महाभारत 3.49 (श्लोक 1) - Project अर्थ (Artha)

Project Home / Contents

महाभारत

←वन पर्व→

←अध्याय 49→

[mh-3-49] • 43 श्लोकाः

जनमेजय उवाच। अस्त्रहेतोर् गते पार्थे शक्रलोकं महात्मनि। युधिष्ठिरप्रभृतयः किम् अकुर्वन्त पाण्डवाः।

janamejaya uvāca. astrahetor gate pārthe śakralokaṃ mahātmani. yudhiṣṭhiraprabhṛtayaḥ kim akurvanta pāṇḍavāḥ.

वैशंपायन उवाच। अस्त्रहेतोर् गते पार्थे शक्रलोकं महात्मनि। न्यवसन् कृष्णया सार्धं काम्यके पुरुषर्षभाः।

vaiśaṃpāyana uvāca. astrahetor gate pārthe śakralokaṃ mahātmani. nyavasan kṛṣṇayā sārdhaṃ kāmyake puruṣarṣabhāḥ.

ततः कदा चिद् एकान्ते विविक्त इव शाद्वले। दुःखार्ता भरतश्रेष्ठा निषेदुः सह कृष्णया। धनंजयं शोचमानाः साश्रुकण्ठाः सुदुःखिताः।

tataḥ kadā cid ekānte vivikta iva śādvale. duḥkhārtā bharataśreṣṭhā niṣeduḥ saha kṛṣṇayā. dhanaṃjayaṃ śocamānāḥ sāśrukaṇṭhāḥ suduḥkhitāḥ.

तद् वियोगाद् धि तान् सर्वाञ् शोकः समभिपुप्लुवे। धनंजयवियोगाच् च राज्यनाशाच् च दुःखिताः।

tad viyogād dhi tān sarvāñ śokaḥ samabhipupluve. dhanaṃjayaviyogāc ca rājyanāśāc ca duḥkhitāḥ.

अथ भीमो महाबाहुर् युधिष्ठिरम् अभाषत। निदेशात् ते महाराज गतो ऽसौ पुरुषर्षभः। अर्जुनः पाण्डुपुत्राणां यस्मिन् प्राणाः प्रतिष्ठिताः।

atha bhīmo mahābāhur yudhiṣṭhiram abhāṣata. nideśāt te mahārāja gato 'sau puruṣarṣabhaḥ. arjunaḥ pāṇḍuputrāṇāṃ yasmin prāṇāḥ pratiṣṭhitāḥ.

यस्मिन् विनष्टे पाञ्चालाः सह पुत्रैस् तथा वयम्। सात्यकिर् वासुदेवश् च विनश्येयुर् असंशयम्।

yasmin vinaṣṭe pāñcālāḥ saha putrais tathā vayam. sātyakir vāsudevaś ca vinaśyeyur asaṃśayam.

यो ऽसौ गच्छति तेजस्वी बहून् क्लेशान् अचिन्तयन्। भवन्नियोगाद् बीभत्सुस् ततो दुःखतरं नु किम्।

yo 'sau gacchati tejasvī bahūn kleśān acintayan. bhavanniyogād bībhatsus tato duḥkhataraṃ nu kim.

यस्य बाहू समाश्रित्य वयं सर्वे महात्मनः। मन्यामहे जितान् आजौ परान् प्राप्तां च मेदिनीम्। यस्य प्रभावाद् धि वयं सभामध्ये धनुष्मतः। जितान् मन्यामहे सर्वान् धार्तराष्ट्रान् ससौबलान्।

yasya bāhū samāśritya vayaṃ sarve mahātmanaḥ. manyāmahe jitān ājau parān prāptāṃ ca medinīm. yasya prabhāvād dhi vayaṃ sabhāmadhye dhanuṣmataḥ. jitān manyāmahe sarvān dhārtarāṣṭrān sasaubalān.

