

tām akasmān mṛgavyādho vicaran gahane vane. ākrandatīm upaśrutya javenābhisasāra ha.

तां स दृष्ट्वा तथा ग्रस्ताम् उरगेणायतेक्षणाम्। त्वरमाणो मृगव्याधः समभिक्रम्य वेगितः। समतिक्रम्य वेगेन सत्वरः स वनेचरः।

tāṃ sa dṛṣṭvā tathā grastām urageṇāyatekṣaṇām. tvaramāṇo mṛgavyādhaḥ samabhikramya vegitaḥ. samatikramya vegena satvaraḥ sa vanecaraḥ.

मुखतः पातयाम् आस शस्त्रेण निशितेन ह। निर्विचेष्टं भुजंगं तं विशस्य मृगजीवनः।

mukhataḥ pātayām āsa śastreṇa niśitena ha. nirviceṣṭaṃ bhujaṃgaṃ taṃ viśasya mṛgajīvanaḥ.

मोक्षयित्वा च तां व्याधः प्रक्षाल्य सलिलेन च। समाश्वास्य कृताहाराम् अथ पप्रच्छ भारत।

mokṣayitvā ca tāṃ vyādhaḥ prakṣālya salilena ca. samāśvāsya kṛtāhārām atha papraccha bhārata.

कस्य त्वं मृगशावाक्षि कथं चाभ्यागता वनम्। कथं चेदं महत् कृच्छ्रं प्राप्तवत्य् असि भामिनि।

kasya tvaṃ mṛgaśāvākṣi kathaṃ cābhyāgatā vanam. kathaṃ cedaṃ mahat kṛcchraṃ prāptavaty asi bhāmini.

दमयन्ती तथा तेन पृच्छ्यमाना विशां पते। सर्वम् एतद् यथावृत्तम् आचचक्षे ऽस्य भारत।

damayantī tathā tena pṛcchyamānā viśāṃ pate. sarvam etad yathāvṛttam ācacakṣe 'sya bhārata.

ताम् अर्धवस्त्रसंवीतां पीनश्रोणिपयोधराम्। सुकुमारानवद्याङ्गीं पूर्णचन्द्रनिभाननाम्। प्रफुल्लपद्मनयनां तथा मधुरभाषिणीम्।

tām ardhavastrasaṃvītāṃ pīnaśroṇipayodharām. sukumārānavadyāṅgīṃ pūrṇacandranibhānanām. praphullapadmanayanāṃ tathā madhurabhāṣiṇīm.

अरालपक्ष्मनयनां तथा मधुरभाषिणीम्। लक्षयित्वा मृगव्याधः कामस्य वशम् एयिवान्।

arālapakṣmanayanāṃ tathā madhurabhāṣiṇīm. lakṣayitvā mṛgavyādhaḥ kāmasya vaśam eyivān.

ताम् अथ श्लक्ष्णया वाचा लुब्धको मृदुपुर्वया। सान्त्वयाम् आस कामार्तस् तद् अबुध्यत भामिनी।

tām atha ślakṣṇayā vācā lubdhako mṛdupurvayā. sāntvayām āsa kāmārtas tad abudhyata bhāminī.

दमयन्ती तु तं दुष्टम् उपलभ्य पतिव्रता। तीव्ररोषसमाविष्टा प्रजज्वालेव मन्युना।

damayantī tu taṃ duṣṭam upalabhya pativratā. tīvraroṣasamāviṣṭā prajajvāleva manyunā.

स तु पापमतिः क्षुद्रः प्रधर्षयितुम् आतुरः। दुर्धर्षां तर्कयाम् आस दीप्ताम् अग्निशिखाम् इव।

sa tu pāpamatiḥ kṣudraḥ pradharṣayitum āturaḥ. durdharṣāṃ tarkayām āsa dīptām agniśikhām iva.

दमयन्ती तु दुःखार्ता पतिराज्यविनाकृता। अतीतवाक्पथे काले शशापैनं रुषा किल।

damayantī tu duḥkhārtā patirājyavinākṛtā. atītavākpathe kāle śaśāpainaṃ ruṣā kila.

यथाहं नैषधाद् अन्यं मनसापि न चिन्तये। तथायं पततां क्षुद्रः परासुर् मृगजीवनः।

yathāhaṃ naiṣadhād anyaṃ manasāpi na cintaye. tathāyaṃ patatāṃ kṣudraḥ parāsur mṛgajīvanaḥ.

उक्तमात्रे तु वचने तया स मृगजीवनः। व्यसुः पपात मेदिन्याम् अग्निदग्ध इव द्रुमः।

uktamātre tu vacane tayā sa mṛgajīvanaḥ. vyasuḥ papāta medinyām agnidagdha iva drumaḥ.

Project अर्थ (Artha): X, yashbonde.com, LinkedIn. See Sources

Loading adhyay...