यस्य प्रभावान् न मया सभामध्ये धनुष्मतः। नीता लोकम् अमुं सर्वे धार्तराष्ट्राः ससौबलाः।

yasya prabhāvān na mayā sabhāmadhye dhanuṣmataḥ. nītā lokam amuṃ sarve dhārtarāṣṭrāḥ sasaubalāḥ.

ते वयं बाहुबलिनः क्रोधम् उत्थितम् आत्मनः। सहामहे भवन्मूलं वासुदेवेन पालिताः।

te vayaṃ bāhubalinaḥ krodham utthitam ātmanaḥ. sahāmahe bhavanmūlaṃ vāsudevena pālitāḥ.

वयं हि सह कृष्णेन हत्वा कर्णमुखान् परान्। स्वबाहुविजितां कृत्स्नां प्रशासेम वसुंधराम्।

vayaṃ hi saha kṛṣṇena hatvā karṇamukhān parān. svabāhuvijitāṃ kṛtsnāṃ praśāsema vasuṃdharām.

भवतो द्यूतदोषेण सर्वे वयम् उपप्लुताः। अहीनपौरुषा राजन् बलिभिर् बलवत्तमाः।

bhavato dyūtadoṣeṇa sarve vayam upaplutāḥ. ahīnapauruṣā rājan balibhir balavattamāḥ.

क्षात्रं धर्मं महाराज समवेक्षितुम् अर्हसि। न हि धर्मो महाराज क्षत्रियस्य वनाश्रयः। राज्यम् एव परं धर्मं क्षत्रियस्य विदुर् बुधाः।

kṣātraṃ dharmaṃ mahārāja samavekṣitum arhasi. na hi dharmo mahārāja kṣatriyasya vanāśrayaḥ. rājyam eva paraṃ dharmaṃ kṣatriyasya vidur budhāḥ.

स क्षत्रधर्मविद् राजन् मा धर्म्यान् नीनशः पथः। प्राग् द्वादश समा राजन् धार्तराष्ट्रान् निहन्महि। हृदयेन विचिन्त्यताम्। तद् उत्तिष्ठ महाबाहो।

sa kṣatradharmavid rājan mā dharmyān nīnaśaḥ pathaḥ. prāg dvādaśa samā rājan dhārtarāṣṭrān nihanmahi. hṛdayena vicintyatām. tad uttiṣṭha mahābāho.

निवर्त्य च वनात् पार्थम् आनाय्य च जनार्दनम्। व्यूढानीकान् महाराज जवेनैव महाहवे। धार्तराष्ट्रान् अमुं लोकं गमयामि विशां पते।

nivartya ca vanāt pārtham ānāyya ca janārdanam. vyūḍhānīkān mahārāja javenaiva mahāhave. dhārtarāṣṭrān amuṃ lokaṃ gamayāmi viśāṃ pate.

सर्वान् अहं हनिष्यामि धार्तराष्ट्रान् ससौबलान्। दुर्योधनं च कर्णं च यो वान्यः प्रतियोत्स्यते।

sarvān ahaṃ haniṣyāmi dhārtarāṣṭrān sasaubalān. duryodhanaṃ ca karṇaṃ ca yo vānyaḥ pratiyotsyate.

मया प्रशमिते पश्चात् त्वम् एष्यसि वनात् पुनः। एवं कृते न ते दोषो भविष्यति विशां पते।

mayā praśamite paścāt tvam eṣyasi vanāt punaḥ. evaṃ kṛte na te doṣo bhaviṣyati viśāṃ pate.

यज्ञैश् च विविधैस् तात कृतं पापम् अरिंदम। अवधूय महाराज गच्छेम स्वर्गम् उत्तमम्।

yajñaiś ca vividhais tāta kṛtaṃ pāpam ariṃdama. avadhūya mahārāja gacchema svargam uttamam.

एवम् एतद् भवेद् राजन् यदि राजा न बालिशः। अस्माकं दीर्घसूत्रः स्याद् भवान् धर्मपरायणः।

evam etad bhaved rājan yadi rājā na bāliśaḥ. asmākaṃ dīrghasūtraḥ syād bhavān dharmaparāyaṇaḥ.

निकृत्या निकृतिप्रज्ञा हन्तव्या इति निश्चयः। न हि नैकृतिकं हत्वा निकृत्या पापम् उच्यते।

nikṛtyā nikṛtiprajñā hantavyā iti niścayaḥ. na hi naikṛtikaṃ hatvā nikṛtyā pāpam ucyate.

तथा भारत धर्मेषु धर्मज्ञैर् इह दृश्यते। अहोरात्रं महाराज तुल्यं संवत्सरेण हि।

tathā bhārata dharmeṣu dharmajñair iha dṛśyate. ahorātraṃ mahārāja tulyaṃ saṃvatsareṇa hi.

तथैव वेदवचनं श्रूयते नित्यदा विभो। संवत्सरो महाराज पूर्णो भवति कृच्छ्रतः।

tathaiva vedavacanaṃ śrūyate nityadā vibho. saṃvatsaro mahārāja pūrṇo bhavati kṛcchrataḥ.

यदि वेदाः प्रमाणं ते दिवसाद् ऊर्ध्वम् अच्युत। त्रयोदश समाः कालो ज्ञायतां परिनिष्ठितः।

yadi vedāḥ pramāṇaṃ te divasād ūrdhvam acyuta. trayodaśa samāḥ kālo jñāyatāṃ pariniṣṭhitaḥ.

कालो दुर्योधनं हन्तुं सानुबन्धम् अरिंदम। एकाग्रां पृथिवीं सर्वां पुरा राजन् करोति सः। द्यूतप्रियेण राजेन्द्र कृतं तद् भवता तथा। प्रायेणाज्ञातचर्यायां वयं सर्वे निपातिताः। न तं देशं प्रपश्यामि यत्र सो ऽस्मान् सुदुर्जनः। न विज्ञास्यति दुष्टात्मा चारैर् इति सुयोधनः। अधिगम्य च सर्वान् नो वनवासम् इमं ततः। प्रव्राजयिष्यति पुनर् निकृत्याधमपूरुषः। यद्य् अस्मान् अभिगच्छेत पापः स हि कथं चन। अज्ञातचर्याम् उत्तीर्णान् दृष्ट्वा च पुनर् आह्वयेत्। द्यूतेन ते महाराज पुनर् द्यूतम् अवर्तत। भवांश् च पुनर् आहूतो द्यूतेनैवापनेष्यति। स तथाक्षेषु कुशलो निश्चितो गतचेतनः। चरिष्यसि महाराज वनेषु वसतीः पुनः। यद्य् अस्मान् सुमहाराज कृपणान् कर्तुम् अर्हसि। यावज्जीवम् अवेक्षस्व वेदधर्मांश् च कृत्स्नशः। निकृत्या निकृतिप्रज्ञा हन्तव्या इति निश्चयः। अनुज्ञातस् त्वया गत्वा यावच्छक्ति सुयोधनम्। यथैव कक्षम् उत्सृष्टो दहेद् अनिलसारथिः। हनिष्यामि तथा मन्दम् अनुजानातु नो भवान्।

kālo duryodhanaṃ hantuṃ sānubandham ariṃdama. ekāgrāṃ pṛthivīṃ sarvāṃ purā rājan karoti saḥ. dyūtapriyeṇa rājendra kṛtaṃ tad bhavatā tathā. prāyeṇājñātacaryāyāṃ vayaṃ sarve nipātitāḥ. na taṃ deśaṃ prapaśyāmi yatra so 'smān sudurjanaḥ. na vijñāsyati duṣṭātmā cārair iti suyodhanaḥ. adhigamya ca sarvān no vanavāsam imaṃ tataḥ. pravrājayiṣyati punar nikṛtyādhamapūruṣaḥ. yady asmān abhigaccheta pāpaḥ sa hi kathaṃ cana. ajñātacaryām uttīrṇān dṛṣṭvā ca punar āhvayet. dyūtena te mahārāja punar dyūtam avartata. bhavāṃś ca punar āhūto dyūtenaivāpaneṣyati. sa tathākṣeṣu kuśalo niścito gatacetanaḥ. cariṣyasi mahārāja vaneṣu vasatīḥ punaḥ. yady asmān sumahārāja kṛpaṇān kartum arhasi. yāvajjīvam avekṣasva vedadharmāṃś ca kṛtsnaśaḥ. nikṛtyā nikṛtiprajñā hantavyā iti niścayaḥ. anujñātas tvayā gatvā yāvacchakti suyodhanam. yathaiva kakṣam utsṛṣṭo dahed anilasārathiḥ. haniṣyāmi tathā mandam anujānātu no bhavān.

एवं ब्रुवाणं भीमं तु धर्मराजो युधिष्ठिरः। उवाच सान्त्वयन् राजा मूर्ध्न्य् उपाघ्राय पाण्डवम्।

evaṃ bruvāṇaṃ bhīmaṃ tu dharmarājo yudhiṣṭhiraḥ. uvāca sāntvayan rājā mūrdhny upāghrāya pāṇḍavam.

असंशयं महाबाहो हनिष्यसि सुयोधनम्। वर्षात् त्रयोदशाद् ऊर्ध्वं सह गाण्डीवधन्वना।

asaṃśayaṃ mahābāho haniṣyasi suyodhanam. varṣāt trayodaśād ūrdhvaṃ saha gāṇḍīvadhanvanā.

यच् च मा भाषसे पार्थ प्राप्तः काल इति प्रभो। अनृतं नोत्सहे वक्तुं न ह्य् एतन् मयि विद्यते।

yac ca mā bhāṣase pārtha prāptaḥ kāla iti prabho. anṛtaṃ notsahe vaktuṃ na hy etan mayi vidyate.

अन्तरेणापि कौन्तेय निकृतिं पापनिश्चयम्। हन्ता त्वम् असि दुर्धर्ष सानुबन्धं सुयोधनम्।

antareṇāpi kaunteya nikṛtiṃ pāpaniścayam. hantā tvam asi durdharṣa sānubandhaṃ suyodhanam.

एवं ब्रुवति भीमं तु धर्मराजे युधिष्ठिरे। आजगाम महाभागो बृहदश्वो महान् ऋषिः।

evaṃ bruvati bhīmaṃ tu dharmarāje yudhiṣṭhire. ājagāma mahābhāgo bṛhadaśvo mahān ṛṣiḥ.

तम् अभिप्रेक्ष्य धर्मात्मा संप्राप्तं धर्मचारिणम्। शास्त्रवन् मधुपर्केण पूजयाम् आस धर्मराट्।

tam abhiprekṣya dharmātmā saṃprāptaṃ dharmacāriṇam. śāstravan madhuparkeṇa pūjayām āsa dharmarāṭ.

आश्वस्तं चैनम् आसीनम् उपासीनो युधिष्ठिरः। अभिप्रेक्ष्य महाबाहुः कृपणं बह्व् अभाषत।

āśvastaṃ cainam āsīnam upāsīno yudhiṣṭhiraḥ. abhiprekṣya mahābāhuḥ kṛpaṇaṃ bahv abhāṣata.

अक्षद्यूतेन भगवन् धनं राज्यं च मे हृतम्। आहूय निकृतिप्रज्ञैः कितवैर् अक्षकोविदैः।

akṣadyūtena bhagavan dhanaṃ rājyaṃ ca me hṛtam. āhūya nikṛtiprajñaiḥ kitavair akṣakovidaiḥ.

अनक्षज्ञस्य हि सतो निकृत्या पापनिश्चयैः। भार्या च मे सभां नीता प्राणेभ्यो ऽपि गरीयसी। पुनर् द्यूतेन मां जित्वा वनवासं सुदारुणम्। प्राव्राजयन् महारण्यम् अजिनैः परिवारितम्। अहं वने दुर्वसतीर् वसन् परमदुःखितः। अक्षद्यूताधिकारे च गिरः शृण्वन् सुदारुणाः। आर्तानां सुहृदां वाचो द्यूतप्रभृति शंसताम्। अहं हृदि श्रिताः स्मृत्वा सर्वरात्रीर् विचिन्तयन्। यस्मिंश् चैव समस्तानां प्राणा गाण्डीवधन्वनि। विना महात्मना तेन गतसत्त्व इवाभवम्। कदा द्रक्ष्यामि बीभत्सुं कृतास्त्रं पुनर् आगतम्। प्रियवादिनम् अक्षुद्रं दयायुक्तम् अतन्द्रितम्। इति सर्वे महेष्वासं चिन्तयाना धनंजयम्। अनेन तु विषण्णो ऽहं कारणेन सहानुजः। वनवासान् निवृत्तं मां पुनस् ते पापबुद्धयः। जयन्तः प्रीयमाणा वै देवने भ्रातृभिः सह। द्यूतेनैवाह्वयिष्यन्ति बलाद् अक्षेषु तद्विदः। आहूतश् च पुनर् द्यूते नास्मि शक्तो निवर्तितुम्। पणे च मम नास्त्य् अर्थं विद्यते वसु किं चन। एतत् सर्वम् अनुध्यायंश् चिन्तयानो दिवानिशम्। न मत्तो दुःखिततरः पुमान् अस्तीह कश् चन।

anakṣajñasya hi sato nikṛtyā pāpaniścayaiḥ. bhāryā ca me sabhāṃ nītā prāṇebhyo 'pi garīyasī. punar dyūtena māṃ jitvā vanavāsaṃ sudāruṇam. prāvrājayan mahāraṇyam ajinaiḥ parivāritam. ahaṃ vane durvasatīr vasan paramaduḥkhitaḥ. akṣadyūtādhikāre ca giraḥ śṛṇvan sudāruṇāḥ. ārtānāṃ suhṛdāṃ vāco dyūtaprabhṛti śaṃsatām. ahaṃ hṛdi śritāḥ smṛtvā sarvarātrīr vicintayan. yasmiṃś caiva samastānāṃ prāṇā gāṇḍīvadhanvani. vinā mahātmanā tena gatasattva ivābhavam. kadā drakṣyāmi bībhatsuṃ kṛtāstraṃ punar āgatam. priyavādinam akṣudraṃ dayāyuktam atandritam. iti sarve maheṣvāsaṃ cintayānā dhanaṃjayam. anena tu viṣaṇṇo 'haṃ kāraṇena sahānujaḥ. vanavāsān nivṛttaṃ māṃ punas te pāpabuddhayaḥ. jayantaḥ prīyamāṇā vai devane bhrātṛbhiḥ saha. dyūtenaivāhvayiṣyanti balād akṣeṣu tadvidaḥ. āhūtaś ca punar dyūte nāsmi śakto nivartitum. paṇe ca mama nāsty arthaṃ vidyate vasu kiṃ cana. etat sarvam anudhyāyaṃś cintayāno divāniśam. na matto duḥkhitataraḥ pumān astīha kaś cana.

अस्ति राजा मया कश् चिद् अल्पभाग्यतरो भुवि। भवता दृष्टपूर्वो वा श्रुतपूर्वो ऽपि वा भवेत्। न मत्तो दुःखिततरः पुमान् अस्तीति मे मतिः। अल्पभाग्यतरो वापि कश् चिद् अस्ति महामुने। इति ब्रुवाणं राजानं बृहदश्वो ऽब्रवीन् मुनिः। एवं ब्रुवन्तं दुःखार्तम् उवाच भगवान् ऋषिः। शोकं व्यपनुदन् राज्ञो धर्मराजस्य धीमतः।

asti rājā mayā kaś cid alpabhāgyataro bhuvi. bhavatā dṛṣṭapūrvo vā śrutapūrvo 'pi vā bhavet. na matto duḥkhitataraḥ pumān astīti me matiḥ. alpabhāgyataro vāpi kaś cid asti mahāmune. iti bruvāṇaṃ rājānaṃ bṛhadaśvo 'bravīn muniḥ. evaṃ bruvantaṃ duḥkhārtam uvāca bhagavān ṛṣiḥ. śokaṃ vyapanudan rājño dharmarājasya dhīmataḥ.

बृहदश्व उवाच। यद् ब्रवीषि महाराज न मत्तो विद्यते क्व चित्। अल्पभाग्यतरः कश् चित् पुमान् अस्तीति पाण्डव। न विषादे मनः कार्यं त्वया बुद्धिमतां वर। आगमिष्यति बीभत्सुर् अमित्रांश् च विजेष्यते।

bṛhadaśva uvāca. yad bravīṣi mahārāja na matto vidyate kva cit. alpabhāgyataraḥ kaś cit pumān astīti pāṇḍava. na viṣāde manaḥ kāryaṃ tvayā buddhimatāṃ vara. āgamiṣyati bībhatsur amitrāṃś ca vijeṣyate.

अत्र ते कथयिष्यामि यदि शुश्रूषसे ऽनघ। यस् त्वत्तो दुःखिततरो राजासीत् पृथिवीपते।

atra te kathayiṣyāmi yadi śuśrūṣase 'nagha. yas tvatto duḥkhitataro rājāsīt pṛthivīpate.

वैशंपायन उवाच। अथैनम् अब्रवीद् राजा ब्रवीतु भगवान् इति। इमाम् अवस्थां संप्राप्तं श्रोतुम् इच्छामि पार्थिवम्।

vaiśaṃpāyana uvāca. athainam abravīd rājā bravītu bhagavān iti. imām avasthāṃ saṃprāptaṃ śrotum icchāmi pārthivam.

बृहदश्व उवाच। शृणु राजन्न् अवहितः सह भ्रातृभिर् अच्युत। यस् त्वत्तो दुःखिततरो राजासीत् पृथिवीपते।

bṛhadaśva uvāca. śṛṇu rājann avahitaḥ saha bhrātṛbhir acyuta. yas tvatto duḥkhitataro rājāsīt pṛthivīpate.

निषधेषु महीपालो वीरसेन इति स्म ह। तस्य पुत्रो ऽभवन् नाम्ना नलो धर्मार्थदर्शिवान्।

niṣadheṣu mahīpālo vīrasena iti sma ha. tasya putro 'bhavan nāmnā nalo dharmārthadarśivān.

स निकृत्या जितो राजा पुष्करेणेति नः श्रुतम्। वनवासम् अदुःखार्हो भार्यया न्यवसत् सह।

sa nikṛtyā jito rājā puṣkareṇeti naḥ śrutam. vanavāsam aduḥkhārho bhāryayā nyavasat saha.

न तस्याश्वो न च रथो न भ्राता न च बान्धवाः। वने निवसतो राजञ् शिष्यन्ते स्म कदा चन।

na tasyāśvo na ca ratho na bhrātā na ca bāndhavāḥ. vane nivasato rājañ śiṣyante sma kadā cana.

भवान् हि संवृतो वीरैर् भ्रातृभिर् देवसंमितैः। ब्रह्मकल्पैर् द्विजाग्र्यैश् च तस्मान् नार्हसि शोचितुम्।

bhavān hi saṃvṛto vīrair bhrātṛbhir devasaṃmitaiḥ. brahmakalpair dvijāgryaiś ca tasmān nārhasi śocitum.

युधिष्ठिर उवाच। विस्तरेणाहम् इच्छामि नलस्य सुमहात्मनः। चरितं वदतां श्रेष्ठ तन् ममाख्यातुम् अर्हसि।

yudhiṣṭhira uvāca. vistareṇāham icchāmi nalasya sumahātmanaḥ. caritaṃ vadatāṃ śreṣṭha tan mamākhyātum arhasi.

Project अर्थ (Artha): X, yashbonde.com, LinkedIn. See Sources

Loading adhyay